महाभारतम्-03-आरण्यकपर्व-002
| ← आरण्यकपर्व-001 | महाभारतम् तृतीयपर्व महाभारतम्-03-आरण्यकपर्व-002 वेदव्यासः |
आरण्यकपर्व-003 → |
युधिष्ठिरेण वने स्वानुयायिनो ब्राह्मणान्प्रति स्वस्य हृतसर्वस्वतया तद्भरणस्य दुष्करत्वकथनपूर्वकं प्रतिनिवर्तनप्रार्थना ।। 1 ।। ब्राह्मणैः स्वयमेवत्मभरणपूर्वकं स्वसहवासमात्रेऽर्थिते युधिष्ठिरेण स्वस्य तद्भरणाशक्तिचिन्तनेन विषादाधिगमः ।। शौनकेन युधिष्टिरंप्रति ब्राह्मणभरणाय तपसा सिद्धिसंपादनचोदना ।। 3 ।।
वैशम्पायन उवाच||
प्रभातायां तु शर्वर्यां तेषामक्लिष्टकर्मणाम् |
वनं यियासतां विप्रास्तस्थुर्भिक्षाभुजोऽग्रतः ||१||
तानुवाच ततो राजा कुन्तीपुत्रो युधिष्ठिरः ||१||
वयं हि हृतसर्वस्वा हृतराज्या हृतश्रियः |
फलमूलामिषाहारा वनं यास्याम दुःखिताः ||२||
वनं च दोषबहुलं बहुव्यालसरीसृपम् |
परिक्लेशश्च वो मन्ये ध्रुवं तत्र भविष्यति ||३||
ब्राह्मणानां परिक्लेशो दैवतान्यपि सादयेत् |
किं पुनर्मामितो विप्रा निवर्तध्वं यथेष्टतः ||४||
ब्राह्मणा ऊचुः||
गतिर्या भवतां राजंस्तां वयं गन्तुमुद्यताः |
नार्हथास्मान्परित्यक्तुं भक्तान्सद्धर्मदर्शिनः ||५||
अनुकम्पां हि भक्तेषु दैवतान्यपि कुर्वते |
विशेषतो ब्राह्मणेषु सदाचारावलम्बिषु ||६||
युधिष्ठिर उवाच||
ममापि परमा भक्तिर्ब्राह्मणेषु सदा द्विजाः |
सहायविपरिभ्रंशस्त्वयं सादयतीव माम् ||७||
आहरेयुर्हि मे येऽपि फलमूलमृगांस्तथा |
त इमे शोकजैर्दुःखैर्भ