सामग्री पर जाएँ

महाभारतम्-12-शांतिपर्व-139

विकिस्रोतः तः
← शांतिपर्व-138 महाभारतम्
द्वादशपर्व
महाभारतम्-12-शांतिपर्व-139
वेदव्यासः
शांतिपर्व-140 →
महाभारतम्/शांतिपर्व
  1. 001
  2. 002
  3. 003
  4. 004
  5. 005
  6. 006
  7. 007
  8. 008
  9. 009
  10. 010
  11. 011
  12. 012
  13. 013
  14. 014
  15. 015
  16. 016
  17. 017
  18. 018
  19. 019
  20. 020
  21. 021
  22. 022
  23. 023
  24. 024
  25. 025
  26. 026
  27. 027
  28. 028
  29. 029
  30. 030
  31. 031
  32. 032
  33. 033
  34. 034
  35. 035
  36. 036
  37. 037
  38. 038
  39. 039
  40. 040
  41. 041
  42. 042
  43. 043
  44. 044
  45. 045
  46. 046
  47. 047
  48. 048
  49. 049
  50. 050
  51. 051
  52. 052
  53. 053
  54. 054
  55. 055
  56. 056
  57. 057
  58. 058
  59. 059
  60. 060
  61. 061
  62. 062
  63. 063
  64. 064
  65. 065
  66. 066
  67. 067
  68. 068
  69. 069
  70. 070
  71. 071
  72. 072
  73. 073
  74. 074
  75. 075
  76. 076
  77. 077
  78. 078
  79. 079
  80. 080
  81. 081
  82. 082
  83. 083
  84. 084
  85. 085
  86. 086
  87. 087
  88. 088
  89. 089
  90. 090
  91. 091
  92. 092
  93. 093
  94. 094
  95. 095
  96. 096
  97. 097
  98. 098
  99. 099
  100. 100
  101. 101
  102. 102
  103. 103
  104. 104
  105. 105
  106. 106
  107. 107
  108. 108
  109. 109
  110. 110
  111. 111
  112. 112
  113. 113
  114. 114
  115. 115
  116. 116
  117. 117
  118. 118
  119. 119
  120. 120
  121. 121
  122. 122
  123. 123
  124. 124
  125. 125
  126. 126
  127. 127
  128. 128
  129. 129
  130. 130
  131. 131
  132. 132
  133. 133
  134. 134
  135. 135
  136. 136
  137. 137
  138. 138
  139. 139
  140. 140
  141. 141
  142. 142
  143. 143
  144. 144
  145. 145
  146. 146
  147. 147
  148. 148
  149. 149
  150. 150
  151. 151
  152. 152
  153. 153
  154. 154
  155. 155
  156. 156
  157. 157
  158. 158
  159. 159
  160. 160
  161. 161
  162. 162
  163. 163
  164. 164
  165. 165
  166. 166
  167. 167
  168. 168
  169. 169
  170. 170
  171. 171
  172. 172
  173. 173
  174. 174
  175. 175
  176. 176
  177. 177
  178. 178
  179. 179
  180. 180
  181. 181
  182. 182
  183. 183
  184. 184
  185. 185
  186. 186
  187. 187
  188. 188
  189. 189
  190. 190
  191. 191
  192. 192
  193. 193
  194. 194
  195. 195
  196. 196
  197. 197
  198. 198
  199. 199
  200. 200
  201. 201
  202. 202
  203. 203
  204. 204
  205. 205
  206. 206
  207. 207
  208. 208
  209. 209
  210. 210
  211. 211
  212. 212
  213. 213
  214. 214
