महाभारतम्-12-शांतिपर्व-059
| ← शांतिपर्व-058 | महाभारतम् द्वादशपर्व महाभारतम्-12-शांतिपर्व-059 वेदव्यासः |
शांतिपर्व-060 → |
भीष्मेण युधिष्ठिरंप्रति चातुर्वर्ण्यधर्मकथनम्।। 1।।
| वैशंपायन उवाच। | 12-59-1x |
|
ततः पुनः स गाङ्गेयमभिवाद्य पितामहम्। प्राञ्जलिर्नियतो भूत्वा पर्यपृच्छद्युधिष्ठिरः।। | 12-59-1a 12-59-1b |
|
के धर्माः सर्ववर्णानां चातुर्वर्ण्यस्य के पृथक्। चातुर्वर्ण्याश्रमाणां च राजधर्माश्च के मताः।। | 12-59-2a 12-59-2b |
|
केन वै वर्धते राष्ट्रं राजा केन विवर्धते। केन पौराश्च भृत्याश्च वर्धन्ते भरतर्षभ।। | 12-59-3a 12-59-3b |
|
कोशं दण्डं च दुर्गं च सहायान्मन्त्रिणस्तथा। ऋत्विक्पुरोहिताचार्यान्कीदृशान्वर्जयेन्नृपः।। | 12-59-4a 12-59-4b |
|
केषु विश्वसितव्यं स्याद्राज्ञा कस्यांचिदापदि। कुतो वाऽऽत्मा दृढं रक्ष्यस्तन्मे ब्रूहि पितामह।। | 12-59-5a 12-59-5b |
|
`द्वैधीभावे च भृत्यानां शपथः कीदृशो भवेत्। अधर्मस्य फलं यच्च शपथस्य विलङ्घने।। | 12-59-6a 12-59-6b |
|
सर्वमेतद्यथातत्वं व्यवहारं च तादृशम्। समासव्यासयोगेन कथयस्व पितामह।।' | 12-59-7a 12-59-7b |
| भीष्म उवाच। | 12-59-8x |
|
नमो धर्माय महते नमः कृष्णाय वेधसे। ब्राह्मणेभ्यो नमस्कृत्य धर्मान्वक्ष्यामि शाश्वतान्।। | 12-59-8a 12-59-8b |
|
अक्रोधः सत्यवचनं संविभागश्च सर्वशः। प्रजनं स्वेषु दारेषु शौचमद्रोह एव च।। | 12-59-9a 12-59-9b |
|
आर्जवं भृत्यभरणं त एते सार्ववर्णिकाः। ब्राह्मणस्य तु यो धर्मस्तं ते वक्ष्यामि केवलम्।। | 12-59-10a 12-59-10b |
|
दममेव महाराज धर्ममाहुः पुरातनम्। स्वाध्यायोऽध्यापनं चैव तत्र कर्म समाप्यते।। | 12-59-11a 12-59-11b |
|
तं चेद्द्विजमुपागच्छेद्वर्तमानं स्वकर्मणि। अकुर्वाणं विकर्माणि शान्तं प्रज्ञानतर्पितम्।। | 12-59-12a 12-59-12b |
|
कुर्वीतापत्यसंतानमथो दद्याद्यजेत च। संविभज्य च भोक्तव्यं धनं सद्भिरीतीष्यते।। | 12-59-13a 12-59-13b |
|
परिनिष्ठितकार्यस्तु स्वाध्यायेनैव वै द्विजः। कुर्यादन्यन्न वा कुर्यान्मैत्रो ब्राह्मण उच्यते।। | 12-59-14a 12-59-14b |
|
क्षत्रियस्यापि यो धर्मस्तं ते वक्ष्यामि भारत। दद्याद्राजा न याचेत यजेत न च याजयेत्।। | 12-59-15a 12-59-15b |
|
नाध्यापयेदधीयीत प्रजाश्च परिपालयेत्। नित्योद्युक्तो दस्युवदे रणे कुर्यात्पराक्रमम्।। | 12-59-16a 12-59-16b |
