महाभारतम्-03-आरण्यकपर्व-191

विकिस्रोतः तः
नेविगेशन पर जाएँ खोज पर जाएँ
← आरण्यकपर्व-190 महाभारतम्
तृतीयपर्व
महाभारतम्-03-आरण्यकपर्व-191
वेदव्यासः
आरण्यकपर्व-192 →
  1. 001
  2. 002
  3. 003
  4. 004
  5. 005
  6. 006
  7. 007
  8. 008
  9. 009
  10. 010
  11. 011
  12. 012
  13. 013
  14. 014
  15. 015
  16. 016
  17. 017
  18. 018
  19. 019
  20. 020
  21. 021
  22. 022
  23. 023
  24. 024
  25. 025
  26. 026
  27. 027
  28. 028
  29. 029
  30. 030
  31. 031
  32. 032
  33. 033
  34. 034
  35. 035
  36. 036
  37. 037
  38. 038
  39. 039
  40. 040
  41. 041
  42. 042
  43. 043
  44. 044
  45. 045
  46. 046
  47. 047
  48. 048
  49. 049
  50. 050
  51. 051
  52. 052
  53. 053
  54. 054
  55. 055
  56. 056
  57. 057
  58. 058
  59. 059
  60. 060
  61. 061
  62. 062
  63. 063
  64. 064
  65. 065
  66. 066
  67. 067
  68. 068
  69. 069
  70. 070
  71. 071
  72. 072
  73. 073
  74. 074
  75. 075
  76. 076
  77. 077
  78. 078
  79. 079
  80. 080
  81. 081
  82. 082
  83. 083
  84. 084
  85. 085
  86. 086
  87. 087
  88. 088
  89. 089
  90. 090
  91. 091
  92. 092
  93. 093
  94. 094
  95. 095
  96. 096
  97. 097
  98. 098
  99. 099
  100. 100
  101. 101
  102. 102
  103. 103
  104. 104
  105. 105
  106. 106
  107. 107
  108. 108
  109. 109
  110. 110
  111. 111
  112. 112
  113. 113
  114. 114
  115. 115
  116. 116
  117. 117
  118. 118
  119. 119
  120. 120
  121. 121
  122. 122
  123. 123
  124. 124
  125. 125
  126. 126
  127. 127
  128. 128
  129. 129
  130. 130
  131. 131
  132. 132
  133. 133
  134. 134
  135. 135
  136. 136
  137. 137
  138. 138
  139. 139
  140. 140
  141. 141
  142. 142
  143. 143
  144. 144
  145. 145
  146. 146
  147. 147
  148. 148
  149. 149
  150. 150
  151. 151
  152. 152
  153. 153
  154. 154
  155. 155
  156. 156
  157. 157
  158. 158
  159. 159
  160. 160
  161. 161
  162. 162
  163. 163
  164. 164
  165. 165
  166. 166
  167. 167
  168. 168
  169. 169
  170. 170
  171. 171
  172. 172
  173. 173
  174. 174
  175. 175
  176. 176
  177. 177
  178. 178
  179. 179
  180. 180
  181. 181
  182. 182
  183. 183
  184. 184
  185. 185
  186. 186
  187. 187
  188. 188
  189. 189
  190. 190
  191. 191
  192. 192
  193. 193
  194. 194
  195. 195
  196. 196
  197. 197
  198. 198
  199. 199
  200. 200
  201. 201
  202. 202
  203. 203
  204. 204
  205. 205
  206. 206
  207. 207
  208. 208
  209. 209
  210. 210
  211. 211
  212. 212
  213. 213
  214. 214
  215. 215
  216. 216
  217. 217
  218. 218
  219. 219
  220. 220
  221. 221
  222. 222
  223. 223
  224. 224
  225. 225
  226. 226
  227. 227
  228. 228
  229. 229
  230. 230
  231. 231
  232. 232
  233. 233
  234. 234
  235. 235
  236. 236
  237. 237
  238. 238
  239. 239
