महाभारतम्
द्वादशपर्व
महाभारतम्-12-शांतिपर्व-122
वेदव्यासः

भीष्मेण युधिष्ठिरंप्रति वसुहोममान्धातृसंवादानुवादपूर्वकं दण्डोत्पत्त्यादिकथनम्।। 1।।

भीष्म उवाच।	12-122-1x
अत्राप्युदाहरन्तीममितिहासं पुरातनम्। अङ्गेषु राजा द्युतिमान्वसुहोम इति श्रुतः।।	12-122-1a 12-122-1b
स राजा धर्मविन्नित्यं सह पत्न्या महातपाः। मुञ्जपृष्ठं जगामाथ देवर्षिगणसेवितम्।	12-122-2a 12-122-2b
तत्र शृङ्गे हिमवतो वसतिं समुपागमत्। यत्र मुञ्जवटे रामो जटाहरणमादिशत्।।	12-122-3a 12-122-3b
तदादि च महाप्राज्ञः ऋषिभिः संशितव्रतैः। मुञ्जपृष्ठ इति प्रोक्तः स देशो रुद्रसेवितः।।	12-122-4a 12-122-4b
स तत्र बहुभिर्युक्तस्तदा श्रुतिमयैर्गुणैः। ब्राह्मणानामनुमतो देवर्षिसदृशोऽभवत्।।	12-122-5a 12-122-5b
तं कदाचिददीनात्मा सखा शक्रस्य मानितः। अभ्यगच्छन्महीपालो मान्धाता शत्रुकर्शनः।।	12-122-6a 12-122-6b
सोपसृत्य तु मान्धाता वसुहोमं नराधिपम्। दृष्ट्वा प्रकृष्टतपसं विनयेनोपतिष्ठते।।	12-122-7a 12-122-7b
वसुहोमोऽपि राज्ञो वै गामर्ध्यं च न्यवेदयत्। सप्ताङ्गस्य तु राज्यस्य पप्रच्छ कुशलाव्ययौ।।	12-122-8a 12-122-8b
सद्भिराचरितं पूर्वं यथावदनुयायिनम्। अब्रवीद्वसुहोमस्तं राजन्किं करवाणि ते।।	12-122-9a 12-122-9b
सोऽब्रवीत्परमप्रीतो मान्धाता राजसत्तमः। वसुहोमं महाप्राज्ञमासीनं कुरुनन्दन।।	12-122-10a 12-122-10b
बृहस्पतेर्मतं राजन्नघीतं सकलं त्वया। तथैवौशनसं शास्त्रं विज्ञातं ते नरोत्तम।।	12-122-11a 12-122-11b
तदहं श्रोतुमिच्छामि दण्ड उत्पद्यते कथम्। किं वाऽस्य पूर्वं जागर्ति किं वा परममुच्यते।।	12-122-12a 12-122-12b
कथं क्षत्रियसंस्थश्च दण्डः संप्रत्यवस्थितः। ब्रूहि मे तद्यथातत्वं ददाम्याचार्यवेतनम्।।	12-122-13a 12-122-13b
वसुहोम उवाच।	12-122-14x
शृणु राजन्यथा दण्डः संभूतो लोकसंग्रहः। प्रजाविनयरक्षार्थं धर्मस्यात्मा सनातनः।।	12-122-14a 12-122-14b
ब्रह्मा यियक्षुर्भगवान्सर्वलोकपितामहः। ऋत्विजं नात्मनस्तुल्यं ददर्शेति हि नः श्रुतम्।।	12-122-15a 12-122-15b
स गर्भं भगवान्देवो बहुवर्षाण्यधारयत्। अथ पूर्णे सहस्रे तु स गर्भः क्षुवतोऽपतत्।।	12-122-16a 12-122-16b
स क्षुपो नाम संभूतः प्रजापतिररिंदम्। ऋत्विगासीन्महाराज यज्ञे तस्य महात्मनः।।	12-122-17a 12-122-17b
तस्मिन्प्रवृत्ते सत्रे तु ब्रह्मणः पार्थिवर्षभ। इष्टरूपप्रचारत्वाद्दण्डः सोऽन्तर्हितोऽभवत्।।	12-122-18a 12-122-18b
तस्मिन्नन्तर्हिते चापि प्रजानां संकरोऽभवत्। नैव कार्यं न वा कार्यं भोज्याभोज्यं न विद्यते।।	12-122-19a 12-122-19b
पेयापेये कुतः सिद्धिर्हिसन्ति च परस्परम्। गम्यागम्यं तदा नासीत्स्वं परस्वं च वै समम्।।	12-122-20a 12-122-20b
परस्परं विलुम्पन्ति सारमेया यथाऽऽमिषम्। अबलान्बलिनो जघ्नुर्निर्मर्यादं प्रवर्तते।।	12-122-21a 12-122-21b
