महाभारतम्-03-आरण्यकपर्व-314
| ← आरण्यकपर्व-313 | महाभारतम् तृतीयपर्व महाभारतम्-03-आरण्यकपर्व-314 वेदव्यासः |
आरण्यकपर्व-315 → |
युधिष्ठिरेण सरस्तीरशायिनां भ्रातृणामवलोकनेन सकरुणं परिदेवनपूर्वकं पानीयपानाय प्रयत्नम् ॥1 ।।
तथा यक्षेण स्वीयप्रश्नानामुत्तरदानमन्तरा जलपानस्य दुश्शकत्वकथनेन तत्प्रतिषेधने तेषां समुचितोत्तरदानम् ॥2 ।।
ततस्तुष्टेन यक्षेण भीमादीनां चतुर्णामुज्जीवनम् ॥3 ।।
वैशंपायन उवाच। 3-314-1x
स ददर्श हतान्भ्रातृँल्लोकपालानिव च्युतान्।
युगान्ते समनुप्राप्ते शक्रवैश्रवणोपमान् ॥ 3-314-1
विनिकीर्णधनुर्बाणं दृष्ट्वा निहतमर्जुनम्।
भीमसेनं यमौ चैव निर्विचेष्टान्गतायुषः ॥ 3-314-2
सदीर्घमुष्णं निःश्वस्य शोकबाष्पपरिप्लुतः।
तान्दृष्ट्वा पतितान्भ्रातॄन्सर्वांश्चिन्तासमन्वितः। 3-314-3
ननु त्वया महाबाहो प्रतिज्ञातं वृकोदर।
सुयोधनस्य भेत्स्यामि गदया सक्थिनी रणे ॥ 3-314-4
व्यर्थं तदद्य मे सर्वं त्वयि वीरे निपातिते।
महात्मनि महाबाहो कुरूणां कीर्तिवर्धने ॥ 3-314-5
मनुष्यसंभवा वाचो विधर्मिण्यः प्रतिश्रुताः।
भवतां दिव्यवाचस्तु ता भवन्तु कथं मृषा ॥ 3-314-6
देवाश्चापि यदाऽवोचन्मूतके त्वां धनंजय।
सहस्राक्षादनवरः कुन्ति पुत्रस्तवेति वै ॥ 3-314-7
उत्तरे पारियात्रे च जगुर्भूतानि सर्वशः।
विप्रनष्टां श्रियं चैषामाहर्ता पुनरोजसा ॥ 3-314-8
नास्य जेता रणे कश्चिदजेता नैष कस्यचित्।
सोयं मृत्युवशं यातः कथं जिष्णुर्महाबलः ॥ 3-314-9
अयं ममाशां संहत्य शेते भूमौ धनंजयः।
आश्रित्ययं वयं नाथं दुःखान्येतानि सेहिम ॥ 3-314-10
रणे प्रगल्भौ वीरौ च सदा शत्रुनिबर्हणौ।
कथं रिपुवशं यातौ कुन्तीपुत्रौ महाबलौ।
यौ सर्वास्त्रा प्रतिहतौ भीमसेनधनंजयौ ॥ 3-314-11
अश्मसारमयं नूनं हृदयं मम दुर्हृदः।
यमौ यदेतौ दृष्ट्वाऽद्य पतितौ नावदीर्यते ॥ 3-314-12
शास्त्रज्ञा देशकालज्ञास्तपोयुक्ताः क्रियान्विताः।
अकृत्वा सदृशं कर्म किं शेध्वं पुरुषर्षभाः ॥ 3-314-13
अविक्षतशरीराश्चाप्यप्रमृष्टशरासनाः।
असंज्ञा भुवि संगम्य किं शेष्वमपराजिताः ॥ 3-314-14
सानूनि वाद्रेः संसुप्तान्दृष्ट्वा भ्रातृन्महामतिः।
सुखं प्रसुप्तान्प्रस्विन्नः खिन्नः कष्टां दशां गतः ॥ 3-314-15
एवमेवेदमित्युक्त्वा धर्मात्मा स नरेश्वरः।
शोकसागरमध्यस्थो दध्यौ कारणमाकुलः ॥ 3-314-16
इतिकर्तव्यतां चेति देशकालविभागवित्।
नाभिपेदे महाबाहुश्चिन्तयानो महामतिः ॥ 3-314-17