  240. 240
  241. 241
  242. 242
  243. 243
  244. 244
  245. 245
  246. 246
  247. 247
  248. 248
  249. 249
  250. 250
  251. 251
  252. 252
  253. 253
  254. 254
  255. 255
  256. 256
  257. 257
  258. 258
  259. 259
  260. 260
  261. 261
  262. 262
  263. 263
  264. 264
  265. 265
  266. 266
  267. 267
  268. 268
  269. 269
  270. 270
  271. 271
  272. 272
  273. 273
  274. 274
  275. 275
  276. 276
  277. 277
  278. 278
  279. 279
  280. 280
  281. 281
  282. 282
  283. 283
  284. 284
  285. 285
  286. 286
  287. 287
  288. 288
  289. 289
  290. 290
  291. 291
  292. 292
  293. 293
  294. 294
  295. 295
  296. 296
  297. 297
  298. 298
  299. 299
  300. 300
  301. 301
  302. 302
  303. 303
  304. 304
  305. 305
  306. 306
  307. 307
  308. 308
  309. 309
  310. 310
  311. 311
  312. 312
  313. 313
  314. 314
  315. 315
महाभारतस्य पर्वाणि
  1. आदिपर्व
  2. सभापर्व
  3. आरण्यकपर्व
  4. विराटपर्व
  5. उद्योगपर्व
  6. भीष्मपर्व
  7. द्रोणपर्व
  8. कर्णपर्व
  9. शल्यपर्व
  10. सौप्तिकपर्व
  11. स्त्रीपर्व
  12. शान्तिपर्व
  13. अनुशासनपर्व
  14. आश्वमेधिकपर्व
  15. आश्रमवासिकपर्व
  16. मौसलपर्व
  17. महाप्रस्थानिकपर्व
  18. स्वर्गारोहणपर्व

मार्कण्डेयेन युधिष्ठिरादीन्प्रति कृतादियुगचतुष्टयधर्मकथनपूर्वकं प्रलयवर्णनम् ।। 1 ।।
तथा प्रलयजले परिप्लवता मार्कण्डेयेन वटशाखाशायिनः शिशुरूपस्य हरेरुदरान्तःप्रविश्य ब्रह्माण्डदर्शनपूर्वकं पुनर्वहिर्निर्गमनम् ।। 2 ।।

वैशंपायन उवाच। 3-191-1x
ततः स पुनरेवाथ मार्कण्डेयं तपस्विनम्।
पप्रच्छ विनयोपेतो धर्मराजो युधिष्ठिरः ।।
3-191-1a
3-191-1b
नैके युगसहस्रान्तास्त्वया दृष्टा महामुने।
न चापीह समः कश्चिदायुष्मान्दृश्यते तव ।।
3-191-2a
3-191-2b
वर्जयित्वा महात्मानं ब्रह्माणं परमेष्ठिनम्।
न तेऽस्ति सदृशः कश्चिदायुषा ब्रह्मसत्तम ।।
3-191-3a
3-191-3b
अथाऽन्तरिक्षे लोकेऽस्मिन्देवदानववर्जिते।
त्वमेव प्रलये विप्र ब्रह्माणमुपतिष्ठसे ।।
3-191-4a
3-191-4b
प्रलये चापि निर्वृत्ते प्रबुद्धे च पितामहे।
त्वमेकः सृज्यमानानि भूतानीह प्रपश्यसि ।।
3-191-5a
3-191-5b
चतुर्विधानि विप्रर्षे यथावत्परमेष्ठिना।
वायुभूता दिशः कृत्वा विक्षिप्यापस्ततस्ततः ।।
3-191-6a
3-191-6b
त्वया लोकगुरुः साक्षात्सर्वलोकपितामहः।
आराधितो द्विजश्रेष्ठ तत्परेण समाधिना ।।
3-191-7a
3-191-7b
स्वप्रमाणमथो विप्र त्वया कृतमनेकशः।
घोरेणाविश्य तपसा वेधसो निर्जितास्त्वया ।।
3-191-8a
3-191-8b
नारायणाङ्कप्रख्यस्त्वं सांपरायेऽतिपठ्यसे ।। 3-191-9a
भगवाननेकशः कृत्वा त्वया विष्णोश्च विश्वकृत्।
कर्णिकोद्धरणं दिव्यं ब्रह्मणः कामरूपिणः।
रत्नालंकारयोगाभ्यां दृग्भ्यां दृष्टस्त्वया पुरा ।।
3-191-10a
3-191-10b
3-191-10c
तस्मात्तवान्तको मृत्युर्जरा वा देहनाशिनी।
न त्वां विशति विप्रर्षे प्रसादात्परमेष्ठिनः ।।
3-191-11a
3-191-11b
यदा नैव रविर्नाग्निर्न वायुर्न च चन्द्रमाः।
नैवान्तरिक्षं नैवोर्वी शेषं भवति किंचन ।।
3-191-12a
3-191-12b
तस्मिन्नेकार्णवे लोके नष्टे स्थावरजङ्गमे।
