महाभारतम्-12-शांतिपर्व-122
Jump to navigation
Jump to search
| ← शांतिपर्व-121 | महाभारतम् द्वादशपर्व महाभारतम्-12-शांतिपर्व-122 वेदव्यासः |
शांतिपर्व-123 → |
भीष्मेण युधिष्ठिरंप्रति वसुहोममान्धातृसंवादानुवादपूर्वकं दण्डोत्पत्त्यादिकथनम्।। 1।।
| भीष्म उवाच। | 12-122-1x |
|
अत्राप्युदाहरन्तीममितिहासं पुरातनम्। अङ्गेषु राजा द्युतिमान्वसुहोम इति श्रुतः।। | 12-122-1a 12-122-1b |
|
स राजा धर्मविन्नित्यं सह पत्न्या महातपाः। मुञ्जपृष्ठं जगामाथ देवर्षिगणसेवितम्। | 12-122-2a 12-122-2b |
|
तत्र शृङ्गे हिमवतो वसतिं समुपागमत्। यत्र मुञ्जवटे रामो जटाहरणमादिशत्।। | 12-122-3a 12-122-3b |
|
तदादि च महाप्राज्ञः ऋषिभिः संशितव्रतैः। मुञ्जपृष्ठ इति प्रोक्तः स देशो रुद्रसेवितः।। | 12-122-4a 12-122-4b |
|
स तत्र बहुभिर्युक्तस्तदा श्रुतिमयैर्गुणैः। ब्राह्मणानामनुमतो देवर्षिसदृशोऽभवत्।। | 12-122-5a 12-122-5b |
|
तं कदाचिददीनात्मा सखा शक्रस्य मानितः। अभ्यगच्छन्महीपालो मान्धाता शत्रुकर्शनः।। | 12-122-6a 12-122-6b |
|
सोपसृत्य तु मान्धाता वसुहोमं नराधिपम्। दृष्ट्वा प्रकृष्टतपसं विनयेनोपतिष्ठते।। | 12-122-7a 12-122-7b |
|
वसुहोमोऽपि राज्ञो वै गामर्ध्यं च न्यवेदयत्। सप्ताङ्गस्य तु राज्यस्य पप्रच्छ कुशलाव्ययौ।। | 12-122-8a 12-122-8b |
|
सद्भिराचरितं पूर्वं यथावदनुयायिनम्। अब्रवीद्वसुहोमस्तं राजन्किं करवाणि ते।। | 12-122-9a 12-122-9b |
|
सोऽब्रवीत्परमप्रीतो मान्धाता राजसत्तमः। वसुहोमं महाप्राज्ञमासीनं कुरुनन्दन।। | 12-122-10a 12-122-10b |
|
बृहस्पतेर्मतं राजन्नघीतं सकलं त्वया। तथैवौशनसं शास्त्रं विज्ञातं ते नरोत्तम।। | 12-122-11a 12-122-11b |
|
तदहं श्रोतुमिच्छामि दण्ड उत्पद्यते कथम्। किं वाऽस्य पूर्वं जागर्ति किं वा परममुच्यते।। | 12-122-12a 12-122-12b |
|
कथं क्षत्रियसंस्थश्च दण्डः संप्रत्यवस्थितः। ब्रूहि मे तद्यथातत्वं ददाम्याचार्यवेतनम्।। | 12-122-13a 12-122-13b |
| वसुहोम उवाच। | 12-122-14x |
|
शृणु राजन्यथा दण्डः संभूतो लोकसंग्रहः। प्रजाविनयरक्षार्थं धर्मस्यात्मा सनातनः।। | 12-122-14a 12-122-14b |
|
ब्रह्मा यियक्षुर्भगवान्सर्वलोकपितामहः। ऋत्विजं नात्मनस्तुल्यं ददर्शेति हि नः श्रुतम्।। | 12-122-15a 12-122-15b |
|
स गर्भं भगवान्देवो बहुवर्षाण्यधारयत्। अथ पूर्णे सहस्रे तु स गर्भः क्षुवतोऽपतत्।। | 12-122-16a 12-122-16b |
|
स क्षुपो नाम संभूतः प्रजापतिररिंदम्। ऋत्विगासीन्महाराज यज्ञे तस्य महात्मनः।। | 12-122-17a 12-122-17b |
|
