महाभारतम्-12-शांतिपर्व-073
| ← शांतिपर्व-072 | महाभारतम् द्वादशपर्व महाभारतम्-12-शांतिपर्व-073 वेदव्यासः |
शांतिपर्व-074 → |
भीष्मेण युधिष्ठिरंप्रति पुरोहितलक्षणादिवर्णनम्। ऐलकश्यपसंवादानुवादश्च।। 1।।
युधिष्ठिर उवाच।
राज्ञा पुरोहितः कार्यः कीदृशो वर्णतो भवेत्।
पुरोधा यादृशः कार्यः कथयस्व पितामह।। 12-73-1
भीष्म उवाच।
गौरो वा लोहितो वाऽपि श्यामो वा नीरुजः सुखी।
अक्रोधनो ह्यचपलः सर्वतश्च जितेन्द्रियः।।' 12-73-2
राज्ञा पुरोहितः कार्यो भवेद्विद्वान्बहुश्रुतः।
उभौ समीक्ष्य धर्मार्थावप्रमेयावनन्तरम्।। 12-73-3
धर्मात्मा मन्त्रविद्येषां राज्ञां राजन्पुरोहितः।
`तेषामर्थश्च कामश्च धर्मश्चेति विनिश्चयः।। 12-73-4
श्लोकाश्चोशनसा गीतास्तान्निबोध युधिष्ठिर।
उच्छिष्टः स भवेद्राजा यस्य नास्ति पुरोहितः।। 12-73-5
रक्षसामसुराणां च पिशाचोरगपक्षिणाम्।
शत्रूणां च भवेद्वध्यो यस्य नास्ति पुरोहितः।। 12-73-6
ब्रह्मत्वं सर्वयज्ञेषु कुर्वीताथर्वणो द्विजः।
राज्ञश्चाथर्ववेदेन सर्वकर्माणि कारयेत्।। 12-73-7
ब्रूयाद्गर्ह्याणि सततं महोत्पातान्यघानि च।
इष्टमङ्गलयुक्तानि तथाऽन्तः पुरिकाणि च।। 12-73-8
गीतनृत्ताधिकारेषु संमतेषु महीपतेः।
कर्तव्यं करणीयं वै वैश्वदेवबलिस्तथा।। 12-73-9
पक्षसंधिषु कुर्वीत महाशान्तिं पुरोहितः।
रौद्रहोमसहस्रं च स्वस्य राज्ञः प्रियं हितम्।। 12-73-10
राज्ञः पापमलाः सप्त यानृच्छति पुरोहितः।
अमात्याश्च कुकर्माणो मन्त्रिणश्चाप्युपेक्षकाः।। 12-73-11
चौर्यमव्यवहारश्च व्यवहारोपसेविनाम्।
अदण्ड्यदण्डनं चैव दण्ड्यानां चाप्यदण्डनम्।। 12-73-12
हिंसा चान्यत्र संग्रामाद्राज्ञश्च मल उच्यते।
कुभृत्यैस्तु प्रजानाशः सप्तमस्तु महामलः।। 12-73-13
रौद्रैर्होमैर्महाशान्त्या घृतकम्बलकर्मणा।
भृग्वङ्गिरोविधिज्ञो वै पुरोधा निर्णुदे मलात्।। 12-73-14
एतान्हित्वा दिवं याति राजा सप्त महामलान्।
सामात्यः सपुरोधाश्च प्रजानां पालने रतः।। 12-73-15
एतस्मिन्नेव कौरव्य पौरोहित्ये महामते।
श्लोकानाह महेन्द्रस्य गुरुर्देवो बृहस्पतिः।। 12-73-16
तान्निबोध महीपाल महाभाग हिताञ्शुभान्।
ऋग्वेदे सामवेदे च यजुर्वेदे च वाजिनाम्।। 12-73-17
न निर्दिष्टानि कर्माणि त्रिषु स्थानेषु भूभृताम्।
शान्तिकं पौष्टिकं चैव अरिष्टानां च शातनम्।। 12-73-18
शप्तास्ते याज्ञवल्क्येन यज्ञानां हितमीहता।