नष्टे देवासुरगणे समुत्सन्नमहोरगे ।।
3-191-13a
3-191-13b
शयानममितात्मानं पद्मे पद्मनिकेतनम्।
त्वमेकः सर्वभूतेशं ब्रह्माणमुपतिष्ठसि ।।
3-191-14a
3-191-14b
एतत्प्रत्यक्षतः सर्वं पूर्वं वृत्तं द्विजोत्तम।
तस्मादिच्छाम्यहं श्रोतुं सर्वांहेत्वात्मिकां कथां ।।
3-191-15a
3-191-15b
अनुभूतं हि बहुशस्त्वयैकेन द्विजोत्तम।
न तेऽस्त्यविदितं किंचित्सर्वलोकेषु नित्यदा ।।
3-191-16a
3-191-16b
मार्कण्डेय उवाच। 3-191-17x
हन्त ते कथयिष्यामि नमस्कृत्वा स्वयंभुवे।
पुरुषाय पुराणाय शाश्वतायाव्ययाय च।
अव्यक्ताय सुसूक्ष्माय निर्गुणाय गुणात्मने ।।
3-191-17a
3-191-17b
3-191-17c
य एष पृथुदीर्घाक्षः पीतवासा जनार्दनः।
एष कर्ता विकर्ता च भूतात्मा भूतकृत्प्रभुः ।।
3-191-18a
3-191-18b
अचिन्त्यं महदाश्चर्यं पवित्रमिति चोच्यते।
अनादिनिधनं भूतं विश्वमव्ययमक्षयम् ।।
3-191-19a
3-191-19b
एष कर्ता न क्रियते कारणं चापि पौरुषे।
को ह्येनं परुषं वेत्ति देवा अपि न तं पौरषे ।।
3-191-20a
3-191-20b
सर्वमाश्चर्यमेवैतन्निर्वृत्तं राजसत्तम।
आदितो मनुजव्याघ्र कृत्स्नस्य जगतः क्षये ।।
3-191-21a
3-191-21b
चत्वार्याहुः सहस्राणि वर्षाणां तत्कृतं युगम्।
तस्य तावच्छती सन्ध्या सन्ध्यांशश्च तथाविधः ।।
3-191-22a
3-191-22b
वीणि वर्षसहस्राणि त्रेतायुगमिहोच्यते।
तस्य तावच्छती सन्ध्या सन्ध्यांशश्च ततः परं ।।
3-191-23a
3-191-23b
तथा वर्षसहस्रे द्वे द्वापरं परिमाणतः।
तस्यापि द्विशती सन्ध्या सन्ध्यांशश्च तथाविधः ।।
3-191-24a
3-191-24b
सहस्रमेकं वर्षाणां ततः कलियुगं स्मृतम्।
तस्य वर्षशतं सन्ध्या सन्ध्यांशश्च ततः परम् ।।
3-191-25a
3-191-25b
सन्ध्यासंध्यांशयोस्तुल्यं प्रमाणमुपधारय।
क्षीणे कलियुगे चैव प्रवर्तति कृतं युगम् ।।
3-191-26a
3-191-26b
एषा द्वादशसाहस्री युगाख्या परिकीर्तिता।
एतत्सहस्रपर्यन्तमहो ब्राह्ममुदाहृतम् ।।
3-191-27a
3-191-27b
विश्वं हि ब्रह्मभवने सर्वतः परिवर्तते।
लोकानां मनुजवन्याघ्र प्रलयं तं विदुर्बुधाः ।।
3-191-28a
3-191-28b
अल्पावशिष्टे तु तदा युगान्ते भरतर्षभ।
सहस्रान्ते नराः सर्वे प्रायशोऽनृतवादिनः ।।
3-191-29a
3-191-29b
यज्ञप्रतिनिधिः पार्थ दानप्रतिनिधिस्तथा।
व्रतप्रतिनिधिश्चैव तस्मिन्काले प्रवर्तते ।।
3-191-30a
3-191-30b
ब्राह्मणाः शूद्रकर्माणस्तथा शूद्रा धनार्जकाः।
क्षत्रधर्मेण वाऽप्यत्र वर्तयन्ति युगक्षये ।।
3-191-31a
3-191-31b
निवृत्तयज्ञस्वाध्याया दण्डाजिनविवर्जिताः।
ब्राह्मणा सर्वभक्षाश्च भविष्यन्ति कलौ युगे ।।
3-191-32a
3-191-32b
अजपा ब्राह्मणास्तात शूद्रा जपपरायणाः।
विपरीते तदा लोके पूर्वरूपं क्षयस्य तत् ।।
3-191-33a
3-191-33b
बहवो म्लेच्छराजानः पृथिव्यां मनुजाधिप।
मृषानुशासिनः पापा मृषावादपरायणाः ।।
3-191-34a
3-191-34b
आन्ध्राः शकाः पुलिन्दाश्च यवनाश्च नराधिपाः।
काम्भोजा बाह्लिकाः शूरास्तथाऽऽभीरा नरोत्तमा ।।
3-191-35a
3-191-35b
न तदा ब्राह्मणः कश्चित्स्वधर्ममुपजीवति।
क्षत्रियाश्चापि वैश्याश्च विकर्मस्था नराधिप ।।
3-191-36a
3-191-36b
अल्पायुषः स्वल्पबलाः स्वल्पवीर्यपराक्रमाः।
अल्पसाराल्पदेहाश्च तथा सत्याल्पभाषिणः ।।
3-191-37a
3-191-37b
बहुशून्या जनपदा मृगव्यालावृता दिशः।
