महाभारतम्-03-आरण्यकपर्व-283
| ← आरण्यकपर्व-282 | महाभारतम् तृतीयपर्व महाभारतम्-03-आरण्यकपर्व-283 वेदव्यासः |
आरण्यकपर्व-284 → |
| महाभारतस्य पर्वाणि |
|---|
रामेण शरदागमेऽपिविपयासक्त्यास्वानुपसर्पिणं सुग्रीवप्रति लक्ष्मणप्रेषणम् ।। 1 ।। सुग्रीवेण सहरामास्तिकमागतेन लक्षमणेन तंप्रति सीतान्वेषणाय सुग्रीवकृतवानरप्रेपणनिवेदनम् ।। 2 ।। ततो लङ्कापुरात्प्रतिनिवृत्तेन हनुमताऽङ्गदादिभिः सह मधुवनभङ्गपूर्वकंरामाय सीतावृत्तान्तादिनिवेदनपूर्वकं तद्दत्तचूडामणिदानम् ।। 3 ।।
| मार्कण्डेय उवाच। | 3-283-1x |
|
राघवः सहसौमित्रिः सुग्रीवेणाभिपालितः। वसनमाल्यवतः पृष्ठे ददर्श विमलं नभः ।। | 3-283-1a 3-283-1b |
|
सदृष्ट्वाविमले व्योम्नि निर्मलं शसलक्षणम्। ग्रहनक्षत्रताराभिरनुयान्तममित्रहा ।। | 3-283-2a 3-283-2b |
|
कुमुदोत्पलपद्मानां गन्धमादाय वायुना। महीधरस्थः शीतेन सहसाप्रतिबोधितः ।। | 3-283-3a 3-283-3b |
|
प्रभाते लक्ष्मणं वीरमभ्यभाषत दुर्मनाः। सीतां संस्मृत् यधर्मात्मा रुद्धां राक्षसवेश्मनि ।। | 3-283-4a 3-283-4b |
|
गच्छ लक्ष्मण जानीहि किष्किंदायां कपीश्वरम्। प्रमत्तं ग्राम्यधर्मेषु कृतघ्नं स्वार्थपण्डितम् ।। | 3-283-5a 3-283-5b |
|
योसौ कुलाधमो मूढो मया राज्येऽभिषेचितः। सर्ववानरगोपुच्छा यमृक्षाश्च भजन्ति वै ।। | 3-283-6a 3-283-6b |
|
यदर्थं निहतो बाली मया रघुकुलोद्वह। त्वया सहमहाबाहो किष्किन्धोपवने तदा ।। | 3-283-7a 3-283-7b |
|
कृतघ्नं तमहं मन्ये वानरापशदं भुवि। यो मामेवंगतो मूढो न जानीतेऽद्य लक्ष्मण ।। | 3-283-8a 3-283-8b |
|
असौ मन्ये न जानीते समयप्रतिपालनम्। कृतोपकारं मां नूनमवमत्याल्पया धिया ।। | 3-283-9a 3-283-9b |
|
यदितावदनुद्युक्तः शेते कामसुखात्मकः। नेतव्यो वालिमार्गेण सर्वभूतगतिं त्वया ।। | 3-283-10a 3-283-10b |
|
अथापि घटतेऽस्माकमर्ते वानरपुङ्गवः। तमादायैव काकुत्स्थ त्वरावान्भव माचिरम् ।। | 3-283-11a 3-283-11b |
|
इत्युक्तो लक्ष्मणो भ्रात्रा गुरुवाक्यहिते रतः। प्रतस्थे रुचिरं गृह्य समार्गणगुणं धनुः ।। | 3-283-12a 3-283-12b |
|
किष्किन्धाद्वारमासाद्यप्रविवेशानिवारितः। सक्रोध इतितं मत्वाराजा प्रत्युद्ययौ हरिः ।। | 3-283-13a 3-283-13b |
|
तं सदारोविनीतात्मा सुग्रीवः प्लवगाधिपः। पूजया प्रतिजग्राह प्रीयमाणस्तदर्हया ।। | 3-283-14a 3-283-14b |
|
तमब्रवीद्रामवचः सौमित्रिरकुतोभयः। स तत्सर्वमशेषेण श्रुत्वा प्रह्वः कृताञ्जलिः ।। | 3-283-15a 3-283-15b |
|
सभृत्यदारो राजेन्द्रसुग्रीवो वानराधिपः। इदमाह वचः प्रीतो लक्ष्मणं नरकुञ्जरम् ।। | 3-283-16a 3-283-16b |
