महाभारतम्-12-शांतिपर्व-276

महाभारतम्
द्वादशपर्व
महाभारतम्-12-शांतिपर्व-276
वेदव्यासः

भीष्मेण युधिष्ठिरंप्रति गोकपिलसंवादानुवादः।। 1।।

कपिल उवाच।
वेदाः प्रमाणं लोकानां न वेदाः पृष्ठतः कृताः।
द्वे ब्रह्मणी वेदितव्ये शब्दब्रह्म परं च यत्।। 12-276-1

शब्दब्रह्मणि निष्णातः परं ब्रह्माधिगच्छति।
शरीरमेतत्कुरुते यद्वेदे कुरुते तनुम्।। 12-276-2

कृतशुद्धशरीरो हि पात्रं भवति ब्राह्मणः।
आनन्त्यमनुचिन्त्येदं कर्मणां तद्ब्रबीमि ते।। 12-276-3

निरागममनैतिह्यमत्यक्षं लोकसाक्षिकम्।
धर्म इत्येव ये यज्ञान्वितन्वन्ति निराशिषः।। 12-276-4

उत्पन्नत्यागिनो लुब्धाः कृपासूयाविवर्जिताः।
धनिनामेष वै पन्थास्तीर्थेषु प्रतिपादनम्।। 12-276-5

अनाश्रिताः पापकृत्याः कदाचित्कर्मयोगिनः।
मनः संकल्पसंसिद्धा विशुद्धज्ञाननिश्चयाः।। 12-276-6

अक्रुध्यन्तोऽनसूयन्तो निरहंकारमत्सराः।
ज्ञाननिष्ठास्त्रिशुक्लाश्च सर्वभूतहिते रताः।। 12-276-7

आसन्गृहस्था भूयिष्ठा अपक्रान्ताः स्वकर्मसु।
राजानश्च तथा युक्ता ब्राह्मणाश्च यथाविधि।। 12-276-8

समा ह्यार्जवसंपन्नाः संतुष्टा ज्ञाननिश्चयाः।
प्रत्यक्षधर्माः शुचयः श्रद्दधानाः परावरे।। 12-276-9

पुरस्ताद्भावितात्मानो यथावच्चरितव्रताः।
चरन्ति धर्मं कृच्छ्रेऽपि दुर्गे चैवापि संहताः।। 12-276-10

संहत्य धर्मं चरतां पुराऽऽसीत्सुखमेव तत्।
तेषां नासीद्विधातव्यं प्रायश्चित्तं कथंचन।। 12-276-11

सत्यं हि धर्ममास्थाय दुराधर्षतमा मताः।
न मात्रामनुरुध्यन्ते न धर्मच्छलमन्ततः।। 12-276-12

य एव प्रथमः कल्पस्तमेवात्र चरन्महान्।। 12-276-13
अस्यां स्थितौ स्थितानां हि प्रायश्चित्तं न विद्यते।
यदा तु दुर्बलात्मानः प्रायश्चित्तं तदा भवेत्।। 12-276-14

एत एवंविधाः प्राहुः पुराणा यज्ञवाहनाः।
त्रैविद्यवृद्धाः शुचयो वृत्तवन्तो यशस्विनः।। 12-276-15

यजन्तोऽहरहर्यज्ञैर्निराशीर्बन्धना बुधाः।
तेषा यज्ञाश्च वेदाश्च कर्माणि च यथागमम्।। 12-276-16

आगमाश्च यथाकामं संकल्पाश्च यथाव्रतम्।
अपेतकामक्रोधानां दुश्चराचारकर्मणाम्।। 12-276-17

स्वकर्मभिः शंसितानां प्रकृत्या शंसितात्मनाम्।
ऋजूनां शमनित्यानां स्वेषु कर्मसु वर्तताम्।। 12-276-18

सर्वमानन्त्यमेवासीदिति नः शाश्वताश्चुतिः।
तेषामदीनसत्वानां दुश्चराचारकर्मणाम्।। 12-276-19

स्वकर्मभिः संसितानां तपो घोरत्वमागतम्।
सं सदाचारमाश्चर्यं पुराणं शाश्वतं ध्रुवम्।। 12-276-20

अशक्नुवद्भिश्चरितुं किंचिद्धर्मेषु सूचितम्।
निरापद्धर्म आचारो ह्यप्रमादोऽपराभवः।। 12-276-21

सर्ववर्णेषु यत्तेषु नासीत्कश्चिद्व्यतिक्रमः।
धर्ममेकं चतुष्पादमाश्रितास्ते नरा विभो।। 12-276-22

तं सन्तो विधिवत्प्राप्य गच्छन्ति परमां गतिम्।
गृहेभ्य एव निष्क्रम्य वनमन्ये समाश्रिताः।। 12-276-23

गृहमेवाभिसंश्रित्य ततोऽन्ये ब्रह्मचारिणः।
व्यस्तमेकं चतुर्धा तु ब्राह्मणा आश्रमं विदुः।। 12-276-24

सर्वे सर्वत्र तिष्ठन्तो गच्छन्ति परमां गतिम्।
एव एवंविधाः प्राहुः पुराणा ब्रह्मचारिणः।।' 12-276-25

त एते दिवि दृश्यन्ते ज्योतिर्भूता द्विजातयः।
नक्षत्राणीव धिष्ण्येषु बहवस्तारकागणाः।
आनन्त्यमुपसंप्राप्ताः संतोषादिति वैदिकम्।। 12-276-26