युगान्ते समनुप्राप्ते वृथा च ब्रह्मवादिनः ।।
3-191-38a
3-191-38b
भोवादिनस्तथा शूद्रा ब्राह्मणाश्चार्यवादिनः।
युगान्ते मनुजव्याघ्र भवन्ति बहुजन्तवः ।।
3-191-39a
3-191-39b
न तथा घ्राणयुक्ताश्च सर्वगन्धा विशांपते।
रसाश्च मनुजव्याघ्र न तथा स्वादुयोगिनः ।।
3-191-40a
3-191-40b
बहुप्रजा ह्रस्वदेहा शीलाचारविवर्जिताः।
मुखेभगाः स्त्रियो राजन्भविष्यन्ति युगक्षये ।।
3-191-41a
3-191-41b
अट्टशूला जनपदाः शिवशूलाश्चतुष्पथाः।
केशशूलाः स्त्रियो राजन्भविष्यन्ति युगक्षये ।।
3-191-42a
3-191-42b
अल्पक्षीरास्तथा गावो भविष्यन्ति जनाधिप।
अल्पपुष्पफलाश्चापि पादपा बहुवायसाः ।।
3-191-43a
3-191-43b
ब्रह्मवध्यानुलिप्तानां तथा मिथ्याभिशंसिनाम्।
नृपाणां पृथिवीपाल प्रतिगृह्णन्ति वै द्विजाः ।।
3-191-44a
3-191-44b
लोभमोहपरीताश्च मिथ्याधर्मध्वजावृताः।
भिक्षार्थं पृथिवीपाल चञ्चूर्यन्ते द्विजैर्दिशः ।।
3-191-45a
3-191-45b
कराभारभयाद्भीता गृहस्थाः परिमोषकाः।
मुनिच्छद्माकृतिच्छन्ना वाणिज्यमुपभुञ्जते ।।
3-191-46a
3-191-46b
मित्या च नखरोमाणि धारयन्ति तदा द्विजाः।
अर्थलोभान्नरव्याघ्र वृथा च ब्रह्मचारिणः ।।
3-191-47a
3-191-47b
आश्रमेषु वृथाचार पारपा गुरुतल्पगाः।
ऐहलौकिकमीहन्ते मांसशोणितवर्धनम् ।।
3-191-48a
3-191-48b
`पारलौकिककार्येषु प्रमत्ता भृशनास्तिकाः'।
बहुपाषण्डसंकीर्णाः परान्नगुणवादिनः।
आश्रमा मनुजव्याघ्र न भवन्ति युगक्षये ।।
3-191-49a
3-191-49b
3-191-49c
यथर्तुवर्षी भगवान्न तथा पाकशासनः।
न चापि सर्वभीजानि सम्यग्रोहन्ति भारत ।।
3-191-50a
3-191-50b
फलं धर्मस्य राजेन्द्र सर्वत्र परिहीयते।
हिंसाभिरामश्च जनस्तथा संपद्यतेऽशुचिः।
अधर्मफलमत्यर्थं तदा भवति चानघ ।।
3-191-51a
3-191-51b
3-191-51c
तदा च पृथिवीपाल यो भवेद्धर्मसंयुतः।
अल्पायुः स हि मन्तव्यो न हि धर्मोस्ति कश्चन ।।
3-191-52a
3-191-52b
भूयिष्ठं कूटमानैश्च पण्यं विक्रीणते जनाः।
वणिजश्च नरव्याघ्र बहुमाया भवन्त्युत ।।
3-191-53a
3-191-53b
धर्मिष्ठाः परिहीयन्ते पापीयान्वर्धते जनः।
धर्मस्य बलहानिः स्यादधर्मश्च बलायते ।।
3-191-54a
3-191-54b
अल्पायुषो दरिद्राश्च धर्मिष्ठा मानवास्तथा।
दीर्घायुषः समृद्धाश्च विधर्माणो युगक्षये ।।
3-191-55a
3-191-55b
नगराणआं विहारेषु विधर्माणो युगक्षये।
अधर्मिष्ठैरुपायैश् प्रजा व्यवहरन्त्युत ।।
3-191-56a
3-191-56b
संचयेन तथाऽल्पेन भवन्त्याढ्यमदान्विताः।
धनं विश्वासतो न्यस्तं मिथो भूयिष्ठशो नराः ।।
3-191-57a
3-191-57b
हर्तुं व्यवसिता राजन्पापाचारसमनविताः।
नैतदस्तीति मनुजा वर्तन्ते निरपत्रपाः ।।
3-191-58a
3-191-58b
पुरुषादानि सत्वानि पक्षिणोऽथ मृगास्तथा।
नगराणां विहारेषु चैत्येष्वपि च शेरते ।।
3-191-59a
3-191-59b
सप्तवर्षाष्टवर्षाश्च स्त्रियो गर्भधरा नृप।
दशद्वादशवर्षाणां पुंसां पुत्रः प्रजायते ।।
3-191-60a
3-191-60b
भवन्ति षोडशे वर्षे नराः पलितिनस्तथा।
आयुःक्षयो मनुष्याणां क्षिप्रमेव प्रपद्यते ।।
3-191-61a
3-191-61b
क्षीणायुषो महाराज तरुणा वृद्धशीलिनः।
तरुणानां च यच्छीलं तद्वृद्धेषु प्रजायते ।।
3-191-62a
3-191-62b
विपरीतास्तदा नार्यो वञ्चयित्वाऽर्हतः पतीन्।
व्युच्चरन्त्यपि दुःशीला दासैः पशुभिरेव च ।।