ततः पितामहो विष्णुं भगवन्तं सनातनम्। संपूज्य वरदं देवं महादेवमथाब्रवीत्।।	12-122-22a 12-122-22b
अत्र त्वमनुकम्पां वै कर्तुमर्हसि शङ्कर। अयं विष्णुः सखा तुभ्यं धर्मस्य परिरक्षणे।।	12-122-23a 12-122-23b
`त्वं हि सर्वविधानज्ञः सत्वानां त्वं गतिः परा।' संकरो न भवेदत्र यथा तद्वै विधीयताम्।।	12-122-24a 12-122-24b
ततः स भगवान्ध्यात्वा तदा शूलवरायुधः। ` देवदेवो महादेवः कारणं जगतः परम्।।	12-122-25a 12-122-25b
ब्रह्मविष्ण्विन्द्रसहितः सर्वैश्च ससुरासुरैः। लोकसन्धारणार्थं च लोकसंकरनाशनम्।' आत्मानमात्माना दण्डं ससृजे देवसत्तमः।।	12-122-26a 12-122-26b 12-122-26c
तस्माच्च धर्मचरणान्नीतिं देवीं सरस्वतीम्। असृजद्दण्डनीतिं वै त्रिषु लोकेषु विश्रुताम्।।	12-122-27a 12-122-27b
`यथाऽसौ नीयते दण्डः सततं पापकारिषु। दण्डस्य नयनात्सा हि दण्डनीतिरिहोच्यते।।'	12-122-28a 12-122-28b
भूयः स भगवान्ध्यात्वा चिरं शूलघरः प्रभुः। `असृजत्सर्वशास्त्राणि महादेवो महेश्वरः।।	12-122-29a 12-122-29b
दण्डनीतेः प्रयोगार्थं प्रमाणानि च सर्वशः। विद्याश्चतस्रः कूटस्थास्तासां भेदविकल्पनाः।।	12-122-30a 12-122-30b
अङ्गानि वेदाश्चत्वारो मीमांसा न्यायविस्तरः। पुराणं धर्मशास्त्रं च विद्या ह्येताश्चतुर्दश।।	12-122-31a 12-122-31b
आयुर्वेदो धनुर्वेदो गान्धर्वश्चेति ते त्रयः। अर्थशास्त्रं चतुर्थं तु विद्या ह्यष्टादशैव तु।।	12-122-32a 12-122-32b
दश चाष्टौ च विख्याता एता धर्मस्य संहिताः। एतासामेव विद्यानां व्यासमाह महेश्वरः।।	12-122-33a 12-122-33b
शतानि त्रीणि शास्त्राणां महातन्त्राणि सप्ततिम्। व्यास एव तु विद्यानां महादेवेन कीर्तितः।।	12-122-34a 12-122-34b
तन्त्रं पाशुपतं नाम पञ्चरात्रं च विश्रुतम्। योगशास्त्रं च साङ्ख्यं च तन्त्रं लोकायतं तथा।।	12-122-35a 12-122-35b
तन्त्रं ब्रह्मतुला नाम तर्कविद्या दिवौकसाम्। सुखदुःखार्थजिज्ञासा कारणं चेति विश्रुतम्।।	12-122-36a 12-122-36b
तर्कविद्यास्तथा चाष्टौ स चोक्तो न्यायविस्तरः। दश चाष्टौ च विज्ञेयाः पौराणा यज्ञसंहिताः।।	12-122-37a 12-122-37b
पुराणाश्च प्रणीताश्च तावदेवेह संहिताः। धर्मशास्त्राणि तद्वच्च एकार्थानि च नान्यथा।।	12-122-38a 12-122-38b
एकार्थानि पुराणानि वेदाश्चैकार्यसंहिताः। नानार्थानि च सर्वाणि ततः शास्त्राणि शंकरः।।	12-122-39a 12-122-39b
प्रोवाच भगवान्देवः कालज्ञानानि यानि च। चतुःषष्टिप्रमाणानि आयुर्वेदं च सोत्तरम्।।	12-122-40a 12-122-40b
अष्टादशविकल्पां तां दण्डनीतिं च शाश्वतीम्। गान्धर्वमितिहासं च नानाविस्तरमुक्तवान्।।	12-122-41a 12-122-41b
इत्येताः शंकरप्रोक्ता विद्याः शब्दार्थसंहिताः। पुनर्भेदसहस्रं तु तासामेव तु विस्तरः।।	12-122-42a 12-122-42b