  215. 215
  216. 216
  217. 217
  218. 218
  219. 219
  220. 220
  221. 221
  222. 222
  223. 223
  224. 224
  225. 225
  226. 226
  227. 227
  228. 228
  229. 229
  230. 230
  231. 231
  232. 232
  233. 233
  234. 234
  235. 235
  236. 236
  237. 237
  238. 238
  239. 239
  240. 240
  241. 241
  242. 242
  243. 243
  244. 244
  245. 245
  246. 246
  247. 247
  248. 248
  249. 249
  250. 250
  251. 251
  252. 252
  253. 253
  254. 254
  255. 255
  256. 256
  257. 257
  258. 258
  259. 259
  260. 260
  261. 261
  262. 262
  263. 263
  264. 264
  265. 265
  266. 266
  267. 267
  268. 268
  269. 269
  270. 270
  271. 271
  272. 272
  273. 273
  274. 274
  275. 275
  276. 276
  277. 277
  278. 278
  279. 279
  280. 280
  281. 281
  282. 282
  283. 283
  284. 284
  285. 285
  286. 286
  287. 287
  288. 288
  289. 289
  290. 290
  291. 291
  292. 292
  293. 293
  294. 294
  295. 295
  296. 296
  297. 297
  298. 298
  299. 299
  300. 300
  301. 301
  302. 302
  303. 303
  304. 304
  305. 305
  306. 306
  307. 307
  308. 308
  309. 309
  310. 310
  311. 311
  312. 312
  313. 313
  314. 314
  315. 315
  316. 316
  317. 317
  318. 318
  319. 319
  320. 320
  321. 321
  322. 322
  323. 323
  324. 324
  325. 325
  326. 326
  327. 327
  328. 328
  329. 329
  330. 330
  331. 331
  332. 332
  333. 333
  334. 334
  335. 335
  336. 336
  337. 337
  338. 338
  339. 339
  340. 340
  341. 341
  342. 342
  343. 343
  344. 344
  345. 345
  346. 346
  347. 347
  348. 348
  349. 349
  350. 350
  351. 351
  352. 352
  353. 353
  354. 354
  355. 355
  356. 356
  357. 357
  358. 358
  359. 359
  360. 360
  361. 361
  362. 362
  363. 363
  364. 364
  365. 365
  366. 366
  367. 367
  368. 368
  369. 369
  370. 370
  371. 371
  372. 372
  373. 373
  374. 374
  375. 375

भीष्मेण युधिष्ठिरंप्रति पूजनीब्रह्मदत्तसंवादानुवादः।। 1।।

युधिष्ठिर उवाच। 12-139-1x
उक्तो मन्त्रो महाबाहो विश्वासो नास्ति शत्रुषु।
कथं हि राजा वर्तेत यदि सर्वत्र नाश्वसेत्।।
12-139-1a
12-139-1b
विश्वासाद्धि परं राजन्राज्ञामुत्पद्यते भयम्।
कथं हि नाश्वसन्राजा शत्रूञ्जयति पार्थिवः।।
12-139-2a
12-139-2b
एतन्मे संशयं छिन्धि मनो मे संप्रमुह्यति।
अविश्वासे कथामेतामुपाश्रित्य पितामह।।
12-139-3a
12-139-3b
भीष्म उवाच। 12-139-4x
शृणुष्व राजन्यो वृत्तो ब्रह्मदत्तनिवेशने।
पूजन्या सह संवादो ब्रह्मदत्तस्य भूपतेः।।
12-139-4a
12-139-4b
काम्पिल्ये ब्रह्मदत्तस्य त्वन्तः पुरनिवासिनी।
पूजी नाम शकुनिर्दीर्घकालं सहोपिता।
12-139-5a
12-139-5b
रुदज्ञा सर्वभूतानां यथा वै जीवजीवकः।