3-191-63a
3-191-63b
वीरपत्न्यस्तथा नार्यः संश्रयन्ति नरान्नृप।
भर्तारमपि जीवन्तमन्यान्व्यभिचरन्त्युत ।।
3-191-64a
3-191-64b
तस्मिन्युगसहस्रान्ते संप्राप्ते चायुषः क्षये।
अनावृष्टिर्महाराज जायते बहुवार्षिकी ।।
3-191-65a
3-191-65b
ततस्तान्यल्पसाराणि सत्वानि क्षुधितानि वै।
प्रलयं यान्ति भूयिष्ठं पृथिव्यां पृथिवीपते ।।
3-191-66a
3-191-66b
ततो दिनकरैर्दीप्तैः सप्तभिर्मनुजाधिप।
पीयते सलिलं सर्वं समुद्रेषु सरित्सु च ।।
3-191-67a
3-191-67b
यच्च रकाष्ठं तृणं चापि शुष्कं चार्द्रं च भारत।
सर्वं तद्भस्मसाद्भूतं दृश्यते भरतर्षभ ।।
3-191-68a
3-191-68b
ततः संवर्तको वह्निर्वायुना सह भारत।
लोकमाविशते पूर्वमादित्यैरुपशोषितम् ।।
3-191-69a
3-191-69b
ततः स पृथिवीं भित्त्वा प्रविश्य च रसातलम्।
रदेवदानवयक्षाणां भयं जनयते महत् ।।
3-191-70a
3-191-70b
निरदहन्नागलोकं च यच्च किंचित्क्षिताविह।
अधस्तात्पृथिवीपाल सर्वं नाशयते क्षणात् ।।
3-191-71a
3-191-71b
ततो योजनविंशानां सहस्राणि शतानि च।
निर्दहत्यशिवो वायुः स च संवर्तकोऽनलः ।।
3-191-72a
3-191-72b
सदेवासुरगन्धर्वं सयक्षोरगराक्षसम्।
ततो दहति दीप्तः स सर्वमेव जगद्विभुः ।।
3-191-73a
3-191-73b
ततो गजकुलप्रख्यास्तजिन्मालाविभूषिताः।
उत्तिष्ठन्ति महामेघा नभस्यद्भुतदर्शनाः ।।
3-191-74a
3-191-74b
केचिन्नीलोत्पलश्यामाः केचित्कुमुदसन्निभाः।
केचित्किञ्जल्कसंकाशाः केचित्पीताः पयोधराः ।।
3-191-75a
3-191-75b
केचिद्धारिद्रसंकाशाः कारण्डवनिभास्तथा।
केचित्कमलपत्राभाः केचिद्धिङ्गुलसप्रभाः ।।
3-191-76a
3-191-76b
केचित्पुरवराकाराः केचिद्गजकुलोपमाः।
केचिदञ्जनसंकाशाः केचिन्मकरसन्निभाः ।।
3-191-77a
3-191-77b
विद्युन्मालापिनद्धाङ्गाः समुत्तिष्ठन्ति वै घनाः।
घोररूपा महाराज घोरस्वननिनादिताः ।।
3-191-78a
3-191-78b
ततो जलघराः सर्वं व्याप्नुवनति नभस्तलम्।
`गर्जन्तः पृथिवीपाल पृथिवीधरसन्निभाः' ।।
3-191-79a
3-191-79b
तैरियं पृथिवी सर्वा सपर्वतवनाकरा।
आपूर्यते महाराज सलिलौघपरिप्लुता ।।
3-191-80a
3-191-80b
ततस्ते जलदा घोरा राविणः पुरुषर्षभ।
पर्वतान्प्लावयन्त्याशु चोदिताः परमेष्ठिना ।।
3-191-81a
3-191-81b
वर्षमाणा महत्तोयं पूरयन्तो वसुंधराम्।
सुघोरमशिवं रौद्रं नाशयनति च पावकम् ।।
3-191-82a
3-191-82b
ततो द्वादशवर्षाणि पयोदास्त उपप्लवे।
धाराभिः पूरयन्तो वै चोद्यमाना महात्मना ।।
3-191-83a
3-191-83b
ततः समुद्रः स्वां वेलामतिक्रामति भारत।
पर्वताश्च विदीर्यन्ते मही चापि विदीर्यते ।।
3-191-84a
3-191-84b
सर्वतः सहसा भ्रान्तास्ते पयोदा नभस्तलम्।
संवेष्टयित्वा नश्यन्ति वायुवेगपराहताः ।।
3-191-85a
3-191-85b
कततस्तं मारुतं घोरं स्वयंभूर्मनुजाधिप।
आदिः पद्मालयो देवः पीत्वा स्वपिति भारत ।।
3-191-86a
3-191-86b
तस्मिन्नेकार्णवे घोरे नष्टे स्थावरजङ्गमे।
नष्टे देवासुरगणए यक्षराक्षसवर्जिते ।।
3-191-87a
3-191-87b
निर्मनुष्ये महीपाल निःश्वापदमहीरुहे।
अनन्तरिक्षे लोकेऽस्मिन्भ्रमाम्येकोऽहमातुरः ।।
3-191-88a
3-191-88b
एकार्णवे जले घोरे विचरन्पार्थिवोत्तम।
अपश्यन्सर्वभूतानि वैक्लब्यमगमं ततः ।।
3-191-89a
3-191-89b
ततः सुदीर्घं गत्वाऽहं प्लवमानो धराधिप।