|
नास्मि लक्ष्मण दुर्मेधा नाकृतज्ञो न निर्घृणः। श्रूयतां यः प्रयत्नो मे सीतापर्येषणे कृतः ।। | 3-283-17a 3-283-17b |
|
दिशः प्रस्थापिताः सर्वेविनीता हरयो मया। सर्वेषां च कृतः कालो मासेऽभ्यागमने पुनः ।। | 3-283-18a 3-283-18b |
|
यैरियं सवना साद्रिः सपुरा सागराम्बरा। विचेतव्या मही वीर सग्रामनगराकरा ।। | 3-283-19a 3-283-19b |
|
स मासः पञ्चरात्रेण पूर्णो भवितुमर्हति। ततः श्रोष्यसि रामेण सहितः सुमहत्प्रियम् ।। | 3-283-20a 3-283-20b |
|
इत्युक्तो लक्ष्मणत्तेन कवानरेनद्रेण धीमता। त्यक्त्वारोषमदीनात्मा सुग्रीवं प्रत्यपूजयत् ।। | 3-283-21a 3-283-21b |
|
सरामं सहसुग्रीवो माल्यवत्पुष्ठमास्थितम्। भिगम्योदयं तस्य कार्यस्य प्रत्यवेदयत् ।। | 3-283-22a 3-283-22b |
|
इत्येवंवानरेनद्रास्ते समाजन्मुः सहस्रशः। दिशस्तिस्रो विचित्याथ न तु ये दक्षिणां गताः ।। | 3-283-23a 3-283-23b |
|
आचख्युस्तत्र रामाय महीं सागरमेखलाम्। विचितां न तु वैदेह्या दर्शनं रावणस् वा ।। | 3-283-24a 3-283-24b |
|
गतास्तु दक्षिणामाशां ये वै वानरपुङ्गवाः। आशावांस्तेषु काकुत्स्थः प्राणानार्तोऽभ्यधारयत् ।। | 3-283-25a 3-283-25b |
|
द्विमासोपरमे काले व्यतीते प्लवगास्ततः। सुग्रीवमभिगम्येदं त्वरिता वाक्यमब्रुवन् ।। | 3-283-26a 3-283-26b |
|
रक्षितंवालिना यत्तत्स्फीतं मधुवनं महत्। त्वया च प्लवगश्रेष्ठ तद्भुङ्क्ते पवनात्मजः ।। | 3-283-27a 3-283-27b |
|
वालिपुत्रोऽङ्गदश्चैव ये चान्ये प्लवगर्षभाः। विचेतुं दक्षिणामाशां राजन्प्रस्थापितास्त्वया ।। | 3-283-28a 3-283-28b |
|
तेषामपनयं श्रुत्वा मेने सकृतकृत्यताम्। कृतार्थानां हि भृत्यानामेतद्भवति चेष्टितम् ।। | 3-283-29a 3-283-29b |
|
स तद्रामाय मेधावी शशंस प्लवगर्षभः। रामश्चाप्यनुमानेन मेने दृष्टां तु मैथिलीम् ।। | 3-283-30a 3-283-30b |
|
हनुमत्प्रमुखाश्चापि विश्रान्तास्ते प्लवङ्गमाः। अभिजग्मुर्हरीन्द्रं तं रामलक्ष्मणसन्निधौ ।। | 3-283-31a 3-283-31b |
|
गतिं च मुखवर्णं च दृष्ट्वारामो हनूमतः। अगमत्प्रत्ययं भूयो दृष्टा सीतेति भारत ।। | 3-283-32a 3-283-32b |
|
हनूमत्प्रमुखास्ते तु वानराः पूर्णमानसाः। प्रणेमुर्विधिवद्रामं सुग्रीवं लक्ष्मणं तथा ।। | 3-283-33a 3-283-33b |
|
तानुवाचानतान्रामः प्रगृह्य सशरं धनुः। अपि मां जीवयिष्यध्वमपि वः कृतकृत्यता ।। | 3-283-34a 3-283-34b |
|
अपि राज्यमयोध्यायां कारयिष्याम्यहं पुनः। निहत्यसमरे शत्रूनाहृत्यजनकात्मजाम् ।। | 3-283-35a 3-283-35b |
|