ऋषिभिर्देवगन्धर्वैः सविकल्पः सविस्तरः। शश्वदभ्यस्यते लोके वेद एव तु सर्वशः।।	12-122-43a 12-122-43b
वेदाश्चतस्रः संक्षिप्ता वेदवादाश्च ते स्मृताः। एतासां पारगो यश्च स चोक्तो वेदपारगः।।	12-122-44a 12-122-44b
वेदानां पारगो रुद्रो विष्णुरिन्द्रो बृहस्पतिः। शक्रः स्वायंभुवश्चैव मनुः परमधर्मवित्।।	12-122-45a 12-122-45b
ब्रह्मा च परमो देवः सदा सर्वैः सुरासुरैः। सर्वस्यानुग्रहाच्चैव व्यासो वै वेदपारगः।।	12-122-46a 12-122-46b
भीष्म उवाच।	12-122-47x
अहं शान्तनवो भीष्मः प्रसादान्माधवस्य च। शंकरस्य प्रसादाच्च ब्रह्मणश्च कुरूद्वह। वेदपारग इत्युक्तो याज्ञवल्क्यश्च सर्वशः।।	12-122-47a 12-122-47b 12-122-47c
कल्पेकल्पे महाभागैर्ऋषिभिस्तत्त्वदर्शिभिः। ऋषिपुत्रैर्ऋषिगणैर्भिद्यन्ते मिश्रकैरपि।।	12-122-48a 12-122-48b
शिवेन ब्रह्मणा चैव विष्णुना च विकल्पिताः। आदिकल्पे पुनश्चैव भिद्यन्ते साधुभिः पुनः।।	12-122-49a 12-122-49b
इदानीमपि विद्वद्भिर्भिद्यन्ते च विकल्पकैः। पूर्वजन्मानुसारेण बहुधेयं सरस्वती।।	12-122-50a 12-122-50b
भूयः स भगवान्ध्यात्वा चिरं शूलवरायुधः।' तस्यतस्य निकायस्य चकारैकैकमीश्वरम्।।	12-122-51a 12-122-51b
देवानामीश्वरं चक्रे दैवं दशशतेक्षणम्। यमं वैवस्वतं चापि पितॄणामकरोत्पतिम्।।	12-122-52a 12-122-52b
अपां राज्ये सुराणां च विदधे वरुणं प्रभुम्। धनानां राक्षसानां च कुवेरमपि चेश्वरम्।।	12-122-53a 12-122-53b
पर्वतानां पतिं मेरुं सरितां च महोदधिम्। मृत्युं प्राणेश्वरमथो तेजसां च हुताशनम्।।	12-122-54a 12-122-54b
रुद्राणामपि चेशानं गोप्तारं विदधे प्रभुः। महात्मानं महादेवं विशालाक्षं सनातनम्।।	12-122-55a 12-122-55b
`दश चैकश्च ये रुद्रास्तस्यैते मूर्तिसंभवाः। नानारूपधरो देवः स एव भगवाञ्शिवः।।'	12-122-56a 12-122-56b
वसिष्ठमीशं विप्राणां वसूनां जातवेदसम्। तेजसां भास्करं चक्रे नक्षत्राणां निशाकरम्।।	12-122-57a 12-122-57b
वीरुधां वसुमन्तं च भूतानां च प्रभुं वरम्। कुमारं द्वादशभुजं स्कन्दं राजानमादिशत्।।	12-122-58a 12-122-58b
कालं सर्वेशमकरोत्संहारविनयात्मकम्। मृत्योश्चतुर्विभागस्य दुःखस्य च सुखस्य च।।	12-122-59a 12-122-59b
ईश्वरो देवदेवस्तु राजराजो नराधिपः। सर्वेषामेव रुद्राणां शूलपाणिरिति श्रुतिः।।	12-122-60a 12-122-60b
`ईश्वरश्चेतनः कर्ता पुरुषः कारणं शिवः। विष्णुर्ब्रह्मा शशी सूर्यः शक्रो देवाश्च सान्वयाः।।	12-122-61a 12-122-61b
सृजते ग्रसते चैतत्तमोभूतमिदं यथा। अप्रज्ञातं जगत्सर्वं यदा ह्येको महेश्वरः।। '	12-122-62a 12-122-62b
तमेनं ब्रह्मणः पुत्रमनुजातं क्षुपं ददौ। प्रजानामधिपं श्रेष्ठं सर्वधर्मभृतामपि।।	12-122-63a 12-122-63b
महादेवस्ततस्तस्मिन्वृत्ते यज्ञे समाहितः। दण्‍डं धर्मस्य गोप्तारं विष्णवे सत्कृतं ददौ।।	12-122-64a 12-122-64b