श्रान्तः क्वचिन्न शरणं लब्धवानस्म्यतन्द्रितः ।।
3-191-90a
3-191-90b
ततः कदाचित्पश्यामि तस्मिन्सलिलसंनिघौ।
न्यग्रोधं सुमहान्तं वै विशालं पृथिवीपते ।।
3-191-91a
3-191-91b
शाखायां तस्य वृक्षस्य विस्तीर्णायां नराधिप।
पर्यङ्के पृथिवीपाल दिव्यास्तरणसंस्तृते ।।
3-191-92a
3-191-92b
उपविष्टं महाराज पद्मेन्दुसदृशाननम्।
फुल्लपद्मविशालाक्षं बालं पश्यामि भारत ।।
3-191-93a
3-191-93b
ततो मे पृतिवीपाल विस्मयः सुमहाभूत्।
कथं त्वयं शिशुः शेते लोके नाशमुपागते ।।
3-191-94a
3-191-94b
तपसा चिन्तयंश्चापि तं शिशुं नोपलक्षये।
भूतं भव्यं भविष्यं च जानन्नपि नराधिप ।।
3-191-95a
3-191-95b
अतसीपुष्पवर्णाभः श्रीवत्सकृतभूषणः।
साक्षाल्लक्ष्म्या इवावास स तदा प्रतिभाति मे ।।
3-191-96a
3-191-96b
ततो मामब्रवीद्बालः स पद्मनिभलोचनः।
श्रीवत्सधारी द्युतिमान्वाक्यं श्रुतिसुखावहम् ।।
3-191-97a
3-191-97b
जानामि त्वां परिश्रान्तं तात विश्रामकाङ्क्षिणम्।
मार्कण्डेय महासत्वं यावदिच्छसि भार्गव ।।
3-191-98a
3-191-98b
अभ्यन्तरं शरीरं मे प्रविश्य मुनिसत्तम।
आस्खेह विहितो वासः प्रसादस्ते कृतो मया ।।
3-191-99a
3-191-99b
ततो बालेन तेनैव मुक्तस्यासीत्तदा मम।
निर्वेदो जीविते दीर्घे मनुष्यत्वे च भारत ।।
3-191-100a
3-191-100b
ततो बालेन तेनास्यं सहसा विवृतं कृतम्।
तस्याहमवशो वक्रे दैवयोगात्प्रवेशितः ।।
3-191-101a
3-191-101b
ततः प्रविष्टस्तत्कुक्षिं सहसा मनुजाधिप।
सराष्ट्रनगराकीर्णां कृत्स्नां पश्यामि मेदिनीम् ।।
3-191-102a
3-191-102b
गङ्गां शतद्रुं सीतां च यमुनामथ कौशिकीम्।
चर्मण्वतींवेत्रवतीं चन्द्रभागां सरस्वतीम् ।।
3-191-103a
3-191-103b
सिन्धुं चैव विपाशां च नदीं गोदावरीमपि।
वस्वोकसारां नलिनीं नर्मदां चैव भारत ।।
3-191-104a
3-191-104b
नदीं ताम्रां च वेणां च पुण्यतोयां शुभावहाम्।
सुवेणां कृष्णवेणां च इरामां च महानदीम् ।।
3-191-105a
3-191-105b
वितस्तां च महाराज कावेरीं च महानदीम्।
`तुङ्गभद्रां कृष्णवेणीं कमलां च महानदीम्'।
शोणं च पुरुषव्याघ्र विशल्यां किंपुनामपि ।।
3-191-106a
3-191-106b
3-191-106c
एताश्चान्याश्च नद्योऽहं पृथिव्यां या नरोत्तम।
परिक्रामन्प्रपश्यामि तस्य कुक्षौ महात्मनः ।।
3-191-107a
3-191-107b
ततः समुद्रं पश्मामि यादोगणनिषेवितम्।
रत्नाकरममित्रघ्न पयसोनिधिमुत्तमम् ।।
3-191-108a
3-191-108b
ततः पश्यामि गगनं चन्द्रसूर्यविराजितम्।
जाज्वल्यमानं तेजोभिः पावकार्कसमप्रभम् ।।
3-191-109a
3-191-109b
पश्यामि च महीं राजन्काननैरुपशोभिताम्।
`सपर्वतवनद्वीपां निम्नगाशतसंकुलाम् ।।
3-191-110a
3-191-110b
यजन्ते हि ततो राजन्ब्राह्मणा बहुभिर्मखैः।
क्षत्रियाश् प्रवर्तन्ते सर्ववर्णानुरञ्जनैः ।।
3-191-111a
3-191-111b
वैश्याः कृषिं यथान्यायं कारयन्ति नराधिप।
शुश्रूषायां च निरता द्विजानां वृषलास्तथा ।।
3-191-112a
3-191-112b
ततः परिपतन्राजंस्तस्य कुक्षौ महात्मनः।
हिमवन्तं च पश्यामि हेमकूटं च पर्वतम् ।।
3-191-113a
3-191-113b
निषधं चापि पश्यामि श्वेतं च रजतान्वितम्।
पश्यामि च महीपाल पर्वतं गन्धमादनम् ।।
3-191-114a
3-191-114b
मन्दरं मनुजव्याघ्र नीलं चापि महागिरिम्।
पश्यामि च महाराज मेरु कनकपर्वतम् ।।
3-191-115a
3-191-115b
