महाभारतम्-12-शांतिपर्व-238

विकिस्रोतः तः
नेविगेशन पर जाएँ खोज पर जाएँ
← शांतिपर्व-237 महाभारतम्
द्वादशपर्व
महाभारतम्-12-शांतिपर्व-238
वेदव्यासः
शांतिपर्व-239 →
महाभारतम्/शांतिपर्व
  1. 001
  2. 002
  3. 003
  4. 004
  5. 005
  6. 006
  7. 007
  8. 008
  9. 009
  10. 010
  11. 011
  12. 012
  13. 013
  14. 014
  15. 015
  16. 016
  17. 017
  18. 018
  19. 019
  20. 020
  21. 021
  22. 022
  23. 023
  24. 024
  25. 025
  26. 026
  27. 027
  28. 028
  29. 029
  30. 030
  31. 031
  32. 032
  33. 033
  34. 034
  35. 035
  36. 036
  37. 037
  38. 038
  39. 039
  40. 040
  41. 041
  42. 042
  43. 043
  44. 044
  45. 045
  46. 046
  47. 047
  48. 048
  49. 049
  50. 050
  51. 051
  52. 052
  53. 053
  54. 054
  55. 055
  56. 056
  57. 057
  58. 058
  59. 059
  60. 060
  61. 061
  62. 062
  63. 063
  64. 064
  65. 065
  66. 066
  67. 067
  68. 068
  69. 069
  70. 070
  71. 071
  72. 072
  73. 073
  74. 074
  75. 075
  76. 076
  77. 077
  78. 078
  79. 079
  80. 080
  81. 081
  82. 082
  83. 083
  84. 084
  85. 085
  86. 086
  87. 087
  88. 088
  89. 089
  90. 090
  91. 091
  92. 092
  93. 093
  94. 094
  95. 095
  96. 096
  97. 097
  98. 098
  99. 099
  100. 100
  101. 101
  102. 102
  103. 103
  104. 104
  105. 105
  106. 106
  107. 107
  108. 108
  109. 109
  110. 110
  111. 111
  112. 112
  113. 113
  114. 114
  115. 115
  116. 116
  117. 117
  118. 118
  119. 119
  120. 120
  121. 121
  122. 122
  123. 123
  124. 124
  125. 125
  126. 126
  127. 127
  128. 128
  129. 129
  130. 130
  131. 131
  132. 132
  133. 133
  134. 134
  135. 135
  136. 136
  137. 137
  138. 138
  139. 139
  140. 140
  141. 141
  142. 142
  143. 143
  144. 144
  145. 145
  146. 146
  147. 147
  148. 148
  149. 149
  150. 150
  151. 151
  152. 152
  153. 153
  154. 154
  155. 155
  156. 156
  157. 157
  158. 158
  159. 159
  160. 160
  161. 161
  162. 162
  163. 163
  164. 164
  165. 165
  166. 166
  167. 167
  168. 168
  169. 169
  170. 170
  171. 171
  172. 172
  173. 173
  174. 174
  175. 175
  176. 176
  177. 177
  178. 178
  179. 179
  180. 180
  181. 181
  182. 182
  183. 183
  184. 184
  185. 185
  186. 186
  187. 187
  188. 188
  189. 189
  190. 190
  191. 191
  192. 192
  193. 193
  194. 194
  195. 195
  196. 196