अमोक्षयित्वावैदेहीमहत्वा च रणे रिपून्। हृतदारोऽवधूतश्चनाहं जीवितुमुत्सहे ।। | 3-283-36a 3-283-36b |
|
इत्युक्तवचनं रामं प्रत्युवाचानिलात्मजः। प्रियमाख्यामि ते राम दृष्टा सा जानकी मया ।। | 3-283-37a 3-283-37b |
|
विचित्य दक्षिणामाशां सपर्वतवनाकराम्। श्रान्ताः काले व्यतीते स्म दृष्टवन्तो महागुहां ।। | 3-283-38a 3-283-38b |
|
प्रविशामो वयं तां तु बहुयोजनमायताम्। अन्धकारां सुविपिनां गहनां कीटसेविताम् ।। | 3-283-39a 3-283-39b |
|
गत्वा सुमहदध्वानमादित्यस् प्रभां ततः। दृष्टवन्तः स्म तत्रैवभवनं दिव्यमन्तरा ।। | 3-283-40a 3-283-40b |
|
गयस् किल दैत्यस् तदा सद्वेश्म राघव। तत्रप्रभावती नाम तपोऽतप्यत तापसी ।। | 3-283-41a 3-283-41b |
|
तया दत्तानि भोज्यानिपानानिविविधानि च। भुकत्वा लब्धबलाः सन्तस्तयोक्तेन पथा ततः ।। | 3-283-42a 3-283-42b |
|
निर्याय तस्मादुद्देशात्पश्यामो लवणाम्भसः। समीपे सह्यमलयौ दर्दुरं च महागिरिम् ।। | 3-283-43a 3-283-43b |
|
ततो मलयमारुह्य पश्यन्तो वरुणालयम्। कविषण्णा व्यथिताः खिन्ना निराशा जीविते भृशम् ।। | 3-283-44a 3-283-44b |
|
अनेकशतविस्तीर्णं योजनानां महोदधिम्। तिमिनक्रझषावासं चिन्तयन्तः सुदुःखिताः ।। | 3-283-45a 3-283-45b |
|
तत्रानशनसंकल्पं कृत्वाऽऽसीना वयं तदा। ततः कथान्ते गृध्रस्य जटायोरभवत्कथा ।। | 3-283-46a 3-283-46b |
|
ततः पर्वतशृङ्गाभं घोररूपं भयावहम्। पक्षिणं दृष्टवन्तः स्म वैनतियेमिवापरम् ।। | 3-283-47a 3-283-47b |
|
सोऽस्मानतर्कयद्भोक्तुमथाभ्येत्य वचोऽब्रवीत्। भोः क एष मम भ्रातुर्जटायोः कुरुते कथाम् ।। | 3-283-48a 3-283-48b |
|
संपातिर्नाम तस्याहं ज्येष्ठो भ्राता खगाधिपः। अन्योन्यस्पर्धया रूढावावामदित्यसत्पदम् ।। | 3-283-49a 3-283-49b |
|
ततो दग्धाविमौ पक्षौ न दग्धौ तु जटायुषः। तस्मान्मे चिरदृष्टः स भ्राता गृध्रपतः प्रियः ।। | 3-283-50a 3-283-50b |
|
निर्दग्धपक्षः पतितो ह्यहमस्मिन्महागिरौ। `द्रष्टुं वीरं न शक्नोमि भ्रातरं वै जटायुषम्' ।। | 3-283-51a 3-283-51b |
|
तस्यैवं वदतोऽस्माभिर्हतो भ्राता निवेदितः। व्यसनं भवतश्चेदं संक्षेपाद्वै निवेदितम् ।। | 3-283-52a 3-283-52b |
|
स सम्पातिस्तदा राजञ्श्रुत्वासुमहदप्रियम्। विषण्णचेताः पप्रच्छ पुनरस्मानरिंदम ।। | 3-283-53a 3-283-53b |
|
कः सरामः कथं सीता जटायुश्च कथं हतः। इच्छामि सर्वमेवैतच्छ्रोतुं प्लवगसत्तमाः ।। | 3-283-54a 3-283-54b |
|
तस्याहं सर्वमेवैतद्भवतो व्यसनागमम्। प्रायोपवेशने चैवहेतुं विस्तरशोऽब्रुवम् ।। | 3-283-55a 3-283-55b |
|
