महाभारतम्-03-आरण्यकपर्व-164
| ← आरण्यकपर्व-163 | महाभारतम् तृतीयपर्व महाभारतम्-03-आरण्यकपर्व-164 वेदव्यासः |
आरण्यकपर्व-165 → |
धौम्येन युधिष्ठिरंप्रति मेरुमन्दववर्णनपूर्वकं चन्द्रसूर्यादिगतिप्रकारनिरूपणम् ।। 1 ।।
| वैशंपायन उवाच। | 3-164-1x |
|
ततः सूर्योदये धौम्यः पाञ्चालीसहितांस्च तान्। आर्ष्टिणेन सहितः पाण्डवानभ्यवर्तत ।। | 3-164-1a 3-164-1b |
|
तेऽभिवाद्यार्ष्टिषेणस्य पादौ धौम्यस्य चैव ह। ततः प्राञ्जलयः सर्वे ब्राह्मणांस्तानपूजयन् ।। | 3-164-2a 3-164-2b |
|
`आर्ष्टिषेणं परिष्वज्य पुत्रवद्भरतर्षभ'। धर्मराजं स्पृशन्पाणौ पाणिना स महातपाः। प्राचीं दिशमभिप्रेक्ष्य महर्षिरिदमब्रवीत् ।। | 3-164-3a 3-164-3b 3-164-3c |
|
असौ सागरपर्यन्तां भूमिमावृत्य तिष्ठति। शैलराजो महाराज मन्दरोऽभिविराजयन्। इन्द्रवैश्रवणोपेतां दिशं पाण्डव रक्षति ।। | 3-164-4a 3-164-4b 3-164-4c |
|
पर्वतैश्च वनान्तैश्च काननैश्चैव शोभितम्। एतमाहुर्महेन्द्रस्य राज्ञो वैश्रवणस्य च। ऋषयः सर्वधर्मज्ञाः सर्वे तात मनीषिणः ।। | 3-164-5a 3-164-5b 3-164-5c |
|
अतश्चोद्यन्तमादित्यमुपतिष्ठन्ति वै प्रजाः। ऋषयश्चापि धर्मज्ञाः सिद्धाः साध्याश्च देवताः ।। | 3-164-6a 3-164-6b |
|
यमस्तु राजा धर्मज्ञः सर्वप्राणभृतां प्रभुः। प्रेतसत्वगतीमेतां दक्षिणामाश्रितो दिशम् ।। | 3-164-7a 3-164-7b |
|
एतत्संयमनं पुण्यमतीवाद्भुतदर्शनम्। प्रेतराजस्य भवनमृद्ध्या परमया युतम् ।। | 3-164-8a 3-164-8b |
|
यं प्राप्य सविता राजन्सत्येन प्रतितिष्ठति। अस्तं पर्वतराजानमेतमाहुर्मनीषिणः ।। | 3-164-9a 3-164-9b |
|
एवं पर्वतराजानं समुद्रं च महोदधिम्। अवसन्वरुणो राजा भूतानि परिरक्षति ।। | 3-164-10a 3-164-10b |
|
उदीचीं दीपयन्नेष दिशं तिष्ठति कीर्तिमान्। महामेरुर्महाभाग शिवो ब्रह्मविदांगतिः ।। | 3-164-11a 3-164-11b |
|
यस्मिन्ब्रह्मसदश्चैव भूतात्मा चावतिष्ठते। प्रजापतिः सृजन्सर्वं यत्किंचिज्जङ्गमागमम् ।। | 3-164-12a 3-164-12b |
|
यानाहुर्ब्रह्मणः पुत्रान्मानसान्दक्षसप्तमान्। तेषामपि महामेरुः शिवं स्थानमनामयम् ।। | 3-164-13a 3-164-13b |
|
अत्रैव प्रतितिष्ठन्ति पुनरेषोदयन्ति च। सप्त देवर्षयस्तात वसिष्ठप्रमुखास्तदा ।। | 3-164-14a 3-164-14b |
|
देशं विरजसं पश्य मेरोः शिखरमुत्तमम्। यत्रात्मतृप्तैरध्यास्ते देवैः सह पितामहः ।। | 3-164-15a 3-164-15b |
|
यमाहुः सर्वभूतानां प्रकृतेः प्रकृतिं ध्रुवम्। अनादिनिधनं देवं प्रभुं नारायणं परम् ।। | 3-164-16a 3-164-16b |
|
ब्रह्मणः सदनात्तस्य परं स्थानं प्रकाशते। देवाश्च यत्नात्पश्यन्ति सर्वतेजोमयं शुभम् ।। | 3-164-17a 3-164-17b |
|
अत्यर्कानलदीप्तं तत्स्थानं विष्णोर्महात्मनः। स्वयैव प्रभया राजन्दुष्प्रेक्ष्यं देवदानवैः ।। | 3-164-18a 3-164-18b |
| प्राच्यां नारायणस्थानं मेरावतिविराजते ।। | 3-164-19a |
|
यत्र भूतेश्वरस्तात सर्वप्रकृतिरात्मभूः। भासयन्सर्वभूतानि सुश्रियाऽभिविराजते ।। | 3-164-20a 3-164-20b |
|
नात्र ब्रह्मर्षयस्तात कुत एव महर्षयः। प्राप्नुवन्ति गतिं ह्येतां यतीनां भावितात्मनाम् ।। | 3-164-21a 3-164-21b |
|
न तं ज्योतींपि सर्वाणि प्राप्य भासन्ति पाण्डव। स्वयंप्रभुरचिन्त्यात्मा तत्र ह्यतिविराजते ।। | 3-164-22a 3-164-22b |
|