विष्णुरङ्गिरसे प्रादादङ्गिरा मुनिसत्तमः। प्रादादिन्द्रमरीचिभ्या मरीचिर्भृगवे ददौ।।	12-122-65a 12-122-65b
भृगुर्ददावृषिभ्यस्तु दण्डं धर्मसमाहितम्। ऋषयो लोकपालेभ्यो लोकपालाः क्षुपाय च।।	12-122-66a 12-122-66b
क्षुपस्तु मनवे प्रादादादित्यतनयाय च। पुत्रेभ्यः श्राद्धदेवस्तु सूक्ष्मधर्मार्थकारणात्।।	12-122-67a 12-122-67b
विभज्य दण्‍डः कर्तव्यो दण्डे तु नयमिच्छता। दुर्वाचा निग्रहो दण्डो हिरण्यं बाह्यतः क्रिया।।	12-122-68a 12-122-68b
व्यङ्गत्वं च शरीरस्य वधो वाऽनल्पकारणात्। शरीरपीडा कार्या तु स्वदेशाच्च विवासनम्।।	12-122-69a 12-122-69b
तं ददौ सूर्यपुत्राय मनवे रक्षणात्मकम्। आनुपूर्व्याच्च दण्डोऽयं प्रजा जागर्ति पालयन्।।	12-122-70a 12-122-70b
इन्द्रो जागर्ति भगवानिन्द्रादग्निर्विभावसुः। अग्नेर्जागर्ति वरुणो वरुणाच्च प्रजापतिः।।	12-122-71a 12-122-71b
प्रजापतेस्ततो धर्मो जागर्ति विनयात्मकः। धर्माच्च ब्रह्मणः पुत्रो व्यवसायः सनातनः।।	12-122-72a 12-122-72b
व्यवसायात्ततस्तेजो जागर्ति परिपालयत्। ओषध्यस्तेजसस्तस्मादोषधीभ्यश्च पर्वताः।।	12-122-73a 12-122-73b
पर्वतेभ्यश्च जागर्ति रसो रसगुणात्तथा। जागर्ति निर्ऋतिर्देवी ज्योतींषि निर्ऋतीमनु।।	12-122-74a 12-122-74b
वेदाः प्रतिष्ठा ज्योतिर्भ्यस्ततो हयशिराः प्रभुः। ब्रह्मा पितामहस्तस्माज्जागर्ति प्रभुरव्ययः।।	12-122-75a 12-122-75b
पितामहान्महादेवो जागर्ति भगवाञ्शिवः। विश्वेदेवाः शिवाच्चापि विश्वेभ्य ऋषयस्तथा।।	12-122-76a 12-122-76b
ऋषिभ्यो भगवान्सोमः सोमाद्देवाः सनातनाः। देवेभ्यो ब्राह्मणा लोके जाग्रतीत्युपधारय।।	12-122-77a 12-122-77b
ब्राह्मणेभ्यश्च राजन्या लोकान्रक्षन्ति धर्मताः। स्थावरं जङ्गमं चैव क्षत्रियेभ्यः सनातनम्।।	12-122-78a 12-122-78b
प्रजा जाग्रति लोकेऽस्मिन्दण्डो जागर्ति तासु च। सर्वसंक्षेपको दण्‍डः पितामहसुतः प्रभुः।।	12-122-79a 12-122-79b
जागर्ति कालः पूर्वं च मध्ये चान्ते च भारत। ईशः सर्वस्य कालो हि महादेवः प्रजापतिः।।	12-122-80a 12-122-80b
देवदेवः शिवः सर्वो जागर्ति सततं प्रभुः। कपर्दी शंकरो रुद्रो भवः स्थाणुरुमापतिः।।	12-122-81a 12-122-81b
इत्येष दण्डो व्याख्यातस्तथौषध्यस्तथापरे। भूमिपालो यथान्यायं वर्तेतानेन धर्मवित्।।	12-122-82a 12-122-82b
भीष्म उवाच।	12-122-83x
इतीदं वसुहोमस्य योऽऽत्मवाञ्शृणुयान्मतम्। श्रुत्वा सम्यक्प्रवर्तेत स लोकानाप्नुयान्नृपः।।	12-122-83a 12-122-83b
इति ते सर्वमाख्यातं यो दण्डो मनुजर्षभ। नियन्ता सर्वलोकस्य धर्माक्रान्तस्य भारत।।	12-122-84a 12-122-84b
`वसुहोमाच्छ्रुतं राज्ञा मान्धात्रा भूभृता पुरा। मयापि कथितं राजन्नाख्यानं प्रथितं मया।।'	12-122-85a 12-122-85b
।। इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि राजधर्मपर्वणि द्वाविंशत्यधिकशततमोऽध्यायः।। 122।।