यद्यागच्छन्ति संसारं पुनर्योनिषु तादृशाः।
न लिप्यन्ते पारकृत्यैः कदाचित्कर्मयोनितः।। 12-276-27

एवमेव ब्रह्मचारी शुश्रूषुर्घोरनिश्चयः।
एवंयुक्तो ब्राह्मणः स्यादन्यो ब्राह्मणको भवेत्।। 12-276-28

कर्मैव पुरुषस्याह शुभं वा यदि वाऽशुभम्।
एवं पक्वकषायाणामानन्त्येन श्रुतेन च।। 12-276-29

सर्वमानन्त्यमेवासीदिति नः शाश्वती श्रुतिः।
तेषामपेततृष्णानां निर्णिक्तानां शुभात्मनाम्।। 12-276-30

चतुर्थ औपनिषदो धर्मः साधारणः स्मृतः।
संसिद्धैः सेव्यते नित्यं ब्राह्मणैर्नियतात्मभिः।। 12-276-31

संतोषमूलस्त्यागात्मा ज्ञानाधिष्ठानमुच्यते।
अपवर्गमतिर्नित्यो यतिधर्मः सनातनः।। 12-276-32

साधारणः केवलो वा यथाबलमुपास्यते।
गच्छन्ते बलिनः क्षेमं दुर्बलोऽत्रावसीदति।
ब्राह्मणः पदमन्विच्छन्संसारान्मुच्यते शुचिः।। 12-276-33

स्यूमरश्मिरुवाच।
ये भुञ्जते ये ददते यजन्तेऽधीयते च ये।
मात्राभिर्धर्मलुब्धाभिर्ये वा त्यागं समाश्रिताः।। 12-276-34

एतेषां प्रेत्यभावे तु कतमः स्वर्गजित्तमः।
एतदाचक्ष्व मे ब्रह्मन्याथातथ्येन पृच्छतः।। 12-276-35

कपिल उवाच।
परिग्रहाः शुभाः सर्वे गुणतोऽभ्युदयाश्च ते।
न तु त्यागसुखं प्राप्ता एतत्त्वमपि पश्यसि।। 12-276-36

स्यूमरश्मिरुवाच।
भवन्तो ज्ञाननिष्ठा वै गृहस्थाः कर्मनिश्चयाः।
आश्रमाणां च सर्वेषां निष्ठायामैक्यमुच्यते।। 12-276-37

एकत्वेन पृथक्त्वेन विशेषो नान्य उच्यते।
तद्यथावद्यथान्यायं भगवान्प्रब्रवीतु मे।। 12-276-38

कपिल उवाच।
शरीरपक्तिः कर्माणि ज्ञानं तु परमा गतिः।
पक्वे कषायविज्ञानं यथा ज्ञानं च तिष्ठति।। 12-276-39

आनृशंस्यं क्षमा शान्तिरहिंसा सत्यमार्जवम्।
अद्रोहोऽनभिमानश्च ह्रीस्तितिक्षा शमस्तथा।। 12-276-40

पन्थानो ब्रह्मणस्त्वेत एतैः प्राप्नोति यत्परम्।
तद्विद्वाननुबुद्ध्येत मनसा कर्मनिश्चयम्।। 12-276-41

यां विप्राः सर्वतः शान्ता विशुद्धा ज्ञाननिश्चयाः।
गतिं गच्छन्ति संतुष्टास्तामाहुः परमां गतिम्।। 12-276-42

वेदांश्च वेदितव्यं च विदित्वा च यथास्थितिम्।
एवं वेदविदित्याहुरतोऽन्यो वातरेचकः।। 12-276-43

सर्वं विदुर्वेदविदो वेदे सर्वं प्रतिष्ठितम्।
वेदे हि निष्ठा सर्वस्य यद्यदस्ति च नास्ति च।। 12-276-44

एषैव निष्ठा सर्वत्र यत्तदस्ति च नास्ति च।
एतदन्तं च मध्यं च सच्चाऽसच्च विजानतः।। 12-276-45

समाप्तं त्याग इत्येव शम इत्येव निश्चितम्।
संतोष इत्यनुगतमपवर्गे प्रतिष्ठितम्।। 12-276-46

ऋतं सत्यं विदितं वेदितव्यं
सर्वस्यात्मा स्थावरं जङ्गमं च।
सर्वं सुखं यच्छिवमुत्तरं च
ब्रह्माव्यक्तं प्रभवश्चाव्ययं च।। 12-276-47

तेजः क्षमा शान्तिरनामयं शुभं
तथाविधं व्योम सनातनं ध्रुवम्।
एतैः शब्दैर्गम्यते बुद्धिनेत्रै
स्तस्मै नमो ब्रह्मणे ब्राह्मणाय।। 12-276-48

।। इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि मोक्षधर्मपर्वणि
षट्‌सप्तत्यधिकद्विशततमोऽध्यायः।। 276।।

12-276-5 धनानामेष वै पन्था इति झ.ट. थ. पाठः।। 12-276-14 दुर्बलात्मन उत्पन्नं प्रायश्चित्तमिति श्रुतिः इति झ. पाठः।। 12-276-39 कषायपङ्क्ति कर्माणीति ट. थ. पाठः।। 12-276-41 मनसा धर्मनिश्चयमिति ध. पाठः।। 12-276-43 रतोन्यो वेदवादक इति ट. थ. पाठः। वेदपातक इति ध. पाठः।। 12-276-46 इत्येव सर्ववेदेषु निष्ठितमिति झ. पाठः।।

शांतिपर्व-275

पुटाग्रे अल्लिखितम्।

शांतिपर्व-277