महाभारतम्-12-शांतिपर्व-338

महाभारतम्
द्वादशपर्व
महाभारतम्-12-शांतिपर्व-338
वेदव्यासः

नारदन शुकंप्रति मोक्षमार्गप्रदर्शकहितोपदेशः।। 1।।

नारद उवाच।	12-388-1x
अशोकं शोकनाशार्थं शास्त्रं शान्तिकरं शिवम्। निशम्य लभते बुद्धिं तां लब्ध्वा सुखमेधते।।	12-338-1a 12-338-1b
शोकस्थानसहस्राणि भयस्थानशतानि च। दिवसेदिवसे मूढमाविशन्ति न पण्डितम्।।	12-338-2a 12-338-2b
तस्मादनिष्टनाशार्थमितिहासं निबोध मे। तिष्ठते चेद्वशे बुद्धिर्लभते शोकनाशनम्।।	12-338-3a 12-338-3b
अनिष्टसंप्रयोगाच्च विप्रयोगात्प्रियस्य च। मनुष्या मानसैर्दुःखैर्युज्यन्ते स्वल्पबुद्ध्यः।।	12-338-4a 12-338-4b
द्रव्येषु समतीतेषु ये गुणास्तान्न चिन्तयेत्। न तानाद्रियमाणस्य स्नेहबन्धः प्रमुच्यते।।	12-338-5a 12-338-5b
दोषदर्शी भवेत्तत्र यत्र रागः प्रवर्तते। अनिष्ट्वद्धितं पश्येत्तथा क्षिप्रं विरज्यते।।	12-338-6a 12-338-6b
नार्थो न धर्मो न यशो योऽतीतमनुशोचति। अप्यभावेन युज्येत तच्चास्य न निवर्तते।।	12-338-7a 12-338-7b
गुणैर्भूतानि युज्यन्ते वियुज्यन्ते तथैव च। सर्वाणि नैतदेकस्य शोकस्थानं हि युज्यते।।	12-338-8a 12-338-8b
मृतं वा यदि वा नष्टं योऽतीतमनुशोचति। दुःखेन लभते दुःखं द्वावनर्थौ प्रपद्यते।।	12-338-9a 12-338-9b
नाश्रु कुर्वन्ति ये बुद्ध्या दृष्ट्वा लोकेषु संततिम्। सम्यक्प्रपश्यतः सर्वं नाश्रुकर्मोपपद्यते।।	12-338-10a 12-338-10b
दुःखोपघाते शारीरे मानसे चाप्युपस्थिते। यस्मिन्न शक्यते कर्तुं यत्नस्तन्नानुचिन्तयेत्।।	12-338-11a 12-338-11b
भैषज्यमेतद्दुःखस्य यदेतन्नानुचिन्तयेत्। चिन्त्यमानं हि न व्येति भूयश्चापि प्रवर्धते।।	12-338-12a 12-338-12b
प्रज्ञया मानसं दुःखं हन्याच्छारीरमौषधैः। एतद्विज्ञानमसामर्थ्यं न बालैः समतामियात्।।	12-338-13a 12-338-13b
अनित्यं यौवनं रूपं जीवितं द्रव्यसंचयः। आरोग्यं प्रियसंसर्गो गृध्येत्तत्र न पण्डितः।।	12-338-14a 12-338-14b
न जानपदिकं दुःखमेकः शोचितुमर्हति। अशोचन्प्रतिकुर्वीत यदि पश्येदुपक्रमम्।।	12-338-15a 12-338-15b
सुखाद्बहुतरं दुःखं जीविते नात्र संशयः। स्निग्धत्वं चेन्द्रियार्थेषु मोहान्मरणमप्रियम्।।	12-338-16a 12-338-16b
परित्यजति यो दुःखं सुखं वाऽप्युभयं नरः। अभ्येति ब्रह्म सोत्यन्तं न तं शोचन्ति पण्डिताः।।	12-338-17a 12-338-17b
त्यजन्ते दुःखमर्था हि पालनेन च ते सुखाः। दुःखेन चाधिगम्यन्ते नाशमेषां न चिन्तयेत्।।	12-338-18a 12-338-18b
अन्यामन्यां धनावस्थां प्राप्य वैशेषिकीं नराः। अतृप्ता यान्ति विध्वंसं संतोषं यान्ति पण्डिताः।।	12-338-19a 12-338-19b
सर्वे क्षयान्ता निचयाः पतनान्ताः समुच्छ्रयाः। संयोगा विप्रयोगान्ता मरणान्तं हि जीवितम्।।	12-338-20a 12-338-20b
अन्तो नास्ति पिपासायास्तुष्टिस्तु परमं सुखम्। तस्मात्संतोषमेवेह धनं पश्यन्ति पण्डिताः।।	12-338-21a 12-338-21b
निमेषमात्रमपि हि वयो गच्छन्न तिष्ठति। स्वशरीरेष्वनित्येषु नित्यं किमनुचिन्तयेत्।।	12-338-22a 12-338-22b
भूतेषु भावं संचिन्त्य ये बुद्ध्वा मनसः परम्। न शोचन्ति गताध्वानः पश्यन्तः परमां गतिं।।	12-338-23a 12-338-23b
संचिन्वानकमेवैनं कामानामवितृप्तकम्। व्याघ्रः पशुमिवासाद्य मृत्युरादाय गच्छति।।	12-338-24a 12-338-24b
तथाऽप्युपायं संपश्येद्दुःखस्य परिमोक्षणे। अशोचन्नारभेतैव युक्तश्चाव्यसनी भवेत्।।	12-338-25a 12-338-25b
शब्दे स्पर्शे च रूपे च गन्धेषु च रसेषु च। नोपभोगात्परं किंचिद्धनिनो वाऽधनस्य च।।	12-338-26a 12-338-26b
प्राक्संप्रयोगाद्भूतानां नास्ति दुःखं परायणम्। विप्रयोगात्तु सर्वस्य न शोचेत्प्रकृतिस्थितः।।	12-338-27a 12-338-27b
धृत्या शिश्नोदरं रक्षेत्पाणिपादं च चक्षुषा। चक्षुःश्रोत्रे च मनसा मनो वाचं च विद्यया।।	12-338-28a 12-338-28b
प्रणयं प्रतिसंहृत्य सस्निग्धेष्वितरेषु च। विचरेदसमुन्नद्धः स सुखी स च पण्डितः।।	12-338-29a 12-338-29b
अध्यात्मरतिरासीनो निरपेक्षो निरामिषः। आत्मनैव सहायेन यश्चरेत्स सुखी भवेत्।।	12-338-30a 12-338-30b
।। इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि मोक्षधर्मपर्वणि अष्टत्रिंशदधिकत्रिशततमोऽध्यायः।। 338।।

12-338-1 शान्तिपरमिति ध. पाठः।। 12-338-5 ताननाद्रियमाणस्य स्नेहबन्ध इति ध. पाठः।। 12-338-8 शोकस्थानं हि विद्यत इति झ. ट. पाठः।। 12-338-9 द्वावनर्थौ इष्ठस्त्र्यादिदेहविनाशः स्वशरीरतापश्च। शेषग्रन्थः स्पष्टार्थो व्याख्यातप्रायश्चेति न व्याख्यायते।। 12-338-11 दुःखोपघातैः शारीरैर्मानसैश्चाप्युपस्थिते इति ध. पाठः।। 12-338-12 चिन्त्यमानं हि नापैतीति ध. पाठः।। 12-338-18 दुःखेन चापि त्यजते पालने न च ते सुखमिति ध. पाठः।। 12-338-23 भूतेष्वभावं संचिन्त्य ये बुद्ध्या तमसः परमिति ध. पाठः।। 12-338-27 नास्ति दुःखमनामयमिति ट. थ. ध. पाठः।।

शांतिपर्व-337

पुटाग्रे अल्लिखितम्।

शांतिपर्व-339