महेन्द्रं चैव पश्यामि विन्ध्यं च गिरिमुत्तमम्।
मलयं चापि पश्यामि पारियात्रं च पर्वतम् ।।
3-191-116a
3-191-116b
एते चान्ये च बहवो यावन्तः पृथिवीधराः।
तस्योदरे मया दृष्टाः सर्वे रत्नविभूषिताः ।।
3-191-117a
3-191-117b
सिंहान्व्याघ्रान्वराहांश्च पश्यामि मनुजाधिप।
पृथिव्यां यानि चान्यानि सत्त्वानि जगतीपते।
तानि सर्वाण्यहं तत्र पश्यन्पर्यचरं तदा ।।
3-191-118a
3-191-118b
3-191-118c
कुक्षौ तस् नरव्याघ्र प्रविष्टः संचरन्दिशः।
शक्रादींश्चापि पश्यामि कृत्स्नान्देवगणानहम् ।।
3-191-119a
3-191-119b
साध्यान्रुद्रांस्तथाऽऽदित्यान्गुह्यकान्पितरस्तथा।
सर्पान्नागान्सुपर्णांश्च वसूनप्यश्विनावपि ।।
3-191-120a
3-191-120b
गन्धर्वाप्सरसो यक्षानृषींश्चैव महीपते।
दैत्यदानवसङ्घांश्च नागांश्च मनुजाधिप ।।
3-191-121a
3-191-121b
सिंहिकातनयांश्चापि ये चान्ये सुरशत्रवः।
यच्च किंचिन्मया लोके दृष्टं स्थावरजङ्गमम् ।।
3-191-122a
3-191-122b
सर्वं पश्याम्यहं राजंस्तस्य कुक्षौ महात्मनः।
त्वरमाणः फलाहारः कृत्स्नं जगदिदं विभो ।।
3-191-123a
3-191-123b
अन्तःशरीरे तस्याहं वर्षाणामधिकं शतम्।
न च पश्यामि यस्याहं देहस्यान्तं कदाचन ।।
3-191-124a
3-191-b124
सततं धावमानश्च चिन्तयानो विशांपते।
`भ्रमंस्तत्र महीपाल यदा वर्षगणान्बहून्'।
आसादयामि नैवान्तं तस्य राजन्महात्मनः ।।
3-191-125a
3-191-125b
3-191-125c
ततस्तमेव शरणं गतोस्मि विधिवत्तदा।
वरेण्यं वरदं देवं मनसा कर्मणैव च ।।
3-191-126a
3-191-126b
ततोऽहं सहसा राजन्वायुवेगेन निःसृतः।
महात्मनो मुखात्तस्य विवृतात्पुरुषोत्तम ।।
3-191-127a
3-191-127b
ततस्तस्यैव शाखायां न्यग्रोधस्य विशांपते।
आस्ते मनुजशार्दूल कृत्स्नमादाय वै जगत् ।।
3-191-128a
3-191-128b
ते नैव बालवेषेण श्रीवत्सकृतलक्षणम्।
आसीनं तं नरव्याघ्र पश्याम्यमिततेजसम् ।।
3-191-129a
3-191-129b
ततो मामब्रवीद्बालः स प्रीतः प्रहसन्निव।
श्रीवत्सधारी द्युतिमान्पीतवासा महाद्युतिः ।।
3-191-130a
3-191-130b
अपीदानीं शरीरेऽस्मिन्मामके मुनिसत्तम।
उषितस्त्वं परिश्रान्तो मार्कण्डेय ब्रवीहि मे ।।
3-191-131a
3-191-131b
मुहूर्तादथ मे दृष्टिः प्रादुर्भूता पुनर्नवा।
मायानिर्मुक्तमात्मनमपश्यं लब्धचेतसम् ।।
3-191-132a
3-191-132b
तस्य ताम्रतलौ तात चरणौ सुप्रतिष्ठितौ।
सुजातौ मृदुरक्ताभिरङ्गुलीभिर्विराजितौ ।।
3-191-133a
3-191-133b
प्रयत्नेन मया मूर्ध्ना गृहीत्वा ह्यभिवनदितौ।
दृष्ट्वाऽपरिमितं तस् प्रभावममितौजसः ।।
3-191-134a
3-191-134b
विनयेनाञ्जलिं कृत्वाप्रयत्नेनोपगम्य ह।
दृष्टो मया स भूतात्मा देवः कमललोचनः ।।
3-191-135a
3-191-135b
तमहं प्राञ्जलिर्भूत्वा नमस्कृत्येदमब्रवम्।
ज्ञातुमिच्छामि देव त्वां मायां चैतां तवोत्तमाम् ।।
3-191-136a
3-191-136b
आस्येनानुप्रविष्टोऽहं शरीरे भगवंस्तव।
दृष्टवानखिलाँल्लोकान्समस्तान्जठरे हि ते ।।
3-191-137a
3-191-137b
तव देव शरीरस्था देवदानवराक्षसाः।
यक्षगन्धर्वनागाश्च जगत्स्थावरजङ्गमम् ।।
3-191-138a
3-191-138b
त्वत्प्रसादाच्च मे देव स्मृतिर्न परिहीयते।
द्रुतमन्तःशरीरे ते सततं परिवर्तिनः ।।
3-191-139a
3-191-139b
निर्गतोऽहमकामस्तु इच्छया ते महाप्रभो।
यतिष्ये पुण्डरीकाक्ष ज्ञातुं त्वाऽहमनिन्दितं ।।