अथ संस्तभ्य धर्मात्मा तदाऽऽत्मानं तपःसुतः।
एवं विलप्य बहुधा धर्मपुत्रो युधिष्ठिरः।
बुद्ध्या विचिन्तयामास वीराः केन निपातिताः ॥ 3-314-18
नैषां शस्त्रप्रहारोस्ति पदं नेहास्ति कस्यचित्।
भूतं महदेदं मन्ये भ्रातरो येन मे हताः ॥ 3-314-19
एकाग्रं चिन्तयिष्यामि पीत्वा वेत्स्यामि वा जलम्।
भ्रातॄणां न्न्यसनं घोरं सममेव महात्मनाम्' ॥ 3-314-20
स्यात्तु दुर्योधनेनेदमुपांशु परिकल्पितम्।
गान्धारराजरचितं सततं जिह्मबुद्धिना ॥ 3-314-21
यस् कार्यमकार्यं वा सममेव भवत्युत।
कस्तस्य विश्वसेद्वीरो दुष्कृतेरकृतात्मनः ॥ 3-314-22
अथवा पुरुषैर्गूढैः प्रयोगोऽयंदुरात्मनः।
भवेदिति महाबुद्धिर्बहुधा समचिन्तयत् ॥ 3-314-23
आचार्यं किं नु वक्ष्यामि कृपं भीष्ममहं नु किम्।
विदुरं किं नु वक्ष्यामि बृहस्पतिसमं नये ॥ 3-314-24
अम्बां च किं नु वक्ष्यामि सर्वदा दुःखभागिनीम्।
दृष्ट्वा मां भ्रातृभिर्हीनं पृच्छन्तीं पुत्रगृद्धिनीम् ॥ 3-314-25
यदा त्वं भ्रातृभिः सर्वैः शक्रतुल्यपराक्रमैः।
सार्धं वनं गतो वीरैः कथमेकस्त्वमागतः' ॥ 3-314-26
कस्य किं नु विषेणेदमुदकं दूषितं यथा।
मृतानामपि चैतेषां विकृतं नैव जायते।
मुखवर्णाः प्रसन्ना मे भ्रातॄणामित्यचिन्तयत् ॥ 3-314-27
एकैकशश्चौघबलानिमान्पुरुषसत्तमान्।
कोऽन्यः प्रतिसमासेत कालान्तक यमादृते ॥ 3-314-28
एतेन व्यवसायेन तत्तोयं व्यवगाढवान्।
पातुकामश्च तत्तोयमन्तरिक्षात्स शुश्रुवे ॥ 3-314-29
यक्ष उवाच।
अहं बकः शैवलमत्स्यभक्षो
नीता मया प्रेतवशं तवानुजाः।
त्वं पञ्चमो भविता राजपुत्र
न चेत्प्रश्नान्पृच्छतो व्याकरोषि ॥ 3-314-30
मा तात साहसं कार्षीर्मम पूर्वपरिग्रहः।
प्रश्नानुक्त्वा तु कौन्तेय ततः पिब हरस्व च ॥ 3-314-31
युधिष्ठिर उवाच।
रुद्राणां वा वसूनां वा मरुतां वा प्रधानभाक्।
पृच्छामि को भवान्देवो नैतच्छकुनिना कृतम् ॥ 3-314-32
हिमवान्पारियात्रश्च विन्ध्यो मलय एव च।
चत्वारः पर्वताः केन पातिता भुवि तेजसा ॥ 3-314-33
त्वयाऽतीव महत्कर्म कृतं च बलिनां वर।
विनिघ्नता महेष्वासांश्चतुरोपि ममात्मजान्' ॥ 3-314-34
यान्न देवा न गन्धर्वा नासुराश्च न राक्षसाः।
विपहेरन्महायुद्धे कृतं ते तन्महाद्भुतम् ॥ 3-314-35
न ते जानामि यत्कार्यं नाभिजानामि काङ्क्षितम्।
कौतूहलं महज्जातं साध्वसं चागतं मम ॥ 3-314-36
येनास्स्युद्विग्नहृदयः समुत्पन्न शिरोज्वरः।
पृच्छामि भगवंस्तस्मात्को भवानिह तिष्ठति ॥ 3-314-37