ब्रह्मिष्ठानां वरिष्ठेन ब्रह्मणः संमते विभोः।। 12-73-19
बह्वृचं सामगं चैव वाजिनं च विवर्जयेत्।
बह्वृचो राष्ट्रनाशाय राजनाशाय सामगः।
अध्वर्युर्बलनाशाय प्रोक्तो वाजसनेयकः।। 12-73-20
अब्राह्मणेषु वर्णेषु मन्त्रान्वाजसनेयकान्।
शान्तिके पौष्टिके चैव नित्यं कर्मणि वर्जयेत्।। 12-73-21
ब्राह्मणस्य महीपस्य सर्वथा न विरोधिनः।
वेदाश्चत्वार इत्येते ब्राह्मणा ये च तद्विदुः।। 12-73-22
पौरोहित्ये प्रमाणं तु ब्राह्मणश्च महीपतेः।
जात्या न क्षत्रियः प्रोक्तः क्षतत्राणं करोति यः।। 12-73-23
चातुर्वर्ण्यबहिष्ठोऽपि स एव क्षत्रियः स्मृतः।
भार्गवाङ्गिरसैर्मन्त्रैस्तेषां कर्म विधीयते।। 12-73-24
वैतानं कर्म यच्चैव गृह्यकर्म च यत्स्मृतम्।
द्विजातीनां त्रयाणां तु सर्वकर्म विधीयते।। 12-73-25
राजधर्मप्रवृत्तानां हितार्थं त्रीमि कारयेत्।
शान्तिकं पौष्टिकं चैव तथाऽभिचरणं च यत्।। 12-73-26
अग्निष्टोममुखैर्यज्ञैर्दूषिता भूपकर्मभिः।
न सम्यक्फलमृच्छन्ति ये यजन्ति द्विजातयः।। 12-73-27
पौरोहित्यं तु कुर्वाणा नाशं यास्यन्ति भूभृताम्।
यज्ञकर्माणि कुर्वाणा ऋत्विजस्तु विरोधिनः।। 12-73-28
ब्रह्मक्षत्रविशः सर्वे पौरोहित्ये विवर्जिताः।
तदभावे च पारक्यं निर्दिष्टं राजकर्मसु।। 12-73-29
ऋषिणा याज्ञवल्क्येन तत्तथा न तदन्यथा।
भार्गवाङ्गिरसां वेदे कृतविद्यः षडङ्गवित्।। 12-73-30
यज्ञकर्मविधिज्ञस्तु विधिज्ञः पौष्टिकेषु च।
अष्टादशविकल्पानां विधिज्ञः शान्तिकर्मणाम्।। 12-73-31
सर्वरोगविहीनश्च संयतः संयतेन्द्रियः।
श्वित्रकुष्ठक्षयक्षीणैर्ग्रहापस्मारदूषितैः।। 12-73-32
अशस्तैर्वातदुष्टैश्च दूरस्थैः संवदेन्नृपः।
रोगिणं ऋत्विजं चैव वर्जयेच्च पुरोहितम्।। 12-73-33
नचान्यस्य कृतं येन पौरोहित्यं कदाचन।
यस्य याज्यो मृतश्चैव भ्रष्टः प्रव्रजितो यथा।। 12-73-34
युद्धे पराजितश्चैव सर्वांस्तान्वर्जयेन्नृपः।
नक्षत्रस्यानुकूल्येन यः संजातो नरेश्वरः।। 12-73-35
राजशास्त्रविनीतश्च श्रेयान्राज्ञः पुरोहितः।
अधन्यानां निमित्तानामुत्पातानामथार्थवित्।। 12-73-36
शत्रुपक्षक्षयज्ञश्च श्रेयान्राज्ञः पुरोहितः।
वाजिनं तदभावे च चरकाध्वर्यवानपि।। 12-73-37
बह्वृचं सामगं चैव नीतिशास्त्रकृतश्रमान्।
कृतिनोऽथर्वणो वेदे स्थापयेत्तु पुरोहितान्।। 12-73-38