|
ये तु क्रतुभिरीजानाः श्रुतवन्तश्च भूमिपाः। य एवाहवजेतारस्त एषां लोकजित्तमाः।। | 12-59-17a 12-59-17b |
|
अविक्षतेन देहेन समराद्यो निवर्तते। क्षत्रियो नास्य तत्कर्म प्रशंसन्ति पुराविदः।। | 12-59-18a 12-59-18b |
|
एवं हि क्षत्रबन्धूनां धर्ममाहुः प्रधानतः। नास्य कृत्यतमं किंचिदन्यद्दस्युनिबर्हणात्।। | 12-59-19a 12-59-19b |
|
दानमध्ययनं यज्ञो राज्ञां क्षेमो विधीयते। तस्माद्राज्ञा विशेषेण योद्धव्यं धर्ममीप्सता।। | 12-59-20a 12-59-20b |
|
स्वेषु धर्मेष्ववस्थाप्यः प्रजाः सर्वा महीपतिः। धर्मेण सर्वकृत्यानि शमनिष्ठानि कारयेत्।। | 12-59-21a 12-59-21b |
|
परिनिष्ठितकार्यस्तु नृपतिः परिपालनात्। कुर्यादन्यन्न वा कुर्यादैन्द्रो राजन्य उच्यते।। | 12-59-22a 12-59-22b |
|
वैश्यस्यापि हि यो धर्मस्तं ते वक्ष्यामि शाश्वतम्। दानमध्ययनं यज्ञः शौचेन धनसंचयः।। | 12-59-23a 12-59-23b |
|
पितृवत्पालयेद्वैश्यो युक्तः सर्वान्पशूनिह। विकर्म तद्भवेदन्यत्कर्म यत्स समाचरेत्।। | 12-59-24a 12-59-24b |
|
रक्षया स हि तेषां वै महत्सुखमवाप्नुयात्। प्रजापतिर्हि वैश्याय सृष्ट्वा परिददौ पशून्।। | 12-59-25a 12-59-25b |
|
ब्राह्मणाय च राज्ञे च सर्वाः परिददे प्रजाः। तस्य वृत्तिं प्रवक्ष्यामि यच्च तस्योपजीवनम्।। | 12-59-26a 12-59-26b |
|
पण्णामेकां पिबेद्धेनुं शताच्च मिथुनं हरेत्। लये च सप्तमो भागस्तथा शृङ्गे कला खुरे।। | 12-59-27a 12-59-27b |
| सस्यानां सर्वबीजानामेषा सांवत्सरी भृतिः।। | 12-59-28a |
|
न च वैश्यस्य कामः स्यान्न रक्षेयं पशूनिति। वैश्ये चेच्छति नान्येन रक्षितव्याः कथंचन।। | 12-59-29a 12-59-29b |
|
शूद्रस्यापि हि यो धर्मस्तं ते वक्ष्यामि भारत। प्रजापतिर्हि वर्णानां दासं शूद्रमकल्पयत्।। | 12-59-30a 12-59-30b |
|
तस्माच्छूद्रस्य वर्णानां परिचर्या विधीयते। तेषां शुश्रूषणाच्चैव महत्सुखमवाप्नुयात्।। | 12-59-31a 12-59-31b |
|
शूद्र एतान्परिचरेत्रीन्वर्णाननसूयकः। संचयांश्च न कुर्वीत जातु शूद्रः कथंचन।। | 12-59-32a 12-59-32b |
|
पापीयान्हि धनं लब्ध्वा वशे कुर्याद्गरीयसः। राज्ञा वा समनुज्ञातः कामं कुर्वीत धार्मिकः।। | 12-59-33a 12-59-33b |
|
तस्य वृत्तिं प्रवक्ष्यामि यच्च तस्योपजीवनम्। अवश्यं भरणीयो हि वर्णानां शूद्र उच्यते।। | 12-59-34a 12-59-34b |