यक्ष उवाच।
यक्षोऽहमस्मि भद्रं ते नास्मि पक्षी जलेचरः।
मयैते निहता सर्वे भ्रातरस्ते निवारिताः ॥ 3-314-38
वैशंपायन उवाच।
ततस्तामशिवां श्रुत्वा वाचं स परुषाक्षराम्।
यक्षस्य ब्रुवतो राजन्नाकम्पत तदाऽऽस्थितः ॥ 3-314-39
विरूपाक्षं महाकायं यक्षं तालसमुच्छ्रयम्।
ज्वलनार्कप्रतीकाशमधृष्यं पर्वतोपमम् ॥ 3-314-40
सेतुमाश्रित्य तिष्ठन्तं ददर्श भरतर्षभः।
मेघगम्भीरनादेन तर्जयन्तं महास्वनम् ॥ 3-314-41
उवाच यक्षः कौन्तेयं भ्रातृशोकप्रपीडितम्' ॥ 3-314-42
इमे ते भ्रातरो राजन्वार्यमाणा मयाऽसकृत्।
बलात्तोयं जिहीर्षन्तस्ततो वै मृदिता मया।
न पेयमुदकं राजन्प्राणानिह परीप्सता ॥ 3-314-43
पार्थ मा साहसं कार्षीर्मम पूर्वपरिग्रहः।
प्रश्नानुक्त्वा तु कौन्तेय ततः पिब हरस्व च ॥ 3-314-44
यूधिष्ठिर उवाच।
न चाहं कामये यक्ष तव पूर्वपरिग्रहम् ॥ 3-314-45
कामं नैतत्प्रशंसन्ति सन्तो हि पुरुषाः सदा।
यदात्मना स्वमात्मानं प्रशंसेत्पुरुषर्षभ।
यथाप्रज्ञं तु ते प्रश्नान्प्रतिवक्ष्यामि पृच्छ माम् ॥ 3-314-46
यक्ष उवाच।
[१]किंस्विदादित्यमुन्नयति के च तस्याभितश्चराः।
कश्चैनमस्तं नयति कस्मिंश्च प्रतितिष्ठति ॥ 3-314-47
युधिष्ठिर उवाच।
ब्रह्मादित्यमुन्नयति देवास्तस्याभितश्चराः।
धर्मश्चास्तं नयति च सत्ये च प्रतितिष्ठति ॥ 3-314-48
यक्ष उवाच।
केन स्विच्छ्रोत्रियो भवति केन स्विद्विन्दते महत्।
केन स्विद्द्वितीयवान्भवति राजन्केन च बुद्धिमान् ॥ 3-314-49
युधिष्ठिर उवाच।
श्रुतेन श्रोत्रियो भवति तपसा विन्दते महत्।
धृत्या द्वितीयवान्भवति बुद्धिमान्वृद्धसेवया ॥ 3-314-50
यक्ष उवाच।
किं ब्राह्मणानां देवत्वं कश्च धर्मः सतामिव।
कश्चैषां मानुषो भावः किमेषामसतामिव ॥ 3-314-51
युधिष्ठिर उवाच।
स्वाध्याय एषां देवत्वं तप एषां सतामिव।
मरणं मानुषो भावः परिवादोऽसतामिव ॥ 3-314-52
यक्ष उवाच।
किं क्षत्रियाणां देवत्वं कश्च धर्मः सतामिव।
कश्चैषां मानुषो भावः किमेषामसतामिव ॥ 3-314-53
युधिष्ठिर उवाच।
इष्वस्त्रमेषां देवत्वं यज्ञ एषां सतामिव।
भयं वै मानुषो भावः परित्यागोऽसतामिव ॥ 3-314-54
यक्ष उवाच।
किमेकं यज्ञियं साम किमेकं यज्ञियं यजुः।
का चैषां वृणुते यज्ञं कां यज्ञो नातिवर्तते ॥ 3-314-55
युधिष्ठिर उवाच।
प्राणो वै यज्ञियं साम मनो वै यज्ञियं यजुः।
ऋगेका वृणुते यज्ञं तां यज्ञो नातिवर्तते ॥ 3-314-56
यक्ष उवाच।