तस्मिन्प्रवृत्ते सत्रे तु ब्रह्मणः पार्थिवर्षभ। इष्टरूपप्रचारत्वाद्दण्डः सोऽन्तर्हितोऽभवत्।। | 12-122-18a 12-122-18b |
|
तस्मिन्नन्तर्हिते चापि प्रजानां संकरोऽभवत्। नैव कार्यं न वा कार्यं भोज्याभोज्यं न विद्यते।। | 12-122-19a 12-122-19b |
|
पेयापेये कुतः सिद्धिर्हिसन्ति च परस्परम्। गम्यागम्यं तदा नासीत्स्वं परस्वं च वै समम्।। | 12-122-20a 12-122-20b |
|
परस्परं विलुम्पन्ति सारमेया यथाऽऽमिषम्। अबलान्बलिनो जघ्नुर्निर्मर्यादं प्रवर्तते।। | 12-122-21a 12-122-21b |
|
ततः पितामहो विष्णुं भगवन्तं सनातनम्। संपूज्य वरदं देवं महादेवमथाब्रवीत्।। | 12-122-22a 12-122-22b |
|
अत्र त्वमनुकम्पां वै कर्तुमर्हसि शङ्कर। अयं विष्णुः सखा तुभ्यं धर्मस्य परिरक्षणे।। | 12-122-23a 12-122-23b |
|
`त्वं हि सर्वविधानज्ञः सत्वानां त्वं गतिः परा।' संकरो न भवेदत्र यथा तद्वै विधीयताम्।। | 12-122-24a 12-122-24b |
ततः स भगवान्ध्यात्वा तदा शूलवरायुधः। | 12-122-25a 12-122-25b |
|
ब्रह्मविष्ण्विन्द्रसहितः सर्वैश्च ससुरासुरैः। लोकसन्धारणार्थं च लोकसंकरनाशनम्।' आत्मानमात्माना दण्डं ससृजे देवसत्तमः।। | 12-122-26a 12-122-26b 12-122-26c |
|
तस्माच्च धर्मचरणान्नीतिं देवीं सरस्वतीम्। असृजद्दण्डनीतिं वै त्रिषु लोकेषु विश्रुताम्।। | 12-122-27a 12-122-27b |
|
`यथाऽसौ नीयते दण्डः सततं पापकारिषु। दण्डस्य नयनात्सा हि दण्डनीतिरिहोच्यते।।' | 12-122-28a 12-122-28b |
|
भूयः स भगवान्ध्यात्वा चिरं शूलघरः प्रभुः। `असृजत्सर्वशास्त्राणि महादेवो महेश्वरः।। | 12-122-29a 12-122-29b |
|
दण्डनीतेः प्रयोगार्थं प्रमाणानि च सर्वशः। विद्याश्चतस्रः कूटस्थास्तासां भेदविकल्पनाः।। | 12-122-30a 12-122-30b |
|
अङ्गानि वेदाश्चत्वारो मीमांसा न्यायविस्तरः। पुराणं धर्मशास्त्रं च विद्या ह्येताश्चतुर्दश।। | 12-122-31a 12-122-31b |
|
आयुर्वेदो धनुर्वेदो गान्धर्वश्चेति ते त्रयः। अर्थशास्त्रं चतुर्थं तु विद्या ह्यष्टादशैव तु।। | 12-122-32a 12-122-32b |
|
दश चाष्टौ च विख्याता एता धर्मस्य संहिताः। एतासामेव विद्यानां व्यासमाह महेश्वरः।। | 12-122-33a 12-122-33b |
|
शतानि त्रीणि शास्त्राणां महातन्त्राणि सप्ततिम्। व्यास एव तु विद्यानां महादेवेन कीर्तितः।। | 12-122-34a 12-122-34b |
|
तन्त्रं पाशुपतं नाम पञ्चरात्रं च विश्रुतम्। योगशास्त्रं च साङ्ख्यं च तन्त्रं लोकायतं तथा।। | 12-122-35a 12-122-35b |
|
तन्त्रं ब्रह्मतुला नाम तर्कविद्या दिवौकसाम्। सुखदुःखार्थजिज्ञासा कारणं चेति विश्रुतम्।। | 12-122-36a 12-122-36b |
|