यतयस्तत्र गच्छन्ति भक्त्या नारायणं हरिम्। परेण तपसा युक्ता भाविताः कर्मभिः शुभैः। योगसिद्धा महात्मानस्तमोमोहविवर्जिताः ।। | 3-164-23a 3-164-23b 3-164-23c |
|
तत्र गत्वा पुनर्नेमं लोकमायान्ति भारत। स्वयंभुवं महात्मानं देवदेवं सनातनम् ।। | 3-164-24a 3-164-24b |
|
स्थानमेतन्महाभाव ध्रुवमक्षयमव्ययम्। ईश्वरस्य सदा ह्येतत्प्रणमात्र युधिष्ठिर ।। | 3-164-25a 3-164-25b |
|
[एनं त्वहरहर्मेरुं सूर्याचन्द्रमसौ ध्रुवम्। प्रदक्षिणमुपावृत्यकुरुतः कुरुनन्दन ।। | 3-164-26a 3-164-26b |
|
ज्योतींषि चाप्यशेषेण सर्वाण्यनघ सर्वतः। परियान्ति महाराज गिरिराजं प्रदक्षिणम् ।।] | 3-164-27a 3-164-27b |
|
एतं ज्योतींषि सर्वाणि प्रकर्षन्भगवानपि। कुरुते वितमस्कर्मा आदित्योऽभिप्रदक्षिणम् ।। | 3-164-28a 3-164-28b |
|
अस्तं प्राप्य ततः सन्ध्यामतिक्रम्य दिवाकरः। उदीचीं भजते काष्ठां बहुधा पर्वसन्धिषु ।। | 3-164-29a 3-164-29b |
|
सुमेरुमनुवृत्तः स पुनर्गच्छति पाण्डव। प्राङ्युखः सविता देवः सर्वभूतहिते रतः ।। | 3-164-30a 3-164-30b |
|
स सम्यग्विभजन्कालान्बहुधा पर्वसन्धिषु। तथैव भगवान्सोमो नक्षत्रैः सह गच्छति ।। | 3-164-31a 3-164-31b |
|
एवमेतं त्वतिक्रम्य महामेरुमतन्द्रितः। सोमश्च विभजन्कालं बहुधा पर्वसन्धिषु। भासयन्सर्वभूतानि पुनर्गच्छति सागरम् ।। | 3-164-32a 3-164-32b 3-164-32c |
|
तथा तमिस्रहा देवो मयूखैर्भासयञ्जगत्। मार्गमेतमसंबाधमादित्यः परिवर्तते ।। | 3-164-33a 3-164-33b |
|
सिसृक्षुः शिशिराण्येव दक्षिणां भजते दिशम्। ततः सर्वाणि भूतानि कालं शिशिरमृच्छति ।। | 3-164-34a 3-164-34b |
|
स्थावराणां च भूतानां जङ्गमानां च तेजसा। तेजांसि समुपादत्ते निवृत्तः स विभावसुः ।। | 3-164-35a 3-164-35b |
|
ततः स्वेदः क्लमस्तन्द्री ग्लानिश्च भजते नरान्। प्राणिभिः सततं स्वप्नोह्यभीक्ष्णं च निपेव्यते ।। | 3-164-36a 3-164-36b |
|
एवमेतमनिर्देश्यं मार्गमावृत्य भानुमान्। पुनः सृजति वर्षाणि भगवान्भासयन्प्रजाः ।। | 3-164-37a 3-164-37b |
|
वृष्टिमारुतसंतापैः सुखैः स्थावरजङ्गमान्। वर्धयनसुमहातेजाः पुनः प्रतिनिवर्तते ।। | 3-164-38a 3-164-38b |
|
एवमेष चरन्पार्थ कालचक्रमतन्द्रितः। प्रकर्षन्सर्वभूतानि सविता परिवर्तते ।। | 3-164-39a 3-164-39b |
|
संतता गतिरेतस्य नैष तिष्ठति पाण्डव। आदायैव तु भूतानां तेजो विसृजते पुनः ।। | 3-164-40a 3-164-40b |
|
विभजन्सर्वभूतानामायुः कर्म च भारत। अहोरात्रं कलाः काष्ठाः सृजत्येष सदा विभुः ।। | 3-164-41a 3-164-41b |
|
।। इति श्रीमन्महाभारते अरण्यपर्वणि यक्षयुद्धपर्वणि चतुःषष्ट्यधिकशततमोऽध्यायः ।। 164 ।। |
3-164-4 इन्द्रवैश्रवणांवेतां दिशं पाण्डव रक्षतः इति झ. पाठः ।। 3-164-7 प्रेतसत्वगतीं मृतानां प्राणिनां गम्याम् ।। 3-164-7 संयमनं नामतः ।। 3-164-10 आवसन्नधितिष्ठन् ।। 3-164-12 भूतात्मा सर्वे षां भूतानामात्मा। संपूर्णब्रह्माण्डपिण्डभिमानित्वात् ।। 3-164-17 ब्रह्मणः चतुर्मुखस्य ।। 3-164-25 प्रणम नमस्कुरु ।। 3-164-26 उपावृत्य अप्रदक्षिणं गत्वैव। भचक्रवेगात् कुलालचक्रे प्रतीपं क्रमन्ती पिपीलिकेव प्रदक्षिणं कुरुत इत्यर्थः ।। 3-164-32 पुनर्गच्छति मन्दरमिति झ. पाठः ।। 3-164-34 शिशिराणि शीतानि ।। 3-164-35 तेजांसि समुपादत्ते ग्रीष्मे ।। 3-164-37 अनिर्देश्यं मार्गं अन्तरिक्षम् ।।
| आरण्यकपर्व-163 | पुटाग्रे अल्लिखितम्। | आरण्यकपर्व-165 |