किंस्विदावपतां श्रेष्ठं किंस्विन्निवपतां वरम्।
किंस्वित्प्रतिष्ठमानानां किस्वित्प्रसवतां वरम् ॥ 3-314-57
युधिष्ठिर उवाच।
वर्षमावपतां श्रेष्ठं बीजं निवपतां वरम्।
गावः प्रतिष्ठमानानां पुत्रः प्रसवतां वरः ॥ 3-314-58
यक्ष उवाच।
इन्द्रियार्थाननुभवन्बुद्धिमाँल्लोकपूजितः।
संमतः सर्वभूतानामुच्छ्वसन्को न जीवति ॥ 3-314-59
युधिष्ठिर उवाच।
देवतातिथिभृत्यानां पितॄणामात्मनश्च यः।
न निर्वपति पञ्चानामुच्छ्वसन्न स जीवति ॥ 3-314-60
यक्ष उवाच।
किंस्विद्गुरुतरं भूमेः किंस्विदुच्चतरं च खात्।
किंस्विच्छीघ्रतरं वायोः किंस्विद्बहुतरं तृणात् ॥ 3-314-61
युधिष्ठिर उवाच।
माता गुरुतरा भूमेः खात्पितोच्चतरस्तथा।
मनः शीघ्रतरं वाताच्चिन्ता बहुतरी तृणात् ॥ 3-314-62
यक्ष उवाच।
किंस्वित्सुप्तं न निमिषति किंस्विज्जातं न चेङ्गते।
कस्यस्विद्धृदयं नास्ति का स्विद्वेगेन वर्धते ॥ 3-314-63
युधिष्ठिर उवाच।
मत्स्यः सुप्तो न निमिषत्यण्डं जातं न चेङ्गते।
अश्मनो हृदयं नास्ति नदी वेगेन वर्धते ॥ 3-314-64
यक्ष उवाच।
किंस्वित्प्रवसतो मित्रं किंस्विन्मित्रं गृहे सतः।
आतुरस् च किं मित्रं किंस्विन्मित्रं मरिष्यतः ॥ 3-314-65
युधिष्ठिर उवाच।
विद्या प्रवसतो मित्रं भार्या मित्रं गृहे सतः।
आतुरस्य भिषङ्मित्रं दानं मित्रं मरिष्यतः ॥ 3-314-66
यक्ष उवाच।
कोऽतिथिः सर्वभूतानां किं स्विद्धर्मं सनातनम्।
अमृतं किंस्विद्राजेन्द्रकिंस्वित्सर्वमिदं जगत् ॥ 3-314-67
युधिष्ठिर उवाच।
अतिथिः सर्वभूतानामग्निः सोमो गवामृतम्।
सनातनोऽमृतो धर्मो वायुः सर्वमिदं जगत् ॥ 3-314-68
यक्ष उवाच।
किंस्विदेको विचरते जातः को जायते पुनः।
किंस्विद्धिमस्य भैषज्यं किंस्विदावपनं महत् ॥ 3-314-69
युधिष्ठिर उवाच।
सूर्य एको विचरते चन्द्रमा जायते पुनः।
अग्निर्हिमस्य भैषज्यं भूमिरावपनं महत् ॥ 3-314-70
यक्ष उवाच।
किंस्विदेकपदं धर्म्यं किंस्विदेकपदं यशः।
किंस्विदेकपदं स्वर्ग्यं किंस्विदेकपदं सुखम् ॥ 3-314-71
युधिष्ठिर उवाच।
दाक्ष्यमेकपदं धर्म्यं दानमेकपदं यशः।
सत्यमेकपदं स्वर्ग्यं शीलमेकपदंसुखम् ॥ 3-314-72
यक्ष उवाच।
किंस्विदात्मा मनुष्यस्य किंस्विद्दैवकृतः सखा।
उपजीवनं किस्विदस्य किंस्विदस्य परायणम् ॥ 3-314-73
युधिष्ठिर उवाच।
पुत्र आत्मा मनुष्यस्य भार्या दैवकृतः सखा।
उपजीवनं च पर्जन्यो दानमस्य परायणम् ॥ 3-314-74
यक्ष उवाच।
धन्यानामुत्तमं किंस्विद्धनानां स्यात्किमुत्तमम्।