  197. 197
  198. 198
  199. 199
  200. 200
  201. 201
  202. 202
  203. 203
  204. 204
  205. 205
  206. 206
  207. 207
  208. 208
  209. 209
  210. 210
  211. 211
  212. 212
  213. 213
  214. 214
  215. 215
  216. 216
  217. 217
  218. 218
  219. 219
  220. 220
  221. 221
  222. 222
  223. 223
  224. 224
  225. 225
  226. 226
  227. 227
  228. 228
  229. 229
  230. 230
  231. 231
  232. 232
  233. 233
  234. 234
  235. 235
  236. 236
  237. 237
  238. 238
  239. 239
  240. 240
  241. 241
  242. 242
  243. 243
  244. 244
  245. 245
  246. 246
  247. 247
  248. 248
  249. 249
  250. 250
  251. 251
  252. 252
  253. 253
  254. 254
  255. 255
  256. 256
  257. 257
  258. 258
  259. 259
  260. 260
  261. 261
  262. 262
  263. 263
  264. 264
  265. 265
  266. 266
  267. 267
  268. 268
  269. 269
  270. 270
  271. 271
  272. 272
  273. 273
  274. 274
  275. 275
  276. 276
  277. 277
  278. 278
  279. 279
  280. 280
  281. 281
  282. 282
  283. 283
  284. 284
  285. 285
  286. 286
  287. 287
  288. 288
  289. 289
  290. 290
  291. 291
  292. 292
  293. 293
  294. 294
  295. 295
  296. 296
  297. 297
  298. 298
  299. 299
  300. 300
  301. 301
  302. 302
  303. 303
  304. 304
  305. 305
  306. 306
  307. 307
  308. 308
  309. 309
  310. 310
  311. 311
  312. 312
  313. 313
  314. 314
  315. 315
  316. 316
  317. 317
  318. 318
  319. 319
  320. 320
  321. 321
  322. 322
  323. 323
  324. 324
  325. 325
  326. 326
  327. 327
  328. 328
  329. 329
  330. 330
  331. 331
  332. 332
  333. 333
  334. 334
  335. 335
  336. 336
  337. 337
  338. 338
  339. 339
  340. 340
  341. 341
  342. 342
  343. 343
  344. 344
  345. 345
  346. 346
  347. 347
  348. 348
  349. 349
  350. 350
  351. 351
  352. 352
  353. 353
  354. 354
  355. 355
  356. 356
  357. 357
  358. 358
  359. 359
  360. 360
  361. 361
  362. 362
  363. 363
  364. 364
  365. 365
  366. 366
  367. 367
  368. 368
  369. 369
  370. 370
  371. 371
  372. 372
  373. 373
  374. 374
  375. 375

भीष्मेण युधिष्ठिरंप्रति सृष्ट्यादिप्रतिपादकव्यासशुकसंवादानुवादः।। 1।।

युधिष्ठिर उवाच। 12-238-1x
आद्यन्तं सर्वभूतानां ज्ञातुमिच्छामि कौरव।
ध्यानं कर्म च कालं च तथैवायुर्युगेयुगे।।
12-238-1a
12-238-1b
लोकतत्त्वं च कार्त्स्न्येन भूतानामागतिं गतिम्।