|
छत्रं वेष्टनमौशीरमुपानद्व्यजनानि च। यातयामानि देयानि शूद्राय परिचारिणे।। | 12-59-35a 12-59-35b |
|
अधार्याणि विशीर्णानि वसनानि द्विजातिभिः। शूद्रायैव प्रदेयानि तस्य धर्मधनं हि तत्।। | 12-59-36a 12-59-36b |
|
यंच कश्चिद्द्विजातीनां शूद्रः शुश्रूषुराव्रजेत्। कल्प्यां तेन तु तस्याहुर्वृत्तिं धर्मविदो जनाः।। | 12-59-37a 12-59-37b |
|
देयः पिण्डोऽनपत्याय भर्तव्यौ वृद्धदुर्बलौ। शूद्रेण तु न हातव्यो भर्ता कस्यांचिदापदि।। | 12-59-38a 12-59-38b |
|
अतिरेकेण भर्तव्यो भर्ता द्रव्यपरिक्षये। न हि स्वमस्ति शूद्रस्य भर्तृहार्यधनो हि सः।। | 12-59-39a 12-59-39b |
|
उक्तस्त्रयाणां वर्णानां यज्ञस्त्रय्येव भारत। स्वाहाकारवषट्कारौ मन्त्रः शूद्रे न विद्यते।। | 12-59-40a 12-59-40b |
|
तस्माच्छूद्रः पाकयज्ञैयजेताव्रतवान्स्वयम्। पूर्णपात्रमयीमाहुः पाकयज्ञस्य दक्षिणाम्।। | 12-59-41a 12-59-41b |
|
शूद्रः पैजवनो नाम सहस्राणां शतं ददौ। ऐन्द्राग्नेन विधानेन दक्षिणामिति नः श्रुतम्।। | 12-59-42a 12-59-42b |
| यतो हि सर्ववर्णानां यज्ञस्तस्यैव भारत।। | 12-59-43a |
|
अग्रे सर्वेषु यज्ञेषु श्रद्धायज्ञो विधीयते। दैवतं हि महच्छ्रद्धा पवित्रं यजतां च यत्। दैवतं हि परं विप्राः स्वेनस्वेन परस्परम्।। | 12-59-44a 12-59-44b 12-59-44c |
|
अयजन्निह सत्रैस्ते तैस्तैः कामैः समाहिताः। संसृष्टा ब्राह्मणैरेव त्रिषु वर्णेषु सृष्टयः।। | 12-59-45a 12-59-45b |
|
देवानामपि ये देवा यद्ब्रूयुस्ते परं हितम्। तस्माद्वर्णैः सर्वयज्ञाः संसृज्यन्ते न काम्यया।। | 12-59-46a 12-59-46b |
|
ऋग्यजुः सामवित्पूज्यो नित्यं स्याद्देववद्द्विजः। अनृग्यजुरसामा च प्राजापत्य उपद्रवः। यज्ञो मनीषया तात सर्ववर्णेषु भारत।। | 12-59-47a 12-59-47b 12-59-47c |
|
नास्य यज्ञकृतो देवा ईहन्ते नेतरे जनाः। ततः सर्वेषु वर्णेषु श्रद्धायज्ञो विधीयते।। | 12-59-48a 12-59-48b |
|
स्वं दैवतं ब्राह्मणः स्वेन नित्यं परान्वर्णानयजन्नैवमासीत्। अधरो वितानस्त्वथ तत्र सृष्टो न ब्राह्मणस्त्रिषु वर्णेषु राजन्।। | 12-59-49a 12-59-49b 12-59-49c 12-59-49d |
|
तस्माद्वर्णा ऋजवो ज्ञातिवर्णाः संसृज्यन्ते तस्य विकार एव। एकं साम यजुरेकमृगेका विप्रश्वैको निश्चये तेषु सृष्टः।। | 12-59-50a 12-59-50b 12-59-50c 12-59-50d |
|