लाभानामुत्तमं किंस्यात्सुखानां स्यात्किमुत्तमं ॥ 3-314-75
धन्यानामुत्तमं दाक्ष्यं धनानामुत्तमं श्रुतम्।
लाभानां श्रेय आरोग्यं सुखानां तुष्टिरुत्तमा ॥ 3-314-76
यक्ष उवाच।
किंस्विद्धर्मपरं लोके कश्च धर्मः सदाफलः।
किं नियम्य न शोचन्ति कैश् सन्धिर्न जीर्यते ॥ 3-314-77
युधिष्ठिर उवाच।
आनृशंस्यं परं धर्मो त्रेताधर्मः सदाफलः।
मनो यम्य न शोचन्ति सन्धिः सद्भिर्न जीर्यते ॥ 3-314-78
यक्ष उवाच।
किं नु हित्वा प्रियो भवति किंनु हित्वा न शोचति।
किंनु हित्वाऽर्थवान्भवति किंनु हित्वा सुखी भवेत् ॥ 3-314-79
युधिष्ठिर उवाच।
मानं हित्वा प्रियो भवति क्रोधं हित्वा न शोचति।
कामं हित्वाऽर्थवान्भवति लोभं हित्वा सुखी भवेत् ॥ 3-314-80
यक्ष उवाच।
किमर्थं ब्राह्मणे दानं किमर्थं नटनर्तके।
किमर्थं चैव भृत्येषु किमर्थं चैव राजसु ॥ 3-314-81
युधिष्ठिर उवाच।
धर्मार्थं ब्राह्मणे दानं यशोर्थं नटनर्तके।
भृत्येषु सङ्ग्रहार्थं च भयार्थं चैव राजसु ॥ 3-314-82
यक्ष उवाच।
अज्ञानेनावृतो लोकस्तमसा न प्रकाशते।
लोभात्त्यजति मित्राणि सङ्गात्स्वर्गं न गच्छति ॥ 3-314-83
युधिष्ठिर उवाच।
अज्ञानेनावृतो लोकस्तमसा न प्रकाशते।
लोभात्त्यजति मित्राणि सङ्गात्स्वर्गं न गच्छति ॥ 3-314-84
यक्ष उवाच।
मृतः कथं स्यात्पुरुषः कथं राष्ट्रं मृतं भवत्।
श्राद्धं मृतंकथं वा स्यात्कथं यज्ञा मृतो भवेत् ॥ 3-314-85
युधिष्ठिर उवाच।
मृतो दरिद्रः पुरुषो मृतं राष्ट्रमराजकम्।
मृतमश्रोत्रियं श्राद्धं मृतो यज्ञस्त्वदक्षिणः ॥ 3-314-86
यक्ष उवाच।
का दिक्किमुदकं पार्थ किमन्नं किं च वै विषम्।
श्राद्धस्य कालमाख्याहि ततः पिब हरस्व च ॥ 3-314-87
युधिष्ठिर उवाच।
सन्तो दिग्जलमाकाशं गौरन्नं ब्राह्मणं विषम्।
श्राद्धस्य ब्राह्मणः कालः कथं वा यक्ष मन्यसे ॥ 3-314-88
यक्ष उवाच।
तपः किं लक्षणं प्रोक्तं को दमश्च प्रकीर्तितः।
क्षमा च का परा प्रोक्ता का च ह्रीः परिकीर्तिता ॥ 3-314-89
युधिष्ठिर उवाच।
तपः स्वधर्मवर्तित्वं मनसो दमनं दमः।
क्षमा द्वन्द्वसहिष्णुत्वं ह्रीरकार्यनिवर्तनम् ॥ 3-314-90
यक्ष उवाच।
किं ज्ञानं प्रोच्यते राजन्कः शमश्च प्रकीर्तितः।
दया च का परा प्रोक्ता किं चार्जवमुदाहृतम् ॥ 3-314-91
युधिष्ठिर उवाच।
ज्ञानं तत्त्वार्थसम्बोधः शमश्चित्तप्रशान्तता।
दया सर्वसुखैषित्वमार्जवं समचित्तता ॥ 3-314-92
यक्ष उवाच।
कः शत्रुर्दुर्जयः पुंसां कश्च व्याधिरनन्तकः।