सर्गश्च निधनं चैव कुत एतत्प्रवर्तते।।
12-238-2a
12-238-2b
`भेदकं भेदतत्वं च तथाऽन्येषां मतं तथा।
अवस्थात्रितयं चैव यादृशं च पितामह।।'
12-238-3a
12-238-3b
यदि तेऽनुग्रहे बुद्धिरस्मास्विह सतां वर।
एतद्भवन्तं पृच्छामि तद्भवान्प्रब्रवीतु मे।।
12-238-4a
12-238-4b
पूर्वं हि कथितं श्रुत्वा भृगुभाषितमुत्तमम्।।
भरद्वाजस्य विप्रर्षेस्ततो मे बुद्धिरुत्तमा।।
12-238-5a
12-238-5b
जाता परमधर्मिष्ठा दिव्यसंस्थानसंस्थिता।
ततो भूयस्तु पृच्छामि तद्भवान्वक्तुमर्हति।।
12-238-6a
12-238-6b
भीष्म उवाच। 12-238-7x
अत्र ते वर्तयिष्येऽहमितिहासं पुरातनम्।
जगौ यद्भगवान्व्यासः पुत्राय परिपृच्छते।।
12-238-7a
12-238-7b
अधीत्य वेदानखिलान्साङ्गोपनिषदस्तथा।
अन्विच्छन्नैष्ठिकं कर्म धर्मनैपुणदर्शनात्।।
12-238-8a
12-238-8b
कृष्णद्वैपायनं व्यासं पुत्रो वैयासकिः शुकः।
पप्रच्छ संशयमिमं छिन्नधर्मार्थसंशयम्।।
12-238-9a
12-238-9b
श्रीशुक उवाच। 12-238-10x
भूतग्रामस्य र्क्तारं कालज्ञाने च निश्चितम्।
`ज्ञानं ब्रह्म च योगं च गवात्मकमिदं जगत्।।
12-238-10a
12-238-10b
त्रितये त्वेनमायाति तथा ह्येषोऽपि वा पुनः।
केनैव च विभागः स्यात्तुरीयो लक्षणैर्विना।।
12-238-11a
12-238-11b
ज्ञानज्ञेयान्तरे कोसौ कोयं भावस्तु भेदवत्।
यज्ज्ञानं लक्षणं चैव तेषां कर्तारमेव च।'
ब्राह्मणस्य च यत्कृत्यं तद्भवान्वक्तुमर्हति।।
12-238-12a
12-238-12b
12-238-12c
भीष्म उवाच। 12-238-13x
तस्मै प्रोवाच तत्सर्वं पिता पुत्राय पृच्छते।
अतीतानागते विद्वान्सर्वज्ञः सर्वधर्मवित्।।
12-238-13a
12-238-13b
`पृच्छतस्तव सत्पुत्र यथावत्कीर्तयाम्यहम्।
शृणुष्वावहितो भूत्वा यथाऽऽवृतमिदं जगत्।।
12-238-14a
12-238-14b
कार्यादि कारणान्तं यत्कार्यान्तं कारणादिकम्।
ज्ञानं तदुभयं वित्त्वा सत्यं च परमं शुभम्।।
12-238-15a
12-238-15b
ब्रह्मेति चाभिविख्यातं तद्वै पश्यन्ति सूरयः।
ब्रह्मतेजोमयं भूतं भूतकारणमद्भुतम्।।
12-238-16a
12-238-16b
आसीदादौ ततस्त्वाहुः प्राधान्यमिति तद्विदः।
त्रिगुणां तां महामायां वैष्णवीं प्रकृतिं विदुः।।
12-238-17a
12-238-17b
तदीदृशमनाद्यन्तमव्यक्तमजरं ध्रुवम्।
अप्रतर्क्यमविज्ञेयं ब्रह्माग्रे वैकृतं च तत्।।
12-238-18a
12-238-18b
तद्वै प्रधानमुद्दिष्टं त्रिसूक्ष्मं त्रिगुणात्मकम्।
सम्यग्योगगुणं स्वस्थं तदिच्छाक्षोभितं महत्।।
12-238-19a
12-238-19b
शक्तित्रयात्मिका तस्य प्रकृतिः कारणात्मिका।
अस्वतन्त्रा च सततं विदधिष्ठानसंयुता।।
12-238-20a
12-238-20b
स्वभावाख्यं समापन्ना मोहविग्रहधारिणी।
विविधस्यास्य जीवस्य भोगार्थं समुपागता।।
12-238-21a
12-238-21b
यथा संनिधिमात्रेण गन्धक्षोभाय जायते।