अत्र गाथा यज्ञगीताः कीर्तयन्ति पुराविदः। वैखानसानां राजेन्द्र मुनीनां यष्टुमिच्छताम्।। | 12-59-51a 12-59-51b |
|
उदितेऽनुदिते वाऽपि श्रद्दधानो जितेन्द्रियः। वह्निं जुहोति धर्मेण श्रद्धा वै कारणं महत्।। | 12-59-52a 12-59-52b |
|
यत्स्कन्नमस्य तत्पूर्वं यदस्कन्नं तदुत्तरम्। बहूनि यज्ञरूपाणि नानाकर्मफलानि च।। | 12-59-53a 12-59-53b |
|
तानि यः संप्रजानाति ज्ञाननिश्चयनिश्चितः। द्विजातिः श्रद्धयोपेतः स यष्टुं पुरुषोऽर्हति।। | 12-59-54a 12-59-54b |
|
स्तेनो वा यदि वा पापो यदि वा पापकृत्तमः। यष्टुमिच्छति यज्ञं यः साधुमेव वदन्ति तम्।। | 12-59-55a 12-59-55b |
|
ऋषयस्तं प्रशंसन्ति साधु चैतदसंशयम्। सर्वथा सर्वदा वर्णैर्यष्टव्यमिति निर्णयः।। | 12-59-56a 12-59-56b |
|
न हि यज्ञसमं किंचित्रिषु लोकेषु विद्यते। तस्माद्यष्टव्यमित्याहुः पुरुषेणानसूयता। श्रद्धापवित्रमाश्रित्य यथाशक्ति यथेच्छया।। | 12-59-57a 12-59-57b 12-59-57c |
|
।। इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि राजधर्मपर्वणि एकोनषष्टितमोऽध्यायः।। 59।। |
12-59-2 सर्ववर्णानां अनुलोमविलोमजादीनाम्। चातुर्वर्ण्यस्य ये आश्रमाः ब्राह्मणस्य चत्वार आश्रमाः क्षत्रियस्य त्रयो वैश्यस्य द्वौ शूद्रस्यैक इति तेषाम्।। 12-59-11 तत्राध्ययने। तावतैव नैष्ठिकः कृतार्थो भवतीत्यर्थः।। 12-59-12 स्वयमुपागते वित्ते दारक्रियापूर्वकं अपत्यसंतानमिच्छेत्स इत्याह द्वाभ्यां तं चेदिति।। 12-59-27 षण्णां धेनूनां रक्षको वैश्य एकस्याः क्षीरं स्ववेतनं हरेत्। शतस्य रक्षको वर्षे एकं गोवृषभमिथुनं वेतनं हरेत्। लब्धाच्च सप्तमं भागमिति झ. पाठः। तत्र वाणिज्ये तु लब्धात्सप्तमं भागं धनिकाद्धरेत्। गवयादिशृङ्गवाणिज्ये लाभात्सप्तममेव। खुरे पशुविशेषखुरे महामूल्ये कला षोडशो भाग इत्यर्थः।। 12-59-28 एवं सस्यानामपि सप्तममेवांशं हरेत्।। 12-59-33 कुर्वीत संचयानित्यपकृष्यते।। 12-59-35 यातयामानि भुक्तभोगानि जीर्णानीतियावत्।। 12-59-37 द्विजातीनां मध्ये यं कंचित्प्रति। तेन द्विजातिना।। 12-59-39 अतिरेकेण स्वकुटुम्बपोषणादाधिक्येन। भर्ता पोष्टा।। 12-59-41 पाकयज्ञैः क्षुद्रयज्ञैः। अव्रतवान् श्रौतव्रतोपायहीनः।। 12-59-42 सहस्राणां शतं लक्षं पूर्णपात्राणि। शूद्रः पैलवनो नामेति ड. द. पाठः।। 12-59-43 सर्ववर्णानां त्रैवर्णिकानां यो यज्ञः स तस्यैव शूद्रस्यैव भवति तस्य तत्सेवकत्वात्।। 