सोऽस्मानाश्वासयामास वाक्येनानेन पक्षिराट्। रावणो विदितो मह्यं लङ्का चास्य महापुरी ।। | 3-283-56a 3-283-56b |
|
दृष्टापारे समुद्रस्य त्रिकूटगिरिकन्दरे। भवित्री तत्र वैदेही न रमेऽस्त्यत्रविचारणा ।। | 3-283-57a 3-283-57b |
|
इतितस्य वचः श्रुत्वा वयमुत्थाय सत्वराः। सागरक्रमणे मन्त्रं मन्त्रयामः परंतप ।। | 3-283-58a 3-283-58b |
|
नाध्यवास्यद्यदा कश्चित्सागरस्य विलङ्घनम्। ततः पितरमाविश्य पुप्लुवेऽहंमहार्णवम्। शतयोजनविस्तीर्णं निहत्य जलराक्षसीम् ।। | 3-283-59a 3-283-59b 3-283-59c |
|
उपवासतपःशीला भर्तृदर्शनलालसा। जटिला मलदिग्धाङ्गीकृश दीना तपस्विन ।। | 3-283-60a 3-283-60b |
|
निमित्तैस्तामहं सीतामुपलभ्य पृथग्विधैः। उपसृत्याब्रवं चार्यामभिगम्य रहोगताम् ।। | 3-283-61a 3-283-61b |
|
सीते रामस्य दूतोऽहंवानरोमारुतात्मजः। त्वद्दर्शनमभिप्रप्सुरिह प्राप्तो विहायसा ।। | 3-283-62a 3-283-62b |
|
राजपुत्रौ कुशलिनौ भ्रातरौ रामलक्ष्मणौ। सर्वशाखामृगेन्द्रेण सुग्रीवेणाभिपालितौ ।। | 3-283-63a 3-283-63b |
|
कुशलंत्वाब्रवीद्रामःसीते सौमित्रिणा सह। सखिभावाच् सुग्रीवः कुशलं त्वाऽनुपृच्छति ।। | 3-283-64a 3-283-64b |
|
क्षिप्रमेष्यति ते भर्ता सर्वशाखामृगैः सह। प्रत्ययं कुरु मे देवि वानरोऽस्मि न राक्षसः ।। | 3-283-65a 3-283-65b |
|
मुहूर्तमिवच ध्यात्वा सीता मां प्रत्युवाच ह। अवैमि त्वांहनूमन्तमविन्ध्यवचनादहम् ।। | 3-283-66a 3-283-66b |
|
अविन्ध्यो हि महाबाहो राक्षसो वृद्धसंमतः। कथितस्तेन सुग्रीवस्त्वद्विधैः सचिवैर्वृतः ।। | 3-283-67a 3-283-67b |
|
गम्यतामिति चोक्त्वा मां सीता पादादिमं मणिम्। घारिता येन वैदेही कालमेतमनिन्दिता ।। | 3-283-68a 3-283-68b |
|
प्रत्ययार्थं कथां चेमां कथयामास जानकी। क्षिप्तामिषीकां काकाय चित्रकूटे महागिरौ ।। | 3-283-69a 3-283-69b |
|
भवता पुरुषव्याघ्र प्रत्यभिज्ञानकारणात्। `एकाक्षिविकलः काकः सुदुष्टात्मा कृतश्चवै' ।। | 3-283-70a 3-283-70b |
|
ग्राहयित्वाऽहमात्मानं ततो दग्ध्वाच तां पुरीम्। संप्राप्त इतितं रामः प्रियवादिनमार्चयत् ।। | 3-283-71a 3-283-71b |
|
।। इति श्रीमन्महाभारते अरण्यपर्वणि रामोपाख्यानपर्वणि त्र्यशीत्यधिकद्विशततमोऽध्यायः ।। 283 ।। |
3-283-5 ग्राम्यधर्मेषु मैथुनादिषु निमित्तभूतेषु। प्रमत्तमसावधानम् ।। 3-283-12 गुरोर्वाक्ये हिते च रतस्तत्परः ।। 3-283-26 सयोरुपरमः समाप्तिर्यस्मिस्तस्मिन्काले ।। 3-283-35 कारयिष्यामि स्वार्थे णिच् ।। 3-283-49 सत्पदं गतवन्ताविति शेषः ।। 3-283-68 धरिता जीवनं प्राप्ता ।।
| आरण्यकपर्व-282 | पुटाग्रे अल्लिखितम्। | आरण्यकपर्व-284 |