मनस्तद्वदशेषस्य परात्पर इति स्मृतः।।
12-238-22a
12-238-22b
सृष्ट्वा प्रविश्य तत्तस्मिन्क्षोभयामास विष्ठितः।
सात्विको राजसश्चैव तामसश्च त्रिधा महान्।।
12-238-23a
12-238-23b
प्रधानतत्वादुद्भूतो महत्वाच्च महान्स्मृतः।
प्रधानतत्वमुद्भूतं महत्तत्वं समावृणोत्।।
12-238-24a
12-238-24b
कालात्मनाऽभिभूतं तत्कालोंऽशः परमात्मनः।
पुरुषश्चाप्रमेयात्मा स एव इति गीयते।।
12-238-25a
12-238-25b
त्रिगुणोसौ महाज्ञातः प्रधान इति वै श्रुतिः।। 12-238-26a
सात्विको राजसश्चैव तामसश्च त्रिधात्मकः।
त्रिविधोऽयमहङ्कारो महत्तत्वादजायत।।
12-238-27a
12-238-27b
तामसोऽसावहङ्कारो भूतादिरिति संज्ञितः।
भूतानामादिभूतत्वाद्रक्ताहिस्तामसः स्मृतः।।
12-238-28a
12-238-28b
भूतादिः स विकुर्वाणः शिष्टं तन्मात्रकं ततः।
ससर्ज शब्दं तन्मात्रमाकाशं शब्दलक्षणम्।।
12-238-29a
12-238-29b
शब्दलक्षणमाकाशं शब्दतन्मात्रमावृणोत्।
तेन संपीड्यमानस्तु स्पर्शमात्रं ससर्ज ह।।
12-238-30a
12-238-30b
शब्दमात्रं तदाकाशं स्पर्शमात्रं समावृणोत्।
ससर्ज वायुस्तेनासौ पीड्यमान इति श्रुतिः।।
12-238-31a
12-238-31b
स्पर्शमात्रं तदा वायू रूपमात्रं समावृणोत्।
तेन संपीड्यमानस्तु ससर्जाग्निमिति श्रुतिः।।
12-238-32a
12-238-32b
रूपमात्रं ततो वह्निं समुत्सृज्य समावृणोत्।
तेन संपीड्यमानस्तु रसमात्रं ससर्ज ह।।
12-238-33a
12-238-33b
रुपमात्रगतं तेजो रसमात्रं समावृणोत्।
तेन संपीड्यमानस्तु ससर्जाम्भ इति श्रुतिः।।
12-238-34a
12-238-34b
रसमात्रात्मकं भूयो रसं तन्मात्रमावृणोत्।
तेन संपीड्यमानस्तु गन्धं तन्मात्रकं ततः।।
12-238-35a
12-238-35b
ससर्ज गन्धं तन्मात्रमावृणोत्करकं ततः।
तेन संपीड्यमानस्तु काठिन्यं च ससर्ज ह।।
12-238-36a
12-238-36b
पृथिवी जायते तस्माद्गन्धतन्मात्रजात्तथा।। 12-238-37a
अम्मयं सर्वमेवेदमापस्तस्तम्भिरे पुनः।
भूतानीमानि जातानि पृथिव्यादीनि वै श्रुतिः।।
12-238-38a
12-238-38b
भूतानां मूर्तिरेवैषामन्नं चैषां मता बुधैः।
तस्मिंस्तस्मिंस्तु तन्मात्रा तन्मात्रा इति ते स्मृताः।।
12-238-39a
12-238-39b
तैजसानीन्द्रियाण्याहुर्देवा वैकारिका दश।
एकादशं मनश्चात्र देवा वैकारिकाः स्मृताः।।
12-238-40a
12-238-40b
एषामुद्धर्तकः कालो नानाभेदवदास्थितः।
परमात्मा च भूतात्मा गुणभेदेन संस्थितः।
एक एव त्रिधा भिन्नः करोति विविधाः क्रियाः।।
12-238-41a
12-238-41b
12-238-41c
ब्रह्मा सृजति भूतानि पाति नारायणोऽव्ययः।
रुद्रो हन्ति जगन्मूर्तिः काल एष क्रियाबुधः।।
12-238-42a
12-238-42b
कालोपि तन्मयोचिन्त्यस्त्रिगुणात्मा सनातनः।
अव्यक्तोसावचिन्त्योसौ वर्तते भिन्नलक्षणः।।
12-238-43a
12-238-43b