कीदृशश्च स्मृतः साधुरसाधुः कीदृशः स्मृतः ॥ 3-314-93
युधिष्ठिर उवाच।
क्रोधः सुदुर्जयः शत्रुर्लोभो व्याधिरनन्तकः।
सर्वभूतहितः साधुरसाधुर्निर्दयः स्मृतः ॥ 3-314-94
यक्ष उवाच।
को मोहः प्रोच्यते राजन्कश्च मानः प्रकीर्तितः।
किमालस्यं च विज्ञेयं कश्च शोकः प्रकीर्तितः ॥ 3-314-95
युधिष्ठिर उवाच।
मोहो हि धर्ममूढत्वं मानस्त्वात्माभिमानिता।
धर्मनिष्क्रियताऽऽलस्यं शोकस्त्वज्ञानमुच्यते ॥ 3-314-96
यक्ष उवाच।
किं स्थैर्यमृषिभिः प्रोक्तं किं च धैर्यमुदाहृतम्।
स्नानं च किं परं प्रोक्तं दानं च किमिहोच्यते ॥ 3-314-97
युधिष्ठिर उवाच।
स्वधर्मे स्थिरता स्थैर्यं धैर्यमिन्द्रियनिग्रहः।
स्नानं मनोमलत्यागो दानं वै भूतरक्षणम् ॥ 3-314-98
यक्ष उवाच।
कः पण्डितः पुमान्ज्ञेयो नास्तिकः कश्च उच्यते।
को मूर्खः कश्च कामः स्यात्को मत्सर इति स्मृतः ॥ 3-314-99
युधिष्ठिर उवाच।
धर्मज्ञः पण्डितो ज्ञेयो नास्तिको मूर्ख उच्यते।
कामः संसारहेतुश्च हृत्तापो मत्सरः स्मृतः ॥ 3-314-100
यक्ष उवाच।
कोऽहंकार इति प्रोक्तः कश्च दम्भः प्रकीर्तितः।
किं तद्दैवं परं प्रोक्तं किं तत्पैशुन्यमुच्यते ॥ 3-314-101
युधिष्ठिर उवाच।
महाऽज्ञानमहंकारो दम्भो धर्मो ध्वजोच्छ्रयः।
दैवं दानफलं प्रोक्तं पैशुन्यं परदूषणम् ॥ 3-314-102
यक्ष उवाच।
धर्मश्चार्थश्च कामश्च परस्परविरोधिनः।
एषां नित्यविरुद्धानां कथमेकत्र संगमः ॥ 3-314-103
युधिष्ठिर उवाच।
यदा धर्मश्भार्या च परस्परवशानुगौ।
तदा धर्मार्थकामानां त्रयाणामपि संगमः ॥ 3-314-104
यक्ष उवाच।
अक्षयो नरकः केन प्राप्यते भरतर्षभ।
एतन्मे पृच्छतः प्रश्नं तच्छीघ्रं वक्तुमर्हसि ॥ 3-314-105
युधिष्ठिर उवाच।
ब्राह्मणं स्वयमाहूय याचमानमकिंचनम्।
पश्चान्नास्तीति यो ब्रूयात्सोऽक्षयं नरकं व्रजेत् ॥ 3-314-106
वेदेषु धर्मशास्त्रेषु मिथ्या यो वै द्विजातिषु।
देवेषु पितृधर्मेषु सोऽक्षयं नरकं व्रजेत् ॥ 3-314-107
विद्यमाने धने लोभाद्दानभोगविवर्जितः।
पश्चान्नास्तीति यो ब्रूयात्सोऽक्षयं नरकं व्रजेत् ॥ 3-314-108
यक्ष उवाच।
राजन्कुलेन वृत्तेन स्वाध्यायेन श्रुतेन वा।
ब्राह्मण्यं केन भवति प्रब्रूह्येतत्सुनिश्चितम् ॥ 3-314-109
युधिष्ठिर उवाच।
शृणु यक्ष कुलं तात न स्वाध्यायो न च श्रुतम्।
कारणं हि द्विजत्वे च वृत्तमेव न संशयः ॥ 3-314-110
वृत्तं यत्नेन संरक्ष्यं ब्राह्मणेन विशेषतः।
अक्षीणवृत्तो न क्षीणो वृत्ततस्तु हतो हतः ॥ 3-314-111
