महाभारतम्-12-शांतिपर्व-109
| ← शांतिपर्व-108 | महाभारतम् द्वादशपर्व महाभारतम्-12-शांतिपर्व-109 वेदव्यासः |
शांतिपर्व-110 → |
भीष्मेण युधिष्ठिरंप्रति सत्यानृतविवेचनम्।। 1।।
| युधिष्ठिर उवाच। | 12-109-1x |
|
कथं धर्मे स्थातुमिच्छन्नरो वर्तेत भारत। तत्त्वं जिज्ञासमानाय प्रब्रूहि भरतर्षभ।। | 12-109-1a 12-109-1b |
|
सत्यं चैवानृतं चोभे लोकानावृत्य तिष्ठतः। तयोः किमाचरेद्राजन्पुरुषो धर्मनिश्चितः।। | 12-109-2a 12-109-2b |
|
किंस्वित्सत्यं किमनृतं किंस्विद्धर्म्यं सनातनम्। कस्मिन्काले वदेत्सत्यं कस्मिन्वाऽप्यनृतं वदेत्।। | 12-109-3a 12-109-3b |
| भीष्म उवाच। | 12-109-4x |
|
सत्यस्य वचनं साधु न सत्याद्विद्यते परम्। यत्तु लोके सुदुर्ज्ञेयं तत्ते वक्ष्यामि भारत।। | 12-109-4a 12-109-4b |
|
भवेत्सत्यं न वक्तव्यं वक्तव्यमनृतं भवेत्। यत्रानृतं भवेत्सत्यं सत्यं वाऽप्यनृतं भवेत्।। | 12-109-5a 12-109-5b |
|
तादृशो वर्धते पापो यत्र सत्यमनिश्चितम्। सत्यानृते विनिश्चित्य ततो भवति धर्मवि।। | 12-109-6a 12-109-6b |
|
अप्यनार्योऽकृतप्रज्ञः पुरुषोऽप्यतिदारुणः। सुमहत्प्राप्नुयात्पुण्यं बलाकोऽन्धवधादिव।। | 12-109-7a 12-109-7b |
|
किमाश्चर्यं च यन्मूढो धर्मकामोऽप्यधर्मवित्। सुमहत्प्राप्नुयात्पुण्यं गङ्गायामिव कौशिकः।। | 12-109-8a 12-109-8b |
|
तादृशोऽयमनुप्रश्नो यत्र धर्मः सुदुर्विदः। दुष्कारं चापि संख्यातुं तर्केणात्र व्यवस्यति।। | 12-109-9a 12-109-9b |
|
प्रभवार्थाय भूतानां धर्मप्रवचनं कृतम्। यः स्यात्प्रभवसंयुक्तः स धर्म इति निश्चयः।। | 12-109-10a 12-109-10b |
|
`अहिंसा सत्यमक्रोधस्तपो दानं दमो मतिः। अनसूयाऽप्यसामर्थ्यमनीर्ष्या शीलमेव च।। | 12-109-11a 12-109-11b |
|
एष धर्मः कुरुश्रेष्ठ कथितं परमेष्ठिना। ब्रह्मणा देवदेवेन अयं चैव सनातनः।। | 12-109-12a 12-109-12b |
|
अस्मिन्धर्मे स्थितो राजन्नरो भद्राणि पश्यति। श्रौतो वधात्मको धर्म अहिंसापरमार्थिकः।।' | 12-109-13a 12-109-13b |
|
धारणाद्धर्ममित्याहुर्धर्मेण विधृताः प्रजाः। यः स्याद्धारणसंयुक्तः स धर्म इति निश्चः।। | 12-109-14a 12-109-14b |
|
अहिंसार्थाय भूतानां धर्मप्रवचनं कृतम्। यः स्यादहिंसासंयुक्तः स धर्म इति निश्चयः।। | 12-109-15a 12-109-15b |
|
श्रुतिं धर्मं वदन्त्यन्ये मानान्याहुः परे जनाः। न च तं स्वभ्यसूयामो न हि सर्वं विधीयते।। | 12-109-16a 12-109-16b |
|
येऽन्यायेन जिहीर्षन्तो धनमिच्छन्ति कर्हिचित्। तेभ्यस्तु न तदाख्येयं स धर्म इति निश्चयः।। | 12-109-17a 12-109-17b |
|
अकूजनेन चेन्मोक्षो नावकूजेत्कथंचन। अवश्यं कूजितव्यं वा शङ्केरन्वाऽप्यकूजनात्।। | 12-109-18a 12-109-18b |
|
`येऽन्ये वाऽप्यनृतं कुर्युः कुर्यादेव विचारणम्। श्रेयस्तत्रानृतं वक्तुं सत्यादिति विचारितम्।। | 12-109-19a 12-109-19b |
|
अक्षयाद्यो वधं राजन्कुर्यादेवाविचारयन्। अबुध्वाऽनुशये दोषं श्रेयस्तच्चानृतं भवेत्।। | 12-109-20a 12-109-20b |
|
न स्तेनः सह संबन्धान्मुच्यते शपथादपि।' श्रेयस्तत्रानृतं वक्तुं सत्यादिति हि धारणा।। | 12-109-21a 12-109-21b |
|
यः पापैः सह संबन्धान्मुच्यते शपथादपि। न च तेभ्यो धनं दद्याच्छक्ये सति कथंचन। पापेभ्यो हि धनं दत्तं दातारमपि पीडयेत्।। | 12-109-22a 12-109-22b 12-109-22c |