कालात्मना त्विदं भिन्नमभिन्नं श्रूयते हि यत्।
अनाद्यन्तमजं दिव्यमव्यक्तमजरं ध्रुवम्।'
अप्रतर्क्यमविज्ञेयं ब्रह्माग्रे संप्रवर्तते।।
12-238-44a
12-238-44b
12-238-44c
काष्ठा निमेषा दश पञ्च चैव
त्रिंशत्तु काष्ठा गणयेत्कलां ताम्।
त्रिंशत्कलश्चापि भवेन्मुहूर्तो
भागः कलाया दशमश्च यः स्यात्।।
12-238-45a
12-238-45b
12-238-45c
12-238-45d
त्रिंशन्मुहूर्तं तु भवेदहश्च
रात्रिश्च सङ्ख्या मुनिभिः प्रणीता।
मासः स्मृतो रात्र्यहनी च त्रिंशु
त्संवत्सरो द्वादशमास उक्तः।।
12-238-46a
12-238-46b
12-238-46c
12-238-46d
संवत्सरं द्वे अयने वदन्ति
सङ्ख्याविदो दक्षिणमुत्तरं च।।
12-238-47a
12-238-47b
पहोरात्रौ विभजते सूर्यो मानुषलौकिकौ।
रात्रिः स्वप्नाय संयाति चेष्टायै कर्मणामहः।।
12-238-48a
12-238-48b
पित्र्ये रात्र्यहनी मासः प्रविभागस्तयोः पुनः।
शुक्लोऽहः कर्मचेष्टायां कृष्णः स्वप्नाय शर्वरी।।
12-238-49a
12-238-49b
दैवे रात्र्यहनी ह्यब्दः प्रविभागस्तयोः पुनः।
अहस्तत्रोदगयनं रात्रिः स्याद्दक्षिणायनम्।।
12-238-50a
12-238-50b
ये ते रात्र्यहनी पूर्वं कीर्तिते दैवलौकिके।
तयोः सङ्ख्याय वर्षाग्रं ब्राह्ने वक्ष्याम्यहः क्षपे।।
12-238-51a
12-238-51b
तेषां संवत्सराग्नाणि प्रवक्ष्याम्यनुपूर्वशः।
कृते त्रेतायुगे चैव द्वापरे च कलौ तथा।।
12-238-52a
12-238-52b
चत्वार्याहुः सहस्राणि वर्षाणां तत्कृतं युगम्।
तस्य तावच्छती संध्या संध्यांशश्च तथाविधः।।
12-238-53a
12-238-53b
इतरेषु ससंध्येषु संध्यांशेषु ततस्त्रिषु।
एकापायेन संयान्ति सहस्राणि शतानि च।।
12-238-54a
12-238-54b
एतानि शाश्वताँल्लोकान्धारयन्ति सनातनान्।
एतद्ब्रह्मविदां तात विदितं ब्रह्म शाश्वतम्।।
12-238-55a
12-238-55b
चतुष्पात्सकलो धर्मः सत्यं चैव कृते युग।
नाधर्मेणागमः कश्चिद्युगे तस्मिन्प्रवर्तते।।
12-238-56a
12-238-56b
इतरेष्वागमाद्धर्मः पादशस्त्ववरोप्यते।
`सत्यं शौत्रं तथायुश्च धर्मश्चापैति पादशः।'
चौर्यकानृतमायाभिरधर्मश्चोपचीयते।।
12-238-57a
12-238-57b
12-238-57c
अरोगाः सर्वसिद्धार्थाश्चतुर्वर्षशतायुषः।
कृते त्रेतायुगे त्वेषां पादशो ह्रसते वयः।।
12-238-58a
12-238-58b
वेदवादाश्चानुयुगं ह्रसन्तीतीह न श्रुतम्।
आयूंषि चाशिषश्चैव वेदस्यैव च यत्फलम्।।
12-238-59a
12-238-59b
अन्ये कृतयुगे धर्मास्त्रेतायां द्वापरेऽपरे।
अन्ये कलियुगे धर्मा यथाशक्ति कृता इव।।
12-238-60a
12-238-60b
तपः परं कृतयुगे त्रेतायां सत्यमुत्तमम्।
द्वापरे यज्ञमेवाहुर्दानमेव कलौ युगे।।
12-238-61a
12-238-61b
एतां द्वादशसाहस्त्रीं युगाख्यां कवयो विदुः।
सहस्रपरिवर्तं तद्ब्राह्मं दिवसमुच्यते।।
12-238-62a
12-238-62b