तर्कविद्यास्तथा चाष्टौ स चोक्तो न्यायविस्तरः। दश चाष्टौ च विज्ञेयाः पौराणा यज्ञसंहिताः।। | 12-122-37a 12-122-37b |
|
पुराणाश्च प्रणीताश्च तावदेवेह संहिताः। धर्मशास्त्राणि तद्वच्च एकार्थानि च नान्यथा।। | 12-122-38a 12-122-38b |
|
एकार्थानि पुराणानि वेदाश्चैकार्यसंहिताः। नानार्थानि च सर्वाणि ततः शास्त्राणि शंकरः।। | 12-122-39a 12-122-39b |
|
प्रोवाच भगवान्देवः कालज्ञानानि यानि च। चतुःषष्टिप्रमाणानि आयुर्वेदं च सोत्तरम्।। | 12-122-40a 12-122-40b |
|
अष्टादशविकल्पां तां दण्डनीतिं च शाश्वतीम्। गान्धर्वमितिहासं च नानाविस्तरमुक्तवान्।। | 12-122-41a 12-122-41b |
|
इत्येताः शंकरप्रोक्ता विद्याः शब्दार्थसंहिताः। पुनर्भेदसहस्रं तु तासामेव तु विस्तरः।। | 12-122-42a 12-122-42b |
|
ऋषिभिर्देवगन्धर्वैः सविकल्पः सविस्तरः। शश्वदभ्यस्यते लोके वेद एव तु सर्वशः।। | 12-122-43a 12-122-43b |
|
वेदाश्चतस्रः संक्षिप्ता वेदवादाश्च ते स्मृताः। एतासां पारगो यश्च स चोक्तो वेदपारगः।। | 12-122-44a 12-122-44b |
|
वेदानां पारगो रुद्रो विष्णुरिन्द्रो बृहस्पतिः। शक्रः स्वायंभुवश्चैव मनुः परमधर्मवित्।। | 12-122-45a 12-122-45b |
|
ब्रह्मा च परमो देवः सदा सर्वैः सुरासुरैः। सर्वस्यानुग्रहाच्चैव व्यासो वै वेदपारगः।। | 12-122-46a 12-122-46b |
| भीष्म उवाच। | 12-122-47x |
|
अहं शान्तनवो भीष्मः प्रसादान्माधवस्य च। शंकरस्य प्रसादाच्च ब्रह्मणश्च कुरूद्वह। वेदपारग इत्युक्तो याज्ञवल्क्यश्च सर्वशः।। | 12-122-47a 12-122-47b 12-122-47c |
|
कल्पेकल्पे महाभागैर्ऋषिभिस्तत्त्वदर्शिभिः। ऋषिपुत्रैर्ऋषिगणैर्भिद्यन्ते मिश्रकैरपि।। | 12-122-48a 12-122-48b |
|
शिवेन ब्रह्मणा चैव विष्णुना च विकल्पिताः। आदिकल्पे पुनश्चैव भिद्यन्ते साधुभिः पुनः।। | 12-122-49a 12-122-49b |
|
इदानीमपि विद्वद्भिर्भिद्यन्ते च विकल्पकैः। पूर्वजन्मानुसारेण बहुधेयं सरस्वती।। | 12-122-50a 12-122-50b |
|
भूयः स भगवान्ध्यात्वा चिरं शूलवरायुधः।' तस्यतस्य निकायस्य चकारैकैकमीश्वरम्।। | 12-122-51a 12-122-51b |
|
देवानामीश्वरं चक्रे दैवं दशशतेक्षणम्। यमं वैवस्वतं चापि पितॄणामकरोत्पतिम्।। | 12-122-52a 12-122-52b |
|
अपां राज्ये सुराणां च विदधे वरुणं प्रभुम्। धनानां राक्षसानां च कुवेरमपि चेश्वरम्।। | 12-122-53a 12-122-53b |
|
पर्वतानां पतिं मेरुं सरितां च महोदधिम्। मृत्युं प्राणेश्वरमथो तेजसां च हुताशनम्।। | 12-122-54a 12-122-54b |
|
रुद्राणामपि चेशानं गोप्तारं विदधे प्रभुः। महात्मानं महादेवं विशालाक्षं सनातनम्।। | 12-122-55a 12-122-55b |
|