3-191-140a
3-191-140b
इह भूत्वा शिशुः साक्षात्किं भवानवतिष्ठते।
पीत्वा जगदिदं सर्वमेतदाख्यातुमर्हसि ।।
3-191-141a
3-191-141b
किमर्थं च जगत्सर्वं शरीरस्थं तवानघ।
कियन्तं च त्वया कालमिह स्थेयमरिंदम ।।
3-191-142a
3-191-142b
एतदिच्छामि देवेश श्रोतुं ब्राह्मणकाम्यया।
त्वत्तः कमलपत्राक्षं विस्तरेण यथातथम्।
महद्ध्येतदचिन्त्यं च यदहं दृष्टवान्प्रभो ।।
3-191-143a
3-191-143b
3-191-143c
इत्युक्तः स मया श्रीमान्देवदेवो महाद्युतिः।
सान्त्वयन्मामिदं वाक्यमुवाच वदतांवरः ।।
3-191-144a
3-191-144b
।। इति श्रीमन्महाभारते अरण्यपर्वणि
मर्कण्डेयसमास्यापर्वणि
एकनवत्यधिकशततमोऽध्यायः ।। 191 ।।

[सम्पाद्यताम्]

3-191-4 अनन्तरिक्षे लोके इति झ. पाठः ।। 3-191-6 चतुर्विधानि जरायुजाण्डजस्वेदजोद्भिज्जानि ।। 3-191-9 नारायणास्य अङ्कः स्थानं समीपं वा। तत्र प्रख्यः प्रख्यातः भगवद्भक्तेषूत्तमः। सांपराये परलोके अतिपठ्यसे अत्यन्तं स्तूयसे। लोकैरिति शेषः ।। 3-191-10 विष्णोर्ब्रह्मणः उपलब्धिस्थानत्वेन संबन्धिकर्णिकोद्धरणं कृत्वा योगकलया हृदयपुण्डरीकमुद्घाट्येत्यर्थः। रत्वया दृग्भ्यां भगवाननेकशोऽनेकवरि दृष्ट इत्यन्वयः। रत्नानि तत्तज्जात्युत्कृष्टवस्तूनि तेषां अलकारो निवारणक्रिया। परं वैराग्यमिति यावत्। योगः अभियोगोऽभ्यासः। वैराग्याभ्यासाभ्यामित्यर्थः ।। 3-191-11 तव त्वां न विशतीत्यपकृष्यते ।। 3-191-12 शेषं अवशिष्टम्। पञ्चमहाभूतप्रलये सतीत्यर्थः ।। 3-191-15 एतत्सर्वं त्वया दृष्टमिति शेषः ।। 3-191-17 स्वयंभुवे अजन्मने। पुरुषाय पूर्णाय। पुराणाय नित्यैकरूपाय। शाश्वताय अनादये। अव्ययाय नित्याय ।। 3-191-20 यद्येष पुरुषो वेद चेदा अपि इति झ. पाठः ।। 3-191-22 तावच्छती चतुःशती। सन्ध्या पूर्वस्मिन् युगे उत्तरयुगधर्माणामुपसर्जनतया संक्रमः। सन्ध्यांशस्तूत्तरस्मिन् पूर्वयुगधर्माणाम्। तथाविध उत्तरप्रकारस्त्रिशतीमितोयमेव पूर्वयुगापेक्षया सन्ध्यांश उत्तरयुगापेक्षया सन्ध्येति चोच्यते। तथाच कृतत्रेतयोः सन्ध्यासन्ध्यांशौ सप्तशती। त्रेताद्वापरयोः पञ्चशती। द्वापारकल्योस्त्रिशती। कलिकृतयोस्तु पञ्चशतीति विज्ञेयम्। एवं च कृतस्यादौ चतुःशती कल्यपेक्षया सन्ध्यांशोपि कृतापेक्षया सन्ध्या। एवं सर्वत्र। तेन सन्ध्यासन्ध्यांशयोस्तुल्यं प्रमाणं भवति ।। 3-191-31 तथा शूद्रधनार्जकाः इतिथ. पाठः ।। 3-191-37 सत्येऽल्पं सत्याल्पम्। सत्यवादोऽत्यन्तमल्प इत्यर्तः ।। 3-191-38 वृथा अनुभवाभावात् ।। 3-191-41 मुखेभगाः प्रथमं मुखेनैव भगकार्यं कृत्वा पुरुषस् काममुद्दीपयन्त्यः। अत्यन्तं रतार्तत्वात् ।। 3-191-42 अट्टमन्नं शिवो वेदो ब्राह्मणाश्च चतुष्पथाः। केशो भगं समाख्यातं शूलं तद्विक्रयं विदुरिति पूर्वेषां व्याख्यासंक्षेपः ।। 3-191-45 मिथ्याधर्मः कपटधर्मः सएव ध्वजइव ख्यात्यर्थं ज्ञाप्यो येषां ते तथा चञ्चूर्यन्ते पीड्यन्ते। दिशः दिक्स्थाः जनाः ।। 3-191-48 पानपाः मद्यपाः ।। 3-191-56 नगराणां नगरस्थानाम् ।। 3-191-57 आढ्योहमिति मदः आढ्यमदः ।। 3-191-59 पुरुषादानि वृकव्याघ्रादीनि चैत्येष देवतास्थानेषु ।। 3-191-63 अर्हतः योग्यान् ।। 3-191-86 ततस्तं सलिलं घोरं इति क. ध. पाठः ।।

आरण्यकपर्व-190 पुटाग्रे अल्लिखितम्। आरण्यकपर्व-192