रात्रिस्तु तावती ब्राह्मी तदादौ विश्वमीश्वरः।
प्रलयेत्मानमाविश्य सुप्त्वासोऽन्ते विबुध्यते।।
12-238-63a
12-238-63b
सहस्रयुगपर्यन्तमहर्यद्ब्रह्मणे विदुः।
रात्रिं युगसहस्रां तां तेऽहोरात्रविदो जनाः।।
12-238-64a
12-238-64b
प्रतिबुद्धो विकुरुते ब्रह्माक्षय्यं क्षपाक्षये।
सृजते च महद्भूतं तस्माद्व्यक्तात्मकं मनः।।
12-238-65a
12-238-65b
मनः सृष्टिं विकुरुते चोद्यमानं सिसृक्षया।
आकाशं जायते तस्मात्तस्य शब्दे गुणो मतः।।
12-238-66a
12-238-66b
आकाशात्तु विकुर्वाणात्सर्वगन्धवहः शुचिः।
बलवाञ्जायते वायुस्तस्य स्पर्शो गुणो मतः।।
12-238-67a
12-238-67b
वायोरपि विकुर्वाणाज्ज्योतिर्भवति भास्वरम्।
रोचनं जनयेच्छुद्धं तद्रूपगुणमुच्यते।।
12-238-68a
12-238-68b
ज्योतिषोपि विकुर्वाणाद्भवन्त्यापो रसात्मिकाः।
अद्भ्यो गन्धवहा भूमिः पूर्वेषां सृष्टिरुच्यते।।
12-238-69a
12-238-69b
`ब्रह्मतेजोमयं शुक्लं यस्य सर्वमिदं जगत्।
एकस्य ब्रह्मभूतस्य द्वयं स्थावरजङ्गमम्।।
12-238-70a
12-238-70b
अहर्मुखे विवुद्धं तत्सृजते विद्यया जगत्।
अग्र एव महद्भूतमाशु व्यक्तात्मकं मनः।।
12-238-71a
12-238-71b
अभिभूयेह चातिष्ठद्व्यसृदत्सप्त मानसान्।
दूरगं बहुधागामि प्रार्थनासंशयात्मकम्।।
12-238-72a
12-238-72b
मनः सृष्टिं न कुरुते चोद्यमानं सिसृक्षया।
आकाशोजायते तस्मात्तस्य शब्दो गुणो मतः।।
12-238-73a
12-238-73b
आकाशात्तु विकुर्वाणात्सर्वगन्धवहः शुचिः।
बलवाञ्जायते वायुस्तस्य स्पर्शगुणं विदुः।।
12-238-74a
12-238-74b
वायोरपि विकुर्वाणाज्ज्योतिर्भूतं तमोनुदम्।
रोचिष्णुर्जायते तत्र तद्रूपगुणमुच्यते।।
12-238-75a
12-238-75b
ज्योतिषोपि विकुर्वाणाद्भवन्त्यापो रसात्मिकाः।
अद्भ्यो गन्धवहा भूमिः पूर्वेषां सृष्टिरुच्यते।।'
12-238-76a
12-238-76b
गुणाः पूर्वस्य पूर्वस्य प्राप्नुवन्त्युत्तरोत्तरम्।
तेषां यावद्गुणं यद्यत्तत्तावद्गुणकं स्मृतम्।।
12-238-77a
12-238-77b
उपलभ्याप्सु चेद्गन्धं केचिद्ब्रयुरनैपुणात्।
पृथिव्यामेव तं विद्यादपां वायोश्च संश्रितम्।।
12-238-78a
12-238-78b
एते सप्तविधात्मानो नानावीर्याः पृथक्पृथक्।
नाशक्नुवन्प्रजाः स्रष्टुभसमागम्य कृत्स्नशः।।
12-238-79a
12-238-79b
ते समेत्य महात्मानो ह्यन्योन्यमभिसंश्रिताः।
शरीराश्रयणं प्राप्तास्ततः पुरुष उच्यते।।
12-238-80a
12-238-80b
श्रयणाच्छरीरी भवति मूर्तिमान्षोडशात्मकः।
तमाविशन्ति भूतानि महान्ति सह कर्मणा।।
12-238-81a
12-238-81b
सर्वभूतान्युपादाय तपसश्चरणाय हि।
आदिकर्ता महाभूतं तमेवाहुः प्रजापतिम्।।
12-238-82a
12-238-82b
स वै सृजति भूतानि स एव पुरुषः परः।
अजो जनयते ब्रह्मा देवर्षिपितृमानवान्।।
12-238-83a
12-238-83b