हिंसालिङ्गा हि निर्दिष्टा मन्त्रा वैतानिकैर्द्विजैः।
न तानुच्चारयेत्प्राज्ञः क्षात्रधर्मविरोधिनः।। 12-73-39
प्रजागुणाः पुरोधाश्च पुरोहितगुणाः प्रजाः।'
राजा वै सगुणो येषां कुशलं तेषु सर्वशः।। 12-73-40
उभौ प्रजा वर्धयतो देवान्पूर्वापरान्पितॄन्।
यौ भवेतां स्थितौ धर्मे श्रद्धेयौ सुतपस्विनौ।। 12-73-41
परस्परस्य सुहृदौ विहितौ समचेतसौ।
ब्रह्मक्षत्रस्य समानात्प्रजा सुखमवाप्नुयात्।। 12-73-42
विमाननात्तयोरेव प्रजा नश्येयुरेव हि।
ब्रह्मक्षत्रं हि सर्वासां प्रजानां मूलमुच्यते।। 12-73-43
अत्राप्युदाहरन्तीममितिहासं पुरातनम्।
ऐलकश्यपसंवादं तं निबोध युधिष्ठिर।। 12-73-44
ऐल उवाच।
यदा हि ब्रह्म प्रजहाति क्षत्रं
क्षत्रं यदा वा प्रजहाति ब्रह्म।
अन्वग्बलं कतमेऽस्मिन्भजन्ते
तथा बलं कतमेऽस्मिन्ध्रियन्ते।। 12-73-45
कश्यप उवाच।
द्विधा हि राष्ट्रं भवति क्षत्रियस्य
ब्रह्म क्षत्रं यत्र विरुध्यतीह।
अन्वग्बलं दस्यवस्तद्भजन्ते
तथा वर्णं तत्र विदन्ति सन्तः।। 12-73-46
नैषां ब्रह्म च वर्धते नोत पुत्रा
न गर्गरो मथ्यते नो जयन्ते।
नैषां पुत्रा देवमधीयते च
यदा ब्रह्म क्षत्रियाः संत्यजन्ति।। 12-73-47
नैषामर्थो वर्धते जातु गेहे
नाधीयते तत्प्रजा नो यजन्ते।
अपध्वस्ता दस्युभूता भवन्ति
ये ब्राह्मणान्क्षत्रियाः संत्यजन्ति।। 12-73-48
एतौ हि नित्यं संयुक्तावितरेतरधारणे।
क्षत्रं वै ब्रह्मणो योनिर्योनिः क्षत्रस्य वै द्विजः।। 12-73-49
उभावेतौ नित्यमभिप्रपन्नौ
संप्रापतुर्महतीं संप्रतिष्ठाम्।
तयोः सन्धिर्भिद्यते चेत्पुराण
स्ततः सर्वं भवति हि संप्रमूढम्।। 12-73-50
नात्र पारं लभते पारगामी
महोदधौ नौरिव संप्रभिन्ना।
चातुर्वण्यं भवति हि संप्रमूढं
प्रजास्ततः क्षयसंस्था भवन्ति।। 12-73-51
ब्रह्मवृक्षो रक्ष्यमाणो मधु हेम च वर्षति।
अरक्ष्यमाणः सततमश्रु पापं च वर्षति।। 12-73-52
अब्रह्मचारी चरणादपेतो
यदा ब्रह्म ब्रह्मणि त्राणमिच्छेत्।
आश्चर्यतो वर्षति तत्र देव
स्तत्राभीक्ष्णं दुष्प्रभाश्चाविशन्ति।। 12-73-53
स्त्रियं हत्वा ब्राह्मणं वाऽपि पापः
सभायां यत्र लभते साधुवादम्।
राज्ञः सकाशे न विभेति चापि
ततो भयं विद्यते क्षत्रियस्य।। 12-73-54
पापैः पापे क्रियमाणेऽतिवेलं
ततो रुद्रो जायते देव एषः।
पापैः पापाः संजनयन्ति रुद्रं
ततः सर्वान्साध्वसाधून्हिनस्ति।। 12-73-55
ऐल उवाच। 12-73-56x