`दश चैकश्च ये रुद्रास्तस्यैते मूर्तिसंभवाः। नानारूपधरो देवः स एव भगवाञ्शिवः।।' | 12-122-56a 12-122-56b |
|
वसिष्ठमीशं विप्राणां वसूनां जातवेदसम्। तेजसां भास्करं चक्रे नक्षत्राणां निशाकरम्।। | 12-122-57a 12-122-57b |
|
वीरुधां वसुमन्तं च भूतानां च प्रभुं वरम्। कुमारं द्वादशभुजं स्कन्दं राजानमादिशत्।। | 12-122-58a 12-122-58b |
|
कालं सर्वेशमकरोत्संहारविनयात्मकम्। मृत्योश्चतुर्विभागस्य दुःखस्य च सुखस्य च।। | 12-122-59a 12-122-59b |
|
ईश्वरो देवदेवस्तु राजराजो नराधिपः। सर्वेषामेव रुद्राणां शूलपाणिरिति श्रुतिः।। | 12-122-60a 12-122-60b |
|
`ईश्वरश्चेतनः कर्ता पुरुषः कारणं शिवः। विष्णुर्ब्रह्मा शशी सूर्यः शक्रो देवाश्च सान्वयाः।। | 12-122-61a 12-122-61b |
|
सृजते ग्रसते चैतत्तमोभूतमिदं यथा। अप्रज्ञातं जगत्सर्वं यदा ह्येको महेश्वरः।। ' | 12-122-62a 12-122-62b |
|
तमेनं ब्रह्मणः पुत्रमनुजातं क्षुपं ददौ। प्रजानामधिपं श्रेष्ठं सर्वधर्मभृतामपि।। | 12-122-63a 12-122-63b |
|
महादेवस्ततस्तस्मिन्वृत्ते यज्ञे समाहितः। दण्डं धर्मस्य गोप्तारं विष्णवे सत्कृतं ददौ।। | 12-122-64a 12-122-64b |
|
विष्णुरङ्गिरसे प्रादादङ्गिरा मुनिसत्तमः। प्रादादिन्द्रमरीचिभ्या मरीचिर्भृगवे ददौ।। | 12-122-65a 12-122-65b |
|
भृगुर्ददावृषिभ्यस्तु दण्डं धर्मसमाहितम्। ऋषयो लोकपालेभ्यो लोकपालाः क्षुपाय च।। | 12-122-66a 12-122-66b |
|
क्षुपस्तु मनवे प्रादादादित्यतनयाय च। पुत्रेभ्यः श्राद्धदेवस्तु सूक्ष्मधर्मार्थकारणात्।। | 12-122-67a 12-122-67b |
|
विभज्य दण्डः कर्तव्यो दण्डे तु नयमिच्छता। दुर्वाचा निग्रहो दण्डो हिरण्यं बाह्यतः क्रिया।। | 12-122-68a 12-122-68b |
|
व्यङ्गत्वं च शरीरस्य वधो वाऽनल्पकारणात्। शरीरपीडा कार्या तु स्वदेशाच्च विवासनम्।। | 12-122-69a 12-122-69b |
|
तं ददौ सूर्यपुत्राय मनवे रक्षणात्मकम्। आनुपूर्व्याच्च दण्डोऽयं प्रजा जागर्ति पालयन्।। | 12-122-70a 12-122-70b |
|
इन्द्रो जागर्ति भगवानिन्द्रादग्निर्विभावसुः। अग्नेर्जागर्ति वरुणो वरुणाच्च प्रजापतिः।। | 12-122-71a 12-122-71b |
|
प्रजापतेस्ततो धर्मो जागर्ति विनयात्मकः। धर्माच्च ब्रह्मणः पुत्रो व्यवसायः सनातनः।। | 12-122-72a 12-122-72b |
|
व्यवसायात्ततस्तेजो जागर्ति परिपालयत्। ओषध्यस्तेजसस्तस्मादोषधीभ्यश्च पर्वताः।। | 12-122-73a 12-122-73b |
|
पर्वतेभ्यश्च जागर्ति रसो रसगुणात्तथा। जागर्ति निर्ऋतिर्देवी ज्योतींषि निर्ऋतीमनु।। | 12-122-74a 12-122-74b |
|
वेदाः प्रतिष्ठा ज्योतिर्भ्यस्ततो हयशिराः प्रभुः। ब्रह्मा पितामहस्तस्माज्जागर्ति प्रभुरव्ययः।। | 12-122-75a 12-122-75b |