पठकाः पाठकाश्चैव ये चान्ये शास्त्रचिन्तकाः।
सर्वे व्यसनिनो मूर्खा यः क्रियावान्स पण्डितः ॥ 3-314-112
चतुर्वेदोऽपि दुर्वृत्तः स शूद्रादतिरिच्यते।
योऽग्निहोत्रपरो दान्तः स ब्राह्मण इति स्मृतः ॥ 3-314-113
यक्ष उवाच।
प्रियवचनवादी किं लभते
विमृशितकार्यकरः किं लभते।
बहुमित्रकरः किं लभते
धर्मे रतः किं लभते कथय ॥ 3-314-114
युधिष्ठिर उवाच।
प्रियवचनवादी प्रियो भवति
विमृशितकार्यकरोऽधिकं जयति।
बहुमित्रकरः सुखं वसते
यश्च धर्मरतः स गतिं लभते ॥ 3-314-115
यक्ष उवाच।
को मोदते किमाश्चर्यं कः पन्थाः का च वार्तिका।
वद मे चतुरः प्रश्नान्मृता जीवन्तु बान्धवाः ॥ 3-314-116
युधिष्ठिर उवाच
पञ्चमेऽहनि षष्ठे वा शाकं पचति स्वे गृहे।
अनृणी चाप्रवासी च स वारिचर मोदते ॥ 3-314-117
अहन्यहनि भूतानि गच्छन्तीह यमालयम्।
शेषाः स्थावरमिच्छन्ति किमाश्चर्यमतः परम् ॥ 3-314-118
तर्कोऽप्रतिष्ठः श्रुतयो विभिन्ना
नैको मुनिर्यस्य मतं प्रमाणम्।
धर्मस्य तत्त्वं निहितं गुहायां
महाजनो येन गतः स पन्था ॥ 3-314-119(३.११३.११७)
पृथ्वी विभाण्डं गगनं पिघानं
सूर्याग्निना रात्रिदिवेन्धनेन।
मासर्तुदर्वीपरिघट्टनेन
भूतानि कालः पचतीति वार्ता ॥ 3-314-120
यक्ष उवाच।
व्याख्याता मे त्वया प्रश्ना यथातत्वं परंतप।
पुरुषं त्विदानीं व्याख्याहि यश्च सर्वधनी नरः ॥ 3-314-121
युधिष्टिर उवाच।
दिवं स्पृशति भूमिं च शब्दः पुण्येन कर्मणा।
यावत्स शब्दो भवति तावत्पुरुष उच्यते ॥ 3-314-122
तुल्ये प्रियाप्रिये यस् सुखदुःखे तथैव च।
अतीतानागते चोभे स वै पुरुष उच्येत ॥ 3-314-123
समत्वं यस्य सर्वेषु निस्पृहः शान्तमानसः।
सुप्रसन्नः सदा योगी स वै सर्वधनी नरः' ॥ 3-314-124
यक्ष उवाच।
व्याख्यातः पुरुषो राजन्यश्च सर्वधनी नरः।
तस्मात्त्वमेकं भ्रातृणां यमिच्छसि स जीवतु ॥ 3-314-125
युधिष्ठिर उवाच।
श्यामो य एष रक्ताक्षो बृहत्साल इवोत्थितः।
व्यूढोरस्को महाबाहुर्नकुलो यक्ष जीवतु ॥ 3-314-126
यक्ष उवाच।
प्रियस्ते भीमसेनोऽयमर्जुनो वः परायणम्।
त्वं कस्मान्नकुलं राजन्सापत्नं जीवमिच्छसि ॥ 3-314-127
यस् नागसहस्रेण दशसङ्ख्येन वै बलम्।
तुल्यंतं भीममुत्सृज्य नकुलं जीवमिच्छसि ॥ 3-314-128
तथैनं मनुजाः प्राहुर्भीमसेनं प्रियं तव।
अथ केनानुभावेन सापत्नं जीवमिच्छसि ॥ 3-314-129
यस्य बाहुबलं सर्वे पाण्डवाः समुपासते।
अर्जुनं तमपाहाय नकुलं जीवमिच्छसि ॥ 3-314-130