लोकान्नदीः समुद्रांश्च दिशः शैलान्वनस्पतीन्।
नरकिन्नररक्षांसि वयः पशुमृगोरगान्।
अव्ययं च व्ययं चैव द्वयं स्थावरजङ्गमम्।।
12-238-84a
12-238-84b
12-238-84c
तेषां ये यानि कर्माणि प्राक्सृष्ट्यां प्रतिपेदिरे।
तान्येव प्रतिपाद्यन्ते सृज्यमानाः पुनः पुनः।।
12-238-85a
12-238-85b
हिंस्राहिंस्रे मृदुक्रूरे धर्माधर्मावृत्तानृते।
तद्भाविताः प्रपद्यन्ते तस्मात्तत्तस्य रोचते।।
12-238-86a
12-238-86b
महाभूतेषु नानात्वमिन्द्रियार्थेषु मूर्तिषु।
विनियोगं च भूतानां धातैव विदधात्युत।।
12-238-87a
12-238-87b
केचित्पुरुषकारं तु प्राहुः कर्मविदो जनाः।
दैवमित्यपरे विप्राः स्वभावं भूतचिन्तकाः।।
12-238-88a
12-238-88b
पौरुषं कर्म दैवं च फलवृत्तिस्वभावतः।
त्रय एतेऽपृथग्भूता अविवेकः कथंचन।।
12-238-89a
12-238-89b
एवमेतच्च दैवं च द्भूतं सृजते जगत्।
कर्मस्था विषयं ब्रूयुः सत्वस्थाः समदर्शिनः।।
12-238-90a
12-238-90b
ततो निःश्रेयसं जन्तोस्तस्य मूलं शमो दमः।
तेन सर्वानवाप्नोति यान्कामान्मनसेच्छति।।
12-238-91a
12-238-91b
तपसा तदवाप्नोति यद्भूतं सृजते जगत्।
स तद्भूतश्च सर्वेषां भूतानां भवति प्रभुः।।
12-238-92a
12-238-92b
ऋषयस्तपसा वेदानध्यैषन्त दिवानिशम्।
अनादिनिधना नित्या वागुत्सृष्टा स्वयंभुवा।।
12-238-93a
12-238-93b
ऋषीणां नामधेयानि याश्च वेदेषु सृष्टयः।
नाम रूपं च भूतानां कर्मणां च प्रवर्तनम्।।
12-238-94a
12-238-94b
वेदशब्देभ्य एवादौ निर्मिमीते स ईश्वरः।
नामधेयानि चर्षीणां याश्च वेदेषु सृष्टयः।
शर्वर्यन्तेषु जातानामन्येभ्यो विदधात्यजः।।
12-238-95a
12-238-95b
12-238-95c
नामभेदतपः कर्मयज्ञाख्या लोकसिद्धये।
आत्मसिद्धिस्तु वेदेषु प्रोच्यते दशभिः क्रमैः।।
12-238-96a
12-238-96b
यदुक्तं वेदवादेषु गहनं वेददृष्टिभिः।
तदन्तेषु यथायुक्तं क्रमयोगेन लक्ष्यते।।
12-238-97a
12-238-97b
कर्मजोऽयं पृथग्भावो द्वन्द्वयुक्तो हि देहिनः।
आत्मसिद्धिस्तु विज्ञानाज्जहाति प्रायशो बलम्।।
12-238-98a
12-238-98b
द्वे ब्रह्मणी वेदितव्ये शब्दब्रह्म परं च यत्।
शब्दब्रह्मणि निष्णातः परं ब्रह्माधिगच्छति।।
12-238-99a
12-238-99b
आलम्भयज्ञाः क्षत्राश्च हविर्यज्ञा विशः स्मृताः।
परिचारयज्ञाः शूद्रास्तु तपोयज्ञा द्विजातयः।।
12-238-100a
12-238-100b
त्रेतायुगे विधिस्त्वेष यज्ञानां न कृते युगे।
द्वापरे विप्लवं यान्ति यज्ञाः कलियुगे तथा।।
12-238-101a
12-238-101b
अपृथग्धर्मिणो मर्त्या ऋक्सामानि यजूंषि च।
काम्या इष्टीः पृथक्दृष्ट्वा तपोभिस्तप एव च।।
12-238-102a
12-238-102b
त्रेतायां तु समस्ता ये प्रादुरासन्महाबलाः।
संयन्तारः स्थावराणां जङ्गमानां च सर्वशः।।
12-238-103a