|
पितामहान्महादेवो जागर्ति भगवाञ्शिवः। विश्वेदेवाः शिवाच्चापि विश्वेभ्य ऋषयस्तथा।। | 12-122-76a 12-122-76b |
|
ऋषिभ्यो भगवान्सोमः सोमाद्देवाः सनातनाः। देवेभ्यो ब्राह्मणा लोके जाग्रतीत्युपधारय।। | 12-122-77a 12-122-77b |
|
ब्राह्मणेभ्यश्च राजन्या लोकान्रक्षन्ति धर्मताः। स्थावरं जङ्गमं चैव क्षत्रियेभ्यः सनातनम्।। | 12-122-78a 12-122-78b |
|
प्रजा जाग्रति लोकेऽस्मिन्दण्डो जागर्ति तासु च। सर्वसंक्षेपको दण्डः पितामहसुतः प्रभुः।। | 12-122-79a 12-122-79b |
|
जागर्ति कालः पूर्वं च मध्ये चान्ते च भारत। ईशः सर्वस्य कालो हि महादेवः प्रजापतिः।। | 12-122-80a 12-122-80b |
|
देवदेवः शिवः सर्वो जागर्ति सततं प्रभुः। कपर्दी शंकरो रुद्रो भवः स्थाणुरुमापतिः।। | 12-122-81a 12-122-81b |
|
इत्येष दण्डो व्याख्यातस्तथौषध्यस्तथापरे। भूमिपालो यथान्यायं वर्तेतानेन धर्मवित्।। | 12-122-82a 12-122-82b |
| भीष्म उवाच। | 12-122-83x |
|
इतीदं वसुहोमस्य योऽऽत्मवाञ्शृणुयान्मतम्। श्रुत्वा सम्यक्प्रवर्तेत स लोकानाप्नुयान्नृपः।। | 12-122-83a 12-122-83b |
|
इति ते सर्वमाख्यातं यो दण्डो मनुजर्षभ। नियन्ता सर्वलोकस्य धर्माक्रान्तस्य भारत।। | 12-122-84a 12-122-84b |
|
`वसुहोमाच्छ्रुतं राज्ञा मान्धात्रा भूभृता पुरा। मयापि कथितं राजन्नाख्यानं प्रथितं मया।।' | 12-122-85a 12-122-85b |
|
।। इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि राजधर्मपर्वणि द्वाविंशत्यधिकशततमोऽध्यायः।। 122।। |
[सम्पाद्यताम्]
12-122-1 अत्र दण्डोत्पत्तौ विषये।।
12-122-13 आचार्यवेतनं गुरुदक्षिणाम्।।
12-122-15 यियक्षुर्यष्टुमिच्छुः।।
12-122-16 सगर्भं शिरसा देवः इति झ. पाठः। क्षुवतः क्षुतवतः।।
12-122-18 अष्टं रूपं दीक्षापरिग्रहः प्रजानियन्ता दीक्षां प्रविष्ट इति नियमनरूपो दण्डोऽन्तर्हितोऽभवदित्यर्थः।।
12-122-58 वीरुधामंशुमन्तं च भूतानां च प्रभुं वरम्।(पाठभेदः)
12-122-59 कर्तुमर्हसि केशव इति झ. पाठः। विनयो विवृद्धिः। चत्वारो विभागा यस्य तस्य शस्त्रं शत्रुर्यमः कर्म च। रोगोऽपथ्याशनप्रयोजको रागो यमः कर्म चेति वा।।
12-122-68 विभज्य न्यायं न्यायाभासं च विविच्य। दुष्टनिग्रह एव दण्डस्य मुख्यं प्रयोजनम्। हिरण्यादिग्रहणं तु लोकानां बिभीषिकार्थं नतु कोश वृद्ध्यर्थमित्यर्थः।।
12-122-69 विवासनं स्वदेशाद्दूरीकरणाम्।।
12-122-73 ओषधीभ्यश्च पादपाः इति ट. पाठः।।
12-122-74 पादपेभ्यश्च जागर्ति इति ट. पाठः।।
| शांतिपर्व-121 | पुटाग्रे अल्लिखितम्। | शांतिपर्व-123 |