युधिष्ठिर उवाच।
धर्म एव हतो हन्ति धर्मो रक्षति रक्षितः।
तस्माद्धर्मं न त्यजामि मा नो धर्मो हतोऽवधीत् ॥ 3-314-131
आनृशंस्यं न परो धर्मः परमार्थाच्च मे मतम्।
आनृशंस्यं चिकीर्षामि नकुलो यक्ष जीवतु ॥ 3-314-132
धर्मशीलः सदा राजा इति मां मानवा विदुः।
स्वधर्मान्न चलिष्यामि नकुलो यक्ष जीवतु ॥ 3-314-133
कुन्ती चैव तु माद्री च द्वे भार्ये तु पितुर्मम।
उभे सपुत्रे स्यातां वै इति मे धीयते मतिः ॥ 3-314-134
यथा कुन्ती तथा माद्री विशेषो नास्ति मे तयोः।
मातृभ्यां सममिच्छामि नकुलो यक्ष जीवतु ॥ 3-314-135
यक्ष उवाच।
यस् तेऽर्थाच्च कामच्च आनृशंस्यं परं मतम्।
तस्मात्ते भ्रातरः सर्वे जीवन्तु भरतर्षभ ॥ 3-314-136
3-314-6 बिधर्भिण्योऽनृताः ।।
3-314-9 न कस्यचिदजेताऽपितु सर्वस्यैव जेता ।।
3-314-10 आशां राज्याशाम्। संहत्य विनाश्य ।।
3-314-16 दध्यौ कारणं मरणहेतुं विचारितवान् ।।
3-314-18 तपःसुतः धर्मपुत्रः ।।
3-314-22 दुष्कृतेःपापाकर्मणः ।।
3-314-28 ओघवलान् महाप्रवाहयेगान्। प्रतिसमासेत प्रतियुद्ध्येत् करोति यस्तादृशो यनऋ कालान्तकयमस्तस्मात् ।।
3-314-32 प्रयानभाक् प्राधान्यभाक् ।.
3-314-34 अतीव ते महदितिपाठे ते तथ ।।
3-314-48 वेदास्तस्याभितश्चरा इति अधर्मस्तमस्तं नयतीति क. च. ध.पाठः ।।
3-314-49 केन द्वितयो भवतीति ध. पाठः ।।
3-314-54 परित्याग आर्तानामिति शेषः। दानमेषां सतामिवति क. पाठः ।।
3-314-55 का चैका वृश्चत इति क. ध.पाटः ।।
3-314-56 वागेका वृश्चतेऽयज्ञमिति क. पाठः ।।
3-314-60 न निर्वपति न प्रयच्छति देवतादिभ्यः ।।
3-314-62 उक्तसाधनाशक्तेन मातापित्रोः शुश्रूषा मनोनिरोधस्तृणवत्तुच्छायाश्चिन्तायस्त्यागश्च कर्तव्य इत्याह किंस्विद्गुर्विति। बहुतरं नृणामिति ध.पाठः। बहुतरी तृणादिति ध. पाठः ।।
3-314-64 किंस्विज्जातं नचोपति इति झ. पाठः ।।
3-314-66 सार्तः प्रवसतो मित्रमिति झ. पाठः ।।
3-314-70 एकपदं एकमेव पर्यवसानस्थानम्। दाक्ष्ये कृत्स्ने धर्मः पर्यवसित इत्यर्तः। एवमुत्तरत्र ।।
3-314-87 प्रार्थनाविषं इति झ. पाठः ।।
3-314-126 जीवं जीवन्तम् ।।
3-314-128 अनुभावेन नकुलगतसामर्थ्येन ।।
3-314-130 नः अस्मान्मावधीत् ।।
3-314-131 आनृशंस्यं अवैषम्यम्। परमार्थात् सत्यात् ।।
3-314-133 धीयते निश्चिनुते ।।
3-314-135 यस्मात्ते पार्थ धर्माच्च इति थ. ध. पाठः ।।
| आरण्यकपर्व-313 | पुटाग्रे अल्लिखितम्। | आरण्यकपर्व-315 |