महाभारतम्-12-शांतिपर्व-327
| ← शांतिपर्व-326 | महाभारतम् द्वादशपर्व महाभारतम्-12-शांतिपर्व-327 वेदव्यासः |
शांतिपर्व-328 → |
आसुरिंप्रति कपिलेन व्यक्ताव्यक्ततावनिरूपणम्।। 1।।
| `कपिल उवाच। | 12-327-1x |
| यद्भवानाह किं व्यक्तिं किमव्यक्तमिति अत्र ब्रूमः।। | 12-327-1a |
| अव्यक्तमग्राह्यमतर्क्यमपरिमेयमव्यक्तं व्यक्तमुपलक्ष्यते यथर्तवो मूर्तयस्तेषु पुष्पफलैर्व्यक्तिरुपलक्ष्यते तद्वद्व्यक्तगुणैरुपलक्ष्यते।। | 12-327-2a |
| प्राग्गतं प्रत्यग्गतमूर्ध्वमधस्तिर्यक्च शतश्चानुग्राह्यत्वात्साऽकृतिः।। | 12-327-3a |
|
व्यक्त उत्तमो रजः सत्वं तत्प्रधानं तत्वमक्षमजरमित्येवमादीन्यव्यक्तनामानि भवन्ति। एवमाह।। | 12-327-4a 12-327-4b |
|
अव्यक्तं बीजधर्माणं महाग्राहमचेतनम्। तस्मादेकगुणो जज्ञे तद्व्यक्तं तत्वमीश्वरः।। | 12-327-5a 12-327-5b |
| तदेतदव्यक्तम्। प्रस्नवा घारणादानस्वभावमापोधारणे प्रजनने दाने गुणानां प्रकृतिः सपराप्रमत्तं तदेतदस्मिन्कार्यकरणे।। | 12-327-6a |
| यदप्युक्तं किमव्यक्तमिति तत्र ब्रूमः। व्यक्तं नामाऽऽसुरे यत्पूर्वमव्यक्तादुत्पन्नतत्वमीश्वरमप्रतिबुद्धगुणस्यगेतत्पुरुषसंज्ञिकं महदित्युक्तं बुद्धिरिति च। सत्ता स्मृतिर्धृतिर्मेधा व्यवसायः समाधिप्राप्तिरित्येवमादीनि व्यक्तपर्याये नामानि वदन्त्येवमाह।। | 12-327-7a |
|
मम व्यक्तादुपात्तासिद्धिरागता संयमश्च महद्यतः। परसर्गश्च दीप्त्यर्थमौत्सुक्यं च परं तथा।। | 12-327-8a 12-327-8b |
| यदेषोर्ध्यस्रोताभिर्महत्वादप्रतिबुद्धत्वाच्चात्मनः यकरोत्यहंकारमव्यक्ताव्यक्ततरम्।। | 12-327-9a |
| यदप्युक्तं किमव्यक्ततरमिति अत्र ब्रूमः।। | 12-327-10a |
|
व्यक्ताव्यक्ततरं नाम तृतीयं पुरुषसंज्ञकम्। तदेतदुभयोर्विरिञ्चवैरिञ्चयोरेकैक उत्पत्तिः।। विरिञ्चोऽभिमानिन्यविवेक ईर्ष्या कामः क्रोधो लोभो मदो दर्पो ममकारश्चैतान्यहंकारपर्यायनामानि भवन्त्येवमाह।। | 12-327-11a 12-327-11b 12-327-12b |
|
अहं कर्तेत्यहंकर्ता ससृजे विश्वमीश्वरः। तृतीयमेनं पुरुषमभिमानगुणं विदुः।। | 12-327-13a 12-327-13b |
| अहंकाराद्युगपदुन्मादयामास पञ्च महाभूतानि शब्दस्पर्शरूपरसगन्धलक्षणानि। तान्येव बुद्ध्यन्त इत्येवमाह।। | 12-327-14a |
|
भूतसङ्घमहङ्काराद्यो विद्वानवबुध्यसे। अभिमानमतिक्रम्य महान्तं प्रतितिष्ठते।। | 12-327-15a 12-327-15b |
|
भूतेषु चाप्यहंकारमश्वरूपस्तथोच्यते। पुनर्विषयहेत्वर्थे स मनस्संज्ञकः स्मृतः।। विखराद्वैखरं युगपदिन्द्रियैः सहोत्पादयति। श्रोत्रं घ्राणं चक्षुर्जिह्वा त्वगित्येतानि शब्दस्पर्शरूपरसगन्धानवबुध्यन्त इति पञ्च बुद्धीन्द्रियाणि वदन्त्येवमाहुराचार्याः।। वाग्घस्तौ पादपायुरानन्दश्चेति पञ्चेन्द्रियाणि विशेषमादित्योश्वीनि नक्षत्राणीत्येतानीन्द्रियाणां पर्यायनामानि वदन्त्येवमाह।। | 12-327-16a 12-327-16b 12-327-17b 12-327-18b |
|
अहंकारात्तथा भूतान्युत्पाद्य महदात्मनोः। वैखरत्वं ततो राज्ञा वैखर्यो विषयात्मकः।। | 12-327-19a 12-327-19b |
|
विकारस्थमहंकारमवबुध्याथ मानवः। महदैश्वर्यमाप्नोति यावदाचन्द्रतारकम्।।' | 12-327-20a 12-327-20b |
|
।। इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपरर्वणि मोक्षधर्मपर्वणि सप्तविंशत्यधिकत्रिशततमोऽध्यायः।। 327।। |
| शांतिपर्व-326 | पुटाग्रे अल्लिखितम्। | शांतिपर्व-328 |