महाभारतम्-12-शांतिपर्व-184
| ← शांतिपर्व-183 | महाभारतम् द्वादशपर्व महाभारतम्-12-शांतिपर्व-184 वेदव्यासः |
शांतिपर्व-185 → |
भरद्वाजेन भृगुंप्रति सयुक्तिकं संघातान्यजीवपक्षाक्षेपः।। 1।।
| भरद्वाज उवाच। | 12-184-1 to 9 श्लोक |
|
यदि प्राणयते वायुर्वायुरेव विचेष्टते। श्वसित्याभाषते चैव तस्माज्जीवो निरर्थकः।। | 12-184-1a 12-184-1b |
|
यदूष्मभाव आग्नेयो वह्निना पच्यते यदि। अग्निर्जरयते चैतत्तस्माज्जीवो निरर्थकः।। | 12-184-2a 12-184-2b |
|
जन्तोः प्रमीयमाणस्य जीवो नैवोपलभ्यते। वायुरेव जहात्येनमूष्मभावश्च नश्यति।। | 12-184-3a 12-184-3b |
|
यदि वायुमयो जीवः संश्लेषो यदि वायुना। वायुमण्डलवद्दृश्येद्गच्छन्सह मरुद्गणैः।। | 12-184-4a 12-184-4b |
|
श्लेष्मं वा यदि वा जीवः सह तेन प्रणश्यति। महार्णववियुक्तत्वादन्यत्सलिलभाजनम्।। | 12-184-5a 12-184-5b |
|
यत्क्षिपेत्सलिलं कूपे प्रदीपं वा हुताशने। तन्नश्यत्युभयं तद्वज्जीवो वातानलात्मकः।। | 12-184-6a 12-184-6b |
|
पञ्च साधारणो ह्यस्मिञ्शरीरे जीवितं कुतः। तेषामन्यतरत्यागाच्चतुर्णां नास्ति संग्रहः।। | 12-184-7a 12-184-7b |
|
नश्यन्त्यापो ह्यनाधाराद्वायुरुच्छ्वासनिग्रहात्। नश्यते कोष्ठभेदात्खमग्निर्नश्यत्यभोजनात्।। | 12-184-8a 12-184-8b |
|
व्याधिप्राणपरिक्लेशैर्मेदिनी चैव शीर्यते। पीडितेऽन्यतमे ह्येषां संघातो याति पञ्चताम्।। | 12-184-9a 12-184-9b |
|
तस्मिन्पञ्चत्वमापन्ने जीवः किमनुधावति। किं वेदयति वा जीवः किं शृणोति ब्रवीति च।। | 12-184-10a 12-184-10b |
|
एषा गौः परलोकस्थं तारयिष्यति मामिति। यो दत्त्वा म्रियते जन्तुः सा गौः कं तारयिष्यति।। | 12-184-11a 12-184-11b |
|
गौश्च प्रतिग्रहीता च दाता चैव समं यदा। इहैव विलयं यान्ति कुतस्तेषां समागमः।। | 12-184-12a 12-184-12b |
|
विहगैरुपभुक्तस्य शैलाग्नात्पतितस्य च। अग्निना चोपयुक्तस्य कुतः संजीवनं पुनः।। | 12-184-13a 12-184-13b |
|
छिन्नस्य यदि वृक्षस्य न मूलं प्रतिरोहति। बीजान्यस्य प्ररोहन्ति मृतः क्व पुनरेष्यति।। | 12-184-14a 12-184-14b |
|
बीजमात्रं पुरा सृष्टं यदेतत्परिवर्तते। मृतामृताः प्रणश्यन्ति बीजाद्वीजं प्रवर्तते।। | 12-184-15a 12-184-15b |
|
।। इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि मोक्षधर्मपर्वणि चतुरशीत्यधिकशततमोऽध्यायः।। 184।। |
12-184-3 जन्तोर्देहेन्द्रियबुद्धिसंघातस्य। प्रमीयमाणस्य नश्यमानस्य। नैवोपलभ्यते पलालपृथक्करणे बीजमिव। तस्माद्वायुवियोग एव मरणम्। जन्तोः प्रकीर्यमाणस्येति थ. पाठः।। 12-184-4 वायुमयो वायुप्रधानो वायोरन्यः। वायुमण्डलवद्वात्याचक्रवद्वायुना सह दृश्यः स्यादित्यर्थः। यदि वातोपमो जीव इति ट.पाठः।। 12-184-5 संश्लेषो यदि वातेन यदि तस्मात्प्रणश्यतीतिझ. पाठः। तत्र यदि वातेन जीवस्य संश्लेषोऽस्ति तस्माच्च जीवादन्यो वातः पञ्चत्वदशायां यदि प्रणश्यति तर्हि यथा महार्णवे क्षिप्तं जलभाजनं सलिलापगमे दृश्यते तद्वद्वायुसंश्लिष्टो जीवो वायोरपगमे दृश्येतेत्यर्थः।। 12-184-6 क्षिप्रं प्रविश्य नश्येत यथा नश्यत्यसौ तथेति घ. पाठः।। 12-184-7 पञ्चधारणके इति। तेषामन्यतराभावाच्चतुर्णां नास्ति संशयः। इति च. झ. पाठः।। 12-184-14 मृतस्य पुनरागमनाभावोऽपि संसारप्रवाहस्याविच्छेदे दृष्टान्तमाह छिन्नस्येति।। 12-184-15 दार्ष्टान्तिकमाह बीजमात्रमिति। शरीरमूलं तु बीजमात्रं प्रत्यक्षदृष्टं रेतएव नत्वदृष्टमक्लृत्वात्। प्रवर्तते देहरूपेण परिणमते। तथाच बीजरुहतरुवन्नष्टानां नाश एवेतरेषामुद्भव इति। तस्मान्नित्यं समिध्यते इत्यनुपपन्नम्।।
| शांतिपर्व-183 | पुटाग्रे अल्लिखितम्। | शांतिपर्व-185 |