|
स्वशरीरोपरोधेन धनमादातुमिच्छतः। सत्यसंप्रतिपत्त्यर्थं यद्ब्रूयुः साक्षिणः क्वचित्। अनुक्त्वा तत्र तद्वाच्यं सर्वे तेऽनृतवादिनः।। | 12-109-23a 12-109-23b 12-109-23c |
|
प्राणात्यये विवाहे च वक्तव्यमनृतं भवेत्। अर्थस्य रक्षणार्थाय परेषां धर्मकारणात्।। | 12-109-24a 12-109-24b |
|
परेषां सिद्धिमाकाङ्क्षन्न च स्याद्धर्मभिक्षुकः। प्रतिश्रुत्य न दातव्यं श्वः कार्यस्तु बलात्कृतः।। | 12-109-25a 12-109-25b |
|
यः कश्चिद्धर्मसमयात्प्रच्युतो धर्मजीवनः। दण्डेनैव स हन्तव्यस्तं पन्थानं समाश्रितः।। | 12-109-26a 12-109-26b |
|
च्युतः सदैव धर्मेभ्यो धनवान्धर्ममाश्रितः। कथं स्वधर्ममुत्सृज्य तमिच्छेदुपजीवितुम्।। | 12-109-27a 12-109-27b |
|
सर्वोपायैर्नियन्तव्यः पापो निकृतिजीवनः। धनमित्येव पापानां सर्वेषामिह निश्चयः।। | 12-109-28a 12-109-28b |
|
अविवाह्या ह्यसंभोज्या निकृत्या निरयं गताः। च्युता देवमनुष्येभ्यो यथा प्रेतास्तथैव ते। [निर्यज्ञास्तपसा हीना मा स्म तैः सह संगमः।।] | 12-109-29a 12-109-29b 12-109-29c |
|
धनादानाद्दुःखतरं जीविता धिक्प्रयोजनम्। इदं ते रोचतां धर्म इति वाच्यं प्रयत्नतः।। | 12-109-30a 12-109-30b |
|
न कश्चिदस्ति पापानां धर्म इत्येष निश्चयः। तथाविधं च यो हन्यान्न स पापेन लिप्यते।। | 12-109-31a 12-109-31b |
|
स्वकर्मणा हतं हन्ति हत एव स हन्यते। तेषु यः समयं कश्चित्कुर्वीत हतबुद्धिषु।। | 12-109-32a 12-109-32b |
|
यथा काकास्तथैव श्वा तथैवोपधिजीवनः। ऊर्ध्वं देहविमोक्षान्ते भवन्त्येतासु योनिषु।। | 12-109-33a 12-109-33b |
|
यस्मिन्यथा वर्तति यो मनुष्य स्तस्मिंस्तथा वर्तितव्यं स धर्मः। मायाचारो मायया बाधितव्यः साध्वाचारः साधुनैवाभ्युपेयः।। | 12-109-34a 12-109-34b 12-109-34c 12-109-34d |
|
।। इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि राजधर्मपर्वणि नवाधिकशततमोऽध्यायः।। 109।। |
12-109-6 तादृशः सत्यानृतयोस्तत्त्वमजानन्। तादृशो बध्यते बाल इति झ. पाठः।। 12-109-7 अन्धस्य घ्नाणचक्षुषः सर्वप्राणिवधायोद्यतस्य वधादूलाको व्याधो हिंस्रस्वभावोऽपि स्वर्गं जगामेति कर्णपर्वकथानुसंधेया।। 12-109-8 मूढः कर्णपर्वोक्तः सत्यवादीचोरेभ्यः सत्यवचनाभिमानित्वान्मार्गमुपदिश्य कार्पटिकान्घातितवान्। असौ धर्मविन्नेत्यर्थः। कौशिक उलूको गङ्गातीरे सहस्रशः सर्पिण्या स्थापितान्यण्डानि भित्त्वा महत्पुण्यं प्राप। तदभेदने तु तीक्ष्णविवाणां सर्पाणां वृभ्द्या सद्यो लोकनाशसंभवेत्। सुमहत्प्राप्नुयात्पापं इति ड. थ. द. पाठः।। 12-109-9 अत्र धगलक्षणे। व्यवस्यति निश्चिनोति।। 12-109-10 प्रभवेऽभ्युदयः।। 12-109-16 श्रुत्युक्तोऽर्थः सर्वो धर्म इत्यपि न। श्येनादेर्धर्मत्वाभावात् सर्वंश्येनाद्यति नहि विधीयते धर्मत्वेन न चोद्यते।। 12-109-17 धनमिच्छन्ति कस्यचि ति झ. पाठः।। 12-109-21 वोरेषु धनिकं पृच्छत्सु न वदेत्। वदतो मोक्षाभावे न वेझीति शपथपूर्वकमपि वदेत्। तादृशस्थलेऽनृते दोषो नास्तीत्यर्थः।। 12-109-22 तेभ्यः स्तेनेभ्यः।। 12-109-29 मा संगमः सङ्गं मा कार्षीः।। 12-109-32 समयं एतान्हनिध्यामीति व्रतं यश्चिकीर्षेत् स कुर्वीत्। तादृशानां वधे पुण्यमस्तीति भावः।।
| शांतिपर्व-108 | पुटाग्रे अल्लिखितम्। | शांतिपर्व-110 |