12-59-45 सृष्टयः संतानानि तेन सर्वेषां वर्णानां ब्राह्मणजत्वादस्त्येव शूद्रस्यापि यज्ञेऽधिकार इत्यर्थः।। 12-59-46 यद्ब्रूयुस्ते तत्ते तव परं हितम्। वर्णैः सशूद्रैः। सर्वयज्ञाः श्रौताः स्मार्ताश्च न काम्यया स्वभावात्संसृज्यन्त इति पूर्वस्योपसंहारः।। 12-59-47 द्विजस्त्रैवर्णिकः पूज्यः। शूद्रेण उपद्रवतीति तत्समीपगामित्वादुपद्रवो दासः शूद्रः स वेदहीनोऽपि प्राजापत्यः प्रजापतिदेवताकः। यथाग्नेयो ब्राह्मण ऐन्द्रः क्षत्रियस्तद्वत्। तथाच मानसे देवतोद्देशेन द्रव्यत्यागात्मके यज्ञे सर्वे वर्णा अधिक्रियन्त इत्यर्थः।। 12-59-48 अस्य मानसयज्ञकर्तुर्देवा इतरे जनाश्च न ईहन्ते इति न अपितु श्रद्धापूतत्वात्सर्वेप्यस्य यज्ञे भागं कामयन्त इत्यर्थः।। 12-59-49 ब्राह्मणस्त्रयाणामपि वर्णानां स्वमसाधारणं दैवतमतः कारणात्ते यागं कृतवन्तएव।। 12-59-50 सर्वेऽपि वर्णा ऋजवः साधवएव यज्ञसंयोगात्। एवं धर्मसाम्येऽपि ज्ञातिसाम्यं नास्तीत्याशंक्याह। ज्ञातिवर्मा अपि क्षत्रियवैश्यशूद्रास्तस्य ब्राह्मणस्यैव विकारे क्षत्रियादिकन्यासूत्पन्ने मूर्धाभिषिक्तादौ संसृज्यन्तएव। तेन धर्मतो जन्मतश्च सर्वे वर्णा ब्राह्मणसंसृष्टा इति स्थितम्। तत्र हेतुमाह एक इति। तेषु तत्त्वनिश्चये क्रियमाणे एको विप्रो ब्रह्मैव प्रथमो ब्राह्मणः सृष्टो जातः। ब्राह्मणसंततित्वात्सर्वेऽप्येते ब्राह्मणा एवेत्यर्थः। तत्र दृष्टान्तः। एकं सामेति। अकारो वै सर्वा वाक्सैषा स्पर्शोष्मभिर्व्यज्यमाना बह्नी नानारूपा भवतीति श्रुतेरेकमकाररूपमेवाक्षरं यथा सामादिरूपं तथा ब्रह्मैव ब्राह्मणादिरूपमित्यर्थः। तस्माद्वर्णाद्वहवो राजधर्माः संसृज्यन्ते तस्य विपाक एषः। एकं साम यजुरेकमृगेका विप्रश्चैको निश्चयस्तेषु दृष्टः इति थ. पाठः।। 12-59-51 यज्ञगीता विष्णुगीताः।। 12-59-53 बह्वृचब्राह्मणे षोडशकमग्निहोत्रमुक्तम्। तत्र मारुतं विष्यन्दमानमिति स्कन्नमपि मरुद्दैवत्यं भवतीति तत्पूर्वमाद्यमग्निहोत्रं यदस्कन्नं यथाविधिहुतमुत्तर सर्वोत्कृष्टम्।। बहूनीति रौद्रादीनि।। 12-59-54 तानि षोडशाऽग्निहोत्ररूपाणि।। 12-59-55 यज्ञं विष्णुम्। यष्टुं यज्ञदानादिना आराधितुम्।। 12-59-57 श्रद्धापवित्रं यथा स्यात्तथा यष्टव्यमिति संबन्धः। आश्रित्य शास्त्रमिति शेषः।।
| शांतिपर्व-058 | पुटाग्रे अल्लिखितम्। | शांतिपर्व-060 |