कुतो रुद्रः कीदृशो वाऽपि रुद्रः
सत्वैः सत्वं दृश्यते वध्यमानम्।
एतत्सर्वं कश्यप मे प्रचक्ष्व
यतो रुद्रो जायते देव एषः।। 12-73-56
कश्यप उवाच। 12-73-57x
आत्मा रुद्रो हृदये मानवानां
स्वं स्वं देहं परदेहं च हन्ति।
वातोत्पातैः सदृशं रुद्रमाहु
र्देवं जीमूतैः सदृशं रूपमस्य।। 12-73-57
ऐल उवाच।
न वै वातः परिवृणोति कश्चि
न्न जीमूतो वर्षति तत्र देवः।
तथा युक्तो दृश्यते मानुषेषु
कामद्वेषाद्वध्यते मुह्यते च।। 12-73-58
कश्यप उवाच।
यथैकगेहाज्जातवेदाः प्रदीप्तः
कृत्स्नं ग्रामं दहते च त्वरावान्।
विमोहनं कुरुते देव एप
ततः सर्वं स्पृश्यते पुण्यपापैः।। 12-73-59
ऐल उवाच।
यदि दण्डः स्पृशतेऽपुण्यपापं
पापं पापे क्रियमाणे विशेषात्।
कस्य हेतोः सुकृतं नाम कुर्या
द्दुष्कृतं वा कस्य हेतोर्न कुर्यात्।। 12-73-60
कश्यप उवाच।
असंत्यागात्पापकृतामपापां
स्तुल्यो दण्डः स्पृशते मिश्रभावात्।
शुष्केणार्द्रं दह्यते मिश्रभावा
न्न मिश्रः स्यात्पापकृद्भिः कथंचित्।। 12-73-61
ऐल उवाच।
साध्वसाधून्धारयतीह भूमिः
साध्वसाधूंस्तापयतीह सूर्यः।
साध्वसाधूंश्चापि वातीह वायु
रापस्तथा साध्वसाधून्वहन्ति।। 12-73-62
कश्यप उवाच।
एवमस्मिन्वर्तते लोक एष
नामुत्रैवं वर्तते राजपुत्र।
प्रेत्यैतयोरन्तरावान्विशेषो
यो वै पुण्यं चरते यश्च पापम्।। 12-73-63
पुण्यस्य लोको मधुमान्घृतार्चि
र्हिरण्यज्योतिरमृतस्य नाभिः।
तत्र प्रेत्य मोदते ब्रह्मचारी
न तत्र मृत्युर्न जरा नोत दुःखम्।। 12-73-64
पापस्य लोको निरयोऽप्रकाशो
नित्यं दुःखं शोकभूयिष्ठमेव।
तत्रात्मानं शोचति पापकर्मा
वह्वीः समाः प्रतपन्नप्रतिष्ठः।। 12-73-65
मिथोभेदाद्ब्राह्मणक्षत्रियाणां
प्रजा दुःखं दुःसहं चाविशन्ति।
एवं ज्ञात्वा कार्य एवेह विद्वान्
पुरोहितो नैकविद्यो नृपेण।। 12-73-66
तं चैव लब्ध्वाभिषिञ्चेत्तथा धर्मो विधीयते।
अग्रं हि ब्राह्मणः प्रोक्तं सर्वस्यैवेह धर्मतः।। 12-73-67
पूर्वं हि ब्रह्मणः सृष्टिरिति ब्रह्मविदो विदुः।
ज्येष्ठेनाभिजनेनास्य प्राप्तं पूर्वं यदुत्तमम्।। 12-73-68
तस्मान्मान्यश्च पूज्यश्च ब्राह्मणः प्रसृताग्रभुक्।
सर्वं श्रेष्ठं विशिष्टं च निवेद्यं तस्य धीमतः।। 12-73-69
अवश्यमेतत्कर्तव्यं राज्ञा बलवताऽपि हि।
ब्रह्म वर्धयति क्षत्रं क्षत्रतो ब्रह्म वर्धते।
राज्ञः सर्वस्य चान्यस्य स्वामी राज्ञः पुरोहितः।। 12-73-70
।। इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि
राजधर्मपर्वणि त्रिसप्ततितमोऽध्यायः।। 73।।
= =
12-73-14 निर्णुदे मोचयेत्। राजानमिति शेषः।।
12-73-46 क्षत्र कर्तृ। तत्र क्षत्रे सन्तः वर्णं विन्दन्ति। ब्राह्मणानामवमन्ता म्लेच्छजातीयोऽयं राजेत्यनुमानाज्जानन्ति। यथोक्तंभोगेन ज्ञायते कर्म कर्मणा ज्ञायते जनिरिति। तथा बलं तद्भियन्ते च सन्त इति ट. ड. थ. पाठः।।
12-73-50 अभिप्रपन्नौ अन्योन्यशरणौ। क्षत्रशरणं ब्रह्म तपस्यति ब्रह्मशरणं क्षत्रं जयतीति भावः।।
12-73-52 मधु सुखम्। अश्रु दुःखम्। पापं नरकम्।।
12-73-53 ब्रह्म ब्राह्मणजातिः। ब्रह्मचरणादपेतत्वादब्रह्मचारी वेदाध्ययनशून्यः सन् त्राणं रक्षणं इच्छेत्तदा देवस्तत्र आश्चर्यतो वर्षति। तत्र वर्षः अत्यन्तं दुर्लभमित्यर्थः।।
12-73-55 रुद्रो हिंस्रः। देवो राजा। रुद्रं कलिम्।।
12-73-57 मानवानां हृदये य आत्मा जीवोऽस्ति स एव रुद्रः संहर्ता भवति। ननु कुतः शान्तस्यात्मनो रुद्रत्वमत आह वातेति। यथा उत्पातवात आकाशोत्थ आकाशोत्थां मेघदेवतामितस्ततो नयति गर्जयति विद्युदशनिवारीणि च तत आविर्भावयत्येवमात्मोत्थिताः काप्नक्रोधादयः सर्वं हिंस्रं कारयन्तीत्यर्थः।।
12-73-58 यथा आकाशेन युक्तास्ततः पृथग्भूताः वातो मेघाश्च मेघप्रवर्तकदेवता च प्रत्यक्षेण शास्त्रज्ञानेन च दृश्यन्ते नैवं जीवो वा तदभिभावकः कामादिर्वा पृथक् दृश्यते किंत्वात्मन्येव वह्यौष्ण्यवत्कामद्वेषौ वर्तेते तौ चैतस्य संबन्धकौ मोहको च भवत इत्यर्थः।।
12-73-59 यथाऽल्पोऽपि वह्निरधिकमधिकं काष्ठभारमुपारुह्य कृत्स्नं ग्रामं दहति तत्र न केवलं काष्ठानां दाहकत्वं नापि काष्ठान्यनुपारूढस्याग्नेः किंतु तदुभयसंघातस्यैव। तत्रापि विवेके क्रियमाणे वह्नेरेवोपाध्यावेशाद्दाहकत्वम्। एवमात्मानमारुह्याहंकारवह्निः कामक्रोधादिवातैरुद्दीपितो रुद्रत्वं प्रतिपद्यते।।
12-73-60 अपुण्यपापमप्यात्मानं यदि विशेषात् क्रियमाणे पापे निमित्तभूते सति दण्डः पापं दण्डात्मकं पापं गालनताडनादि दुःखं कर्तृ स्पृशते मोहादिति ब्रवीषि तर्हि पुण्यकरणं पापवर्जनं च शास्त्रचोदितं वृथैव स्यात्।।
12-73-67 तं पुरोहितं लब्ध्वा आत्मानं राज्येऽभिषिञ्चेत्।।
12-73-70 एवं राज्ञा विशेषेण पूज्या वै ब्राह्मणाः सदा इति झ. पाठः।।
| शांतिपर्व-072 | पुटाग्रे अल्लिखितम्। | शांतिपर्व-074 |