[सम्पाद्यताम्]

<F.N> 12-122-1 अत्र दण्डोत्पत्तौ विषये।। 12-122-13 आचार्यवेतनं गुरुदक्षिणाम्।। 12-122-15 यियक्षुर्यष्टुमिच्छुः।। 12-122-16 सगर्भं शिरसा देवः इति झ. पाठः। क्षुवतः क्षुतवतः।। 12-122-18 अष्टं रूपं दीक्षापरिग्रहः प्रजानियन्ता दीक्षां प्रविष्ट इति नियमनरूपो दण्डोऽन्तर्हितोऽभवदित्यर्थः।। 12-122-59 कर्तुमर्हसि केशव इति झ. पाठः। विनयो विवृद्धिः। चत्वारो विभागा यस्य तस्य शस्त्रं शत्रुर्यमः कर्म च। रोगोऽपथ्याशनप्रयोजको रागो यमः कर्म चेति वा।। 12-122-68 विभज्य न्यायं न्यायाभासं च विविच्य। दुष्टनिग्रह एव दण्डस्य मुख्यं प्रयोजनम्। हिरण्यादिग्रहणं तु लोकानां बिभीषिकार्थं नतु कोश वृद्ध्यर्थमित्यर्थः।। 12-122-69 विवासनं स्वदेशाद्दूरीकरणाम्।। 12-122-73 ओषधीभ्यश्च पादपाः इति ट. पाठः।। 12-122-74 पादपेभ्यश्च जागर्ति इति ट. पाठः।।

शांतिपर्व-121

पुटाग्रे अल्लिखितम्।

शांतिपर्व-123

महाभारतम्-12-शांतिपर्व-122

[सम्पाद्यताम्]

सञ्चरणावलिः

वैयक्तिकोपकरणानि

नामाकाशाः

पाठभेदाः

दर्शनानि

अधिकम्

शोधः

सञ्चरणम्

मुद्रणम्/निर्यातः

उपकरणानि

अन्याभिः भाषाभिः