12-238-103b
त्रेतायां संहता वेदा यज्ञा वर्णास्तथैव च।
संरोधादायुषस्त्वेते व्यस्यन्ते द्वापरे युगे।।
12-238-104a
12-238-104b
दृश्यन्ते न च दृश्यन्ते वेदाः कलियुगेऽखिलाः।
उत्सीदन्ते सयज्ञाश्च केवला धर्मपीडिताः।।
12-238-105a
12-238-105b
कृते युगे यस्तु धर्मो ब्राह्मणेषु प्रदृश्यते।
आत्मवत्सु तपोवत्सु श्रुतवत्सु प्रतिष्ठितः।।
12-238-106a
12-238-106b
स धर्मः प्रैति संयोगं यथाधर्मं युगेयुगे।
विक्रियन्ते स्वधर्मस्था वेदवादा यथागमम्।।
12-238-107a
12-238-107b
यथा विश्वानि भूतानि वृष्ट्या भूयांसि प्रावृषि।
सृज्यन्ते जङ्गमस्थानि तथा धर्मा युगेयुगे।।
12-238-108a
12-238-108b
यथर्तुष्वृतुलिङ्गानि नानारूपाणि पर्यये।
दृश्यन्ते तानि तान्येव तथा ब्रह्महरादिषु।।
12-238-109a
12-238-109b
विहितं कालनानात्वमनादिनिधनं तथा।
कीर्तितं यत्पुरस्तात्ते तत्सूते चाति च प्रजाः।।
12-238-110a
12-238-110b
ददाति भवनस्थानं भूतानां संयमो यमः।
स्वभावेनैव वर्तन्ते द्वन्द्वयुक्तानि भूरिशः।।
12-238-111a
12-238-111b
सर्वकालक्रिया वेदाः कर्ता कार्यं क्रियाफलम्।
प्रोक्तं ते पुत्र सर्वं वै यन्मां त्वं परिपृच्छसि।।
12-238-112a
12-238-112b
।। इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि
मोक्षधर्मपर्वणि अष्टत्रिंशदधिकद्विशततमोऽध्यायः।। 238।।

[सम्पाद्यताम्]

12-238-9 संशयं संशयविषयम्। छिन्नधर्मार्थसंशयं व्यास म्।। 12-238-45 दशपञ्च च स्थात् इति ट. थ. ध. पाठः।। 12-238-54 एकपादेन हीयन्ते इति झ. पाठः।। 12-238-60 अन्ये कलियुगे नॄणां युगह्ना सानुरूपतः इति झ. पाठः।। 12-238-68 रोचिष्णु जायते शुक्रं इति झ. थ. पाठः।। 12-238-89 अविवेकं तु केचन इति झ. पाठः।। 12-238-94 याश्च लोकेषु सृष्टयः इति ट. थ . पाठः।। 12-238-95 याश्च लोकेषु सृष्टयः इति ट. थ. पाठः।। 12-238-97 कर्मयोगेषु लक्ष्यते इति ध. पाठः।। 12-238-100 आलम्भः पशुहिंसा। हविर्व्रीह्यादिकम्। परिचारस्त्रैवर्णिकसेवा। तपो ब्रह्मोपासनम्। आरम्भयज्ञा राजानः इति ट. पाठः। आरम्भयज्ञा वैश्वस्य हविर्यज्ञा नृपस्य तु। इति ध. पाठः।। 12-238-101 विधिरप्रवृत्तप्रवर्तनम्। तत्र त्रेतायामेव नतु कृते। स्वतएव तत्र तत्सिद्धेः।। 12-238-108 तिष्ठन्तीति स्थानि स्थावराणि जङ्गमानि च स्थानि च जङ्गमस्थानि। भूयांसि वृद्धिमत्तराणि।। 12-238-111 एतद्धि प्रभवस्थानं इति झ. ट. पाठः। दधाति भवति स्थानं भूतानां समयो मतं। इति झ. पाठः।। 12-238-112 सर्गः सृष्टिः। कालो दर्शादिः। क्रियां यज्ञश्राद्धादिः। वेदास्तत्प्रकाशकाः। कर्ता तदनुष्ठाता। कार्यं देहादिपरिस्पन्दः। क्रियाफलं स्वर्गः।।

शांतिपर्व-237 पुटाग्रे अल्लिखितम्। शांतिपर्व-239