सर्वज्ञा सर्वतत्त्वज्ञा तिर्यग्योनिं गताऽपि स।।
12-139-6a
12-139-6b
अभिप्रजाता सा तत्र पुत्रमेकं सुवर्चसम्।
समकालं च राज्ञोऽपि देव्यां पुत्रो व्यजायत।।
12-139-7a
12-139-7b
तयोरर्थे कृतज्ञा तु खेचरी पूजनी सदा।
समद्रतीरं सा गत्वा आजहार फलद्वयम्।।
12-139-8a
12-139-8b
अष्ट्यर्थं च स्वपुत्रस्य राजपुत्रस्य चैव ह।
लमेकं सुतायादाद्राजपुत्राय चापरम्।।
12-139-9a
12-139-9b
---मृतास्यादसदृशं बलतेजोभिवर्धनम्।
[आदायादाय सैवाशु तयोः प्रादात्पुनः पुनः।।]
12-139-10a
12-139-10b
ततोऽगच्छत्परां वृद्धिं राजपुत्रः फलाशनात्।
ततः स धात्र्या कक्षेण उह्यमानो नृपात्मजः।।
12-139-11a
12-139-11b
ददर्श तं पक्षिसुतं बाल्यादागत्य बालकः।
ततो बाल्याच्च यत्नेन तेनाक्रीडत पक्षिणा।।
12-139-12a
12-139-12b
शून्ये च तमुपादाय पक्षिणं समजातकम्।
हत्वा ततः स राजेन्द्र धात्र्या हस्तमुपागतः।।
12-139-13a
12-139-13b
अथ सा पूजनी राजन्नागमत्फलहारिणी।
अपश्यन्निहतं पुत्रं तेन बालेन भूतले।।
12-139-14a
12-139-14b
बाष्पपूर्णमुखी दीना दृष्ट्वा तं पतितं सुतम्।
पूजनी दुःखसंतप्ता रुदन्ती वाक्यमब्रवीत्।।
12-139-15a
12-139-15b
क्षत्रिये संगतं नास्ति न प्रीतिर्न च सौहृदम्।
कारणे सान्त्वयन्त्येते कृतार्थाः संत्यजन्ति च।।
12-139-16a
12-139-16b
क्षत्रियेषु न विश्वासः कार्यः सर्वापकारिषु।
अपकृत्यापि सततं सान्त्वयन्ति निरर्थकम्।।
12-139-17a
12-139-17b
इयमस्य करोम्यद्य सदृशीं वैरयातनाम्।
कृतघ्नस्य नृशंसस्य भृशं विश्वासघातिनः।।
12-139-18a
12-139-18b
सहसंजातवृद्धस्य तथैव सहभोजिनः।
शरण्यस्य वधश्चैव त्रिविधं तस्य किल्विषम्।।
12-139-19a
12-139-19b
इत्युक्त्वा चरणाभ्यां तु नेत्रे नृपसुतस्य सा।
हृत्वा स्वस्था तत इदं पूजनी वाक्यमब्रवीत्।।
12-139-20a
12-139-20b
इच्छयेह कृतं पापं सद्य एवोपसर्पति।
कृतं प्रतिकृतं येषां न नश्यति शुभाशुभम्।।
12-139-21a
12-139-21b
पापं कर्म कृतं किंचिद्यदि तस्मिन्न दृश्यते।
निपात्यतेऽस्य पुत्रेषु पौत्रेष्वपि च नप्नृषु।।
12-139-22a
12-139-22b
ब्रह्मदत्तः सुतं दृष्ट्वा पूजन्या हृतलोचनम्।
कृतप्रतिकृतं मत्वा पूजनीमिदमब्रवीत्।।
12-139-23a
12-139-23b
अस्ति वै कृतमस्माभिरस्ति प्रतिकृतं त्वया।
उभयं तत्समीभूतं वस पूजनि मा गमः।।
12-139-24a
12-139-24b
पूजन्युवाच। 12-139-25x
सकृत्कृतापराधस्य तत्रैव परिलम्बतः।
न तद्बुधाः प्रशंसन्ति श्रेयस्तत्रापसर्पणम्।।
12-139-25a
12-139-25b
सान्त्वे प्रयुक्ते विवृते वैरे चैव न विश्वसेत्।
क्षिप्रं स हन्यते मूढो न हि वैरं प्रशाम्यति।।
12-139-26a
12-139-26b
अन्योन्यकृतवैराणां पुत्रपौत्रं नियच्छति।
पुत्रपौत्रविनाशे च परलोकं नियच्छति।।
12-139-27a
12-139-27b
सर्वेषां कृतवैराणामविश्वासः सुखावहः।
एकान्ततो न विश्वासः कार्यो विश्वासघातके।।
12-139-28a
12-139-28b
न विश्वसेदविश्वस्ते विश्वस्ते नातिविश्वसेत्।
विश्वासाद्भयमुत्पन्नमपि मूलं निकृन्तति।
कामं विश्वासयेदन्यान्परेषां च न विश्वसेत्।।
12-139-29a
12-139-29b
12-139-29c
माता पिता बान्धवानां वरिष्ठौ
भार्या क्षेत्रं बीजमात्रं तु पुत्रः।
भ्राता शत्रुः क्लिन्नपाणिर्वयस्य
आत्मा ह्येकः सुखदुःखस्य भोक्ता।।
12-139-30a
12-139-30b
12-139-30c
12-139-30d
अन्योन्यकृतवैराणां न संधिरुपपद्यते।
स च हेतुरतिक्रान्तो यदर्थमहमावसम्।।
12-139-31a
12-139-31b
पूजितस्यार्थमानाभ्यां सान्त्वं पूर्वापकारिणः।
हृदयं भवत्यविश्वस्तं कर्म त्रासयते बलात्।।
12-139-32a
12-139-32b
पूर्वं संमानना यत्र पश्चाच्चैव विमानना।
जह्यात्स सत्ववान्वासं संमानितविमानितः।।
12-139-33a
12-139-33b
उषिताऽस्मि तवागारे दीर्घकालमहिंसिता।
तदिदं वैरमुत्पन्नं सुखमास्ख व्रजाम्यहम्।।
12-139-34a
12-139-34b
ब्रह्मदत्त उवाच। 12-139-35x
यः कृते प्रतिकुर्याद्वै न स तत्रापराध्नुयात्।
अनृणस्तेन भवति वस पूजनि मागमः।।
12-139-35a
12-139-35b
पूजन्युवाच। 12-139-36x
न कृतस्य तु कर्तुश्च सख्यं संधीयते पुनः।
हृदयं तत्र जानाति कर्तुश्चैव कृतस्य च।।
12-139-36a
12-139-36b
ब्रह्मदत्त उवाच। 12-139-37x
कृतस्य चैव कर्तुश्च सख्यं संधीयते पुनः।
वैरस्योपशमो दृष्टः पापं नोपाश्नुते पुनः।।
12-139-37a
12-139-37b
पूजन्युवाच। 12-139-38x
नास्ति वैरमतिक्रान्तं सान्त्वितोऽस्मीति नाश्वसेत्।
विश्वासाद्बध्यते लोकस्तस्माच्छ्रेयोप्यदर्शनम्।।
12-139-38a
12-139-38b
तरसा ये न शक्यन्ते शस्त्रैः सुनिसितैरपि।
साम्ना तेऽपि निगृह्यते गजा इव करेणुभिः।।
12-139-39a
12-139-39b
ब्रह्मदत्त उवाच। 12-139-40x
संवासाज्जायते स्नेहो जीवितान्तकरेष्वपि।
अन्योन्यस्य हि विश्वासः श्वानश्वपचयोरिव।।
12-139-40a
12-139-40b
अन्योन्यकृतवैराणां संवासान्मृदुतां गतम्।
नैव तिष्ठति तद्वैरं पुष्करस्थमिवोदकम्।।
12-139-41a
12-139-41b
पूजन्युवाच। 12-139-42x
वैरं पञ्चसमुत्थानं तच्च बुध्यन्ति पण्डिताः।
स्त्रीकृतं वास्तुजं वाग्जं स्वसपत्नापराधजम्।।
12-139-42a
12-139-42b
तत्र दाता न हन्तव्यः क्षत्रियेण विशेषतः।
प्रकाशं वाऽप्रकाशं वा बुद्ध्वा दोषबलाबलम्।।
12-139-43a
12-139-43b
कृतवैरे न विश्वासः कार्यस्त्विह सुहृद्यपि।
प्रच्छन्नं तिष्ठते वैरं गूढोऽग्निरिव दारुषु।।
12-139-44a
12-139-44b
न वित्तेन न पारुष्यैर्न च सान्त्वेन च श्रुतैः।
वैराग्निः शाम्यते राजन्निमग्नोऽग्निरिवार्णवे।।
12-139-45a
12-139-45b
न हि वैराग्निरुद्धूतः कर्म चाप्यपराधजम्।
शाम्यत्यदग्ध्वा नृपते विना ह्येकतरक्षयात्।।
12-139-46a
12-139-46b
सत्कृतस्यार्थामनाभ्यां तत्र पूर्वापकारिणः।
नैव शान्तिर्न विश्वासः कर्मणा जायते बलात्।।
12-139-47a
12-139-47b
नैवापकारे कस्मिंश्चिदहं त्वयि तथा भवान्।
उषितावाऽपि चक्रितं नेदानीं विश्वसाम्यहम्।।
12-139-48a
12-139-48b
ब्रह्मदत्त उवाच। 12-139-49x
कालेन क्रियते कार्यं तथैव विविधाः क्रियाः
कालेनैव प्रवर्तन्ते कः कस्येत्यपराध्यति।।
12-139-49a
12-139-49b
तुल्यं चोभे प्रवर्तेते मरणं जन्म चैव हि।
कार्यते चैव कालेन तन्निमित्तं न जीवति।।
12-139-50a
12-139-50b
बध्यन्ते युगपत्केचिदेकैकं चापरे तथा।
कालो दहति भूतानि संप्राप्तोऽग्निरिवेन्धनम्।।
12-139-51a
12-139-51b
नाहं प्रमाणं नैव त्वभन्योन्यं कारणं शुभे।
कालो नित्यमुपादत्ते सुखं दुःखं च देहिनाम्।।
12-139-52a
12-139-52b
एवं वसेह सन्नेहा यथाकाममहिंसिता।
यत्कृतं तत्तु मे क्षान्तं त्वं च वै क्षम पूजनि।।
12-139-53a
12-139-53b
पूजन्युवाच। 12-139-54x
यदि कालः प्रमाणं ते न वैरं कस्यचिद्भवेत्।
कस्मादपचितिं यान्ति बान्धवा बान्धवे हते।।
12-139-54a
12-139-54b
कस्माद्देवासुराः सर्वे अन्योन्यमभिजघ्निरे।
यदि कालेन निर्याणं सुखदुःखे भवाभवौ।।
12-139-55a
12-139-55b
भिषजो भैषजं कर्तुं कस्मादिच्छन्ति रोगिणः।
यदि कालेन पच्यन्ते भेषजैः किं प्रयोजनम्।।
12-139-56a
12-139-56b
प्रलापः सुमहान्कस्मात्क्रियते शोकमूर्च्छितैः।
यदि कालः प्रमाणं ते कस्माद्धर्मोऽस्ति कर्तृषु।।
12-139-57a
12-139-57b
तव पुत्रो ममापत्यं हतवान्हिंसितो मया।
अनन्तरं त्वयाहं च बाधितव्या महीपते।।
12-139-58a
12-139-58b
अहं हि पुत्रशोकेन कृतपापा तवात्मजे।
तथा त्वया प्रहर्तव्यं मयि तत्त्वं च मे शृणु।।
12-139-59a
12-139-59b
भक्षार्थं क्रीडनार्थं च नरा वाञ्छन्ति पक्षिणः।
तृतीयो नास्ति संयोगो वधबन्धादृते क्षमः।।
12-139-60a
12-139-60b
वधबन्धभयादेके मोक्षतन्त्रमुपाश्रिताः।
जनीमरणजं दुःखं प्राहुर्वेदविदो जनाः।।
12-139-61a
12-139-61b
सर्वस्य दयिताः प्राणाः सर्वस्य दयिताः सुताः।
दुःखादुद्विजते सर्वं सर्वस्य सुखमीप्सितम्।।
12-139-62a
12-139-62b
दुःखं जरा ब्रह्मदत्त दुःखमर्थविपर्ययः।
दुःखं चानिष्टसंवासो दुःखमिष्टवियोजनम्।।
12-139-63a
12-139-63b
वैरबन्धकृतं दुःखं स्त्रीकृतं सह तथा।
दुःखं दुःखेन सततं विवर्धति---- धिप।।
12-139-64a
12-139-64b
न दुःखं परदुःखे वै केचिदाहुर----यः।
यो दुःखं नाभिजानाति स जल्पति माहाजने।।
12-139-65a
12-139-65b
यस्तु शोचति दुःखार्ताः स कथं वक्तमुत्सहेत।
रसज्ञः सर्वदुःखस्य यथाऽऽत्मनि तथा परे।।
12-139-66a
12-139-66b
`भिन्ना श्लिष्टा न सज्यन्ते शस्त्रैः सुनिशितैरपि।'
साम्ना तेऽपि निगृह्यन्ते गजा इव करेणुभिः।।
12-139-67a
12-139-67b
यत्कृतं ते मया राजंस्त्वया च मम यत्कृतम्।
न तद्वर्षशतैः शक्यं व्यपोहितुमरिंदम्।।
12-139-68a
12-139-68b
आवयोः कृतमन्योन्यं तस्य संधिर्न विद्यते।
स्मृत्वास्मृत्वा हि ते पुत्रं नवं वैरं भविष्यति।।
12-139-69a
12-139-69b
वैरमन्तिकमासाद्य यः प्रीतिं कर्तुमिच्छति।
मृण्मयस्येव भग्नस्य तस्य संधिर्न विद्यते।।
12-139-70a
12-139-70b
निश्चयः स्वार्थशास्त्रेषु न विश्वासः सुखोदयः।
उशना चैव गाथे द्वे प्रह्लादायाब्रवीत्पुरा।।
12-139-71a
12-139-71b
ये वैरिणः श्रद्दधते सत्ये सत्येतरेऽपि वा।
वध्यन्ते श्रद्दधाना हि मधु शुष्कतृणैरिव।।
12-139-72a
12-139-72b
न हि वैराणि शाम्यन्ति कुलेष्वादशमाद्युगात्।
आख्यातारश्च विद्यन्ते कुले चेज्जायते पुमान्।।
12-139-73a
12-139-73b
उपगृह्य तु वैराणि सान्त्वयन्ति नराधिपाः।
अथैनं प्रतिहिंसन्ति पूर्णं घटमिवाश्मनि।।
12-139-74a
12-139-74b
सदा न विश्वसेद्राजन्पापं कृत्वेह कस्यचित्।
अपकृत्य परेषां हि विश्वासाद्दुःखमश्नुते।।
12-139-75a
12-139-75b
ब्रह्मदत्त उवाच। 12-139-76x
नाविश्वासाच्चिनोत्यर्थमीहते चापि किंचन।
भयात्त्वेकतरं मित्रं कृतकृत्या भवत्विह।।
12-139-76a
12-139-76b
पूजन्युवाच। 12-139-77x
यस्येह व्रणिनौ पादौ पभ्द्यां च परिधावतः।
क्षिण्येते तस्य तौ पादौ सुगुप्तमपि धावतः।।
12-139-77a
12-139-77b
नेत्राभ्यां सरुजाभ्यां यः प्रतिवातमुदीक्षते।
तस्य वायुरुजाऽत्यर्थं नेत्रयोर्भवति ध्रुवम्।।
12-139-78a
12-139-78b
दुष्टं पन्थानमासाद्य यो मोहादभिपद्यते।
आत्मनो बलमज्ञात्वा तदन्तं तस्य जीवितम्।।
12-139-79a
12-139-79b
यस्तु वर्षमविज्ञाय क्षेत्रं कर्षति कर्षकः।
हीनः पुरुषकारेण तस्य वै नाप्नुते फलम्।।
12-139-80a
12-139-80b
यस्तु तिक्तं कषायं वा स्वादु वा मधुरं हितम्।
आहारं कुरुते नित्यं सोऽमृतत्वाय कल्पते।।
12-139-81a
12-139-81b
पथ्यं मुक्त्वा तु यो मोहाद्दुष्टमश्नाति भोजनम्।
परिणाममविज्ञाय तदन्तं तस्य जीवितम्।।
12-139-82a
12-139-82b
दैवं पुरुषकारश्च स्थितावन्योन्यसंश्रयात्।
उदात्तं कर्म वै तत्र दैवं क्लीबा उपासते।।
12-139-83a
12-139-83b
कर्म चात्महितं कार्यं तीक्ष्णं वा यदि वा मृदु।
ग्रस्यतेऽकर्मशीलस्तु सदाऽनर्थैरकिंचनः।।
12-139-84a
12-139-84b
तस्मात्संशयितव्येऽर्थे कार्य एव पराक्रमः।
सर्वस्वमपि संत्यज्य कार्यमात्महितं नरैः।।
12-139-85a
12-139-85b
विद्या शौचं च दाक्ष्यं च बलं शौर्यं च पञ्चमम्।
मित्राणि सहजान्याहुर्वर्तयन्तीह यैर्बुधाः।।
12-139-86a
12-139-86b
निवेशनं च कुप्यं च क्षेत्रं भार्यां सुहृज्जनम्।
एतान्युपचितान्याहुः सर्वत्र लभते पुमान्।।
12-139-87a
12-139-87b
सर्वत्र रमते प्राज्ञः सर्वत्र च विरोचते।
न विभीषयते किंचिद्भीषितो न बिभेति च।।
12-139-88a
12-139-88b
नित्यं बुद्धिमतोऽप्यर्थः स्वल्पकोऽपि विवर्धते।
दाक्ष्येण कुर्वतां कर्मं संयमात्प्रतितिष्ठति।।
12-139-89a
12-139-89b
गृहस्नेहावबद्धानां नराणामल्पमेधसाम्।
कुस्त्री खादति मांसानि माघमां सेगवा इव।।
12-139-90a
12-139-90b
गृहं क्षेत्राणि मित्राणि स्वदेश इति चापरे।
इत्येवमवसीदन्ति नरा बुद्धिविपर्यये।।
12-139-91a
12-139-91b
उत्पथाच्च विमानाच्च देशाद्दुर्भिक्षपीडितात्।
अन्यत्र वसतिं गच्छेद्वसेद्वा नित्यमानितः।।
12-139-92a
12-139-92b
तस्मादन्यत्र यास्यामि वस्तुं नाहमिहोत्सहे।
कृतमेतदनाहार्यं तव पुत्रे च पार्थिव।।
12-139-93a
12-139-93b
कुभार्यां च कुपुत्रं च कुराजानं कुसौहृदम्।
कुसंबन्धं कुदेशं च दूरतः परिवर्जयेत्।।
12-139-94a
12-139-94b
कुमित्रे नास्ति विश्वासः कुभार्यायां कुतो रतिः।
कुराज्ये निर्वृतिर्नास्ति कुदेशे नास्ति जीविका।।
12-139-95a
12-139-95b
कुपुत्रे सौहृदं नास्ति नित्यमस्थिरसौहृदम्।
अवमानः कुंसबन्धे भवत्यर्थविपर्यये।।
12-139-96a
12-139-96b
सा भार्या या प्रियं ब्रूते स पुत्रो यत्र निर्वृतिः।
तन्मित्रं यत्र विश्वासः स देशो यत्र जीवति।।
12-139-97a
12-139-97b
यत्र नास्ति बलात्कारः स राजा तीव्रशासनः।
स च यौनाभिसंबन्धो यः सतोऽपि बुभूषति।।
12-139-98a
12-139-98b
भार्या देशोऽथ मित्राणि पुत्रसंबन्धिबान्धवाः।
एते सर्वे गुणवति धर्मनेत्रे महीपतौ।।
12-139-99a
12-139-99b
अधर्मज्ञस्य विषये प्रजा नश्यन्ति निग्रहात्।
राजा मूलं त्रिवर्गस्य अप्रमत्तोऽनुपालयन्।।
12-139-100a
12-139-100b
बलिषङ्भागमुद्धृत्य फलं समुपयोजयेत्।
न रक्षति प्रजाः सम्यग्यः स पार्थिवतस्करः।।
12-139-101a
12-139-101b
दत्वाऽभयं यः स्वयमेव राजा
न तत्प्रमाणं कुरुतेऽर्थलोभात्।
स सर्वलोकादुपलभ्य पाप
मधर्मबुद्धिर्निरयं प्रयाति।।
12-139-102a
12-139-102b
12-139-102c
12-139-102d
दत्त्वाऽभयं स्वयं राजा प्रमाणं कुरुते यदि।
स सर्वं सुखमाप्नोति प्रजा धर्मेण पालयन्।।
12-139-103a
12-139-103b
पिता भ्राता गुरुः शास्ता वह्निर्वैश्रवणो यमः।
सप्त राज्ञो गुणानेतान्मनुराह प्रजापतिः।।
12-139-104a
12-139-104b
पिता हि राजा लोकस्य प्रजानां योऽनुकम्पिता।
तस्मिन्मिथ्यापनीते हि तिर्यग्भवति मानवः।।
12-139-105a
12-139-105b
संभावयति मातेव दीनमप्युपपद्यते।
दहत्यग्निरिवानिष्टान्यमयत्यहितांस्तदा।।
12-139-106a
12-139-106b
इष्टेषु विसृजन्नर्थान्कुबेर इव कामदः।
गुरुर्धर्मोपदे--- गोप्ता च परिपालनात्।।
12-139-107a
12-139-107b
यस्तु रञ्जयते ---- पौरजानपदान्गुणैः।
न तस्य भ्रश्यते---ज्यं गुणधर्मानुपालनात्।।
12-139-108a
12-139-108b
यः सम्यक्प्रति---ह्णाति पौरजानपदार्चनम्।
स सुखं प्रेक्षते राजा इह लोके परत्र च।।
12-139-109a
12-139-109b
नित्योद्विग्नाः प्रजा यस्य करुभारप्रपीडिताः।
अनर्थैर्विप्रलुप्यन्ते स गच्छति पराभवम्।।
12-139-110a
12-139-110b
प्रजा यस्य विवर्धन्ते सरसीव महोत्पलम्।
स राजा सर्वसुखदः स्वर्गलोके महीयते।।
12-139-111a
12-139-111b
बलिना विग्रहो राजन्न कदाचित्प्रशस्यते।
बलिना विग्रही तस्य कुतो राज्यं कुतः सुखम्।।
12-139-112a
12-139-112b
भीष्म उवाच। 12-139-113x
सैवमुक्त्वा शकुनिका ब्रह्मदत्तं नराधिपम्।
राजानं समनुज्ञाप्य जगामाभीप्सितां दिशम्।।
12-139-113a
12-139-113b
एतत्ते ब्रह्मदत्तस्य पूजन्या सह भाषितम्।
मयोक्तं भरतश्रेष्ठ किमन्यच्छ्रोतुमिच्छसि।।
12-139-114a
12-139-114b
।। इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि
आपद्धर्मपर्वणि एकोनचत्वारिंशदधिकशततमोऽध्यायः।। 139।।

12-139-6 जीवजीवकः शाकुनिकः। जीवजीवक इति पक्षिविशेष इत्यन्ये।। 12-139-7 अभिप्रजाता प्रसूतवती। देव्यां राजभार्यायाम्।। 12-139-13 समजातकं समानवयसम्।। 12-139-21 इच्छया बुद्धिपूर्वकम्। उपसर्पति फलरूपेण कर्तारम्।। 12-139-22 पापमपराधकृतमेनः।। 12-139-24 मागमः मास्मगमः।। 12-139-25 परिलम्बतः विश्वासं कुर्वतः।। 12-139-27 नियच्छति मृत्युर्नाशयति। ततो नष्टसंततित्वात्परलोकं च नियच्छति।। 12-139-30 भार्या जरेति झ. पाठः। जरा वीर्यहरत्वात्। बीजमात्रं प्रसवरूपत्वात्। शत्रुः रिक्यहरत्वात्। क्लिन्नपाणिः उपक्रियमाणः। धनादिना पूज्यमानमेव मित्रं नान्यदित्यर्थः।। 12-139-31 हेतुः पुत्ररक्षा स्नेहो वा।। 12-139-32 कर्म स्वकृतम्।। 12-139-36 अन्योन्यस्यापकारमुभावपि नित्यं स्मरत इत्यर्थः।। 12-139-39 न शक्यन्ते जेतुमिति शेषः।। 12-139-40 श्वपचश्चण्डालः। श्वमांसाहारोऽपि शुना सह सख्यमेति।। 12-139-42 वैरं स्त्रीकृतं कृष्णशिशुपालयोः वास्तु गृंहादिकं स्थानं तज्जं कौरवपाण्डवानाम्। वाग्जं द्रोणद्रुपदयोः। सापन्नं जातिवैरं मूषकमार्जारयोः। अपराधजं आवयोः।। 12-139-43 कृतवैरोऽपि दाताऽर्थादिना मानयिता अर्थाशावत राज्ञा न हन्तव्यः।। 12-139-46 वैराग्निः अदग्ध्वा न शाम्यत्यपराधजं कर्म एकतरक्षयाद्विना न शाम्यतीति योजना।। 12-139-50 कार्यते जायते। तन्निमित्तं कालनिमित्तम्। न जीवति म्रियते।। 12-139-53 क्षम क्षमस्व।। 12-139-57 कस्माद्धर्मोऽस्ति कर्तृषु। तदा विधिनिषेधकथा व्यर्था स्यादिति भावः।। 12-139-67 भिन्नकमा न सज्यन्त इति ध. पाठः।। 12-139-72 वैरिणो वाक्ये इति शेषः। शत्रुणा दर्शितं पुरःस्थितं मधु श्रद्दधानाः शुष्कतृणैश्छन्ने प्रपाते यथा पतन्ति तद्वदेते इत्यर्थः।। 12-139-76 सर्वथाऽनाश्वासे नृणां जीवनमेव न स्यादित्याह नेति।। 12-139-82 परिमाणमविज्ञाय इति ड. थ. पाटः।। 12-139-85 तस्मात्सर्वं व्यपोह्यार्थमिति झ. पाठः।। 12-139-87 कुप्यं ताम्रादि। चादकुप्यं स्वर्णरत्नादि। उपहितान्याहुरिति झ. पाठः। तत्र उपहितानि उपधिमित्राणीत्यर्थः।। 12-139-88 किंचित्तमिति शेषः।। 12-139-90 खादति। स्वापराधैस्तं संतापयति शुष्कं करोति। माघमां कर्कटीम्। सेगवास्तदपत्यानि। कर्कट्या नाशहेतुर्गर्भ एवेति प्रसिद्धम्।। 12-139-92 उत्पतेत्सहजाद्देशाद्व्याधिदुर्भिक्षपीडितादिति झ. पाठः।। 12-139-93 मे मया। अनाहार्यं अपरिहार्यमित्यर्थः।। 12-139-98 भीरेव नास्ति संबन्धो दरिद्रं यो बुभूषति इति झ. पाठः तत्र यत्र देशे बलात्कारो नास्ति तत्र भीरे वनास्ति। यो राजा दरिद्रं जनं बुभूषति पालयितुमिच्छति स एव तेन सह पाल्यपालकभावलक्षणः संबन्ध इति योज्यम्। यं जनोऽपि बुभूषति इति ड. थ. पाठः।। 12-139-99 धर्मनेत्रो धर्मनेता।। 12-139-101 समुपयोजयेत् भक्षयेत्।। 12-139-102 अभयमिति च्छेदः।। 12-139-106 संभावयति इष्टं चिन्तयति। उपपद्यते पालयति।।

शांतिपर्व-138 पुटाग्रे अल्लिखितम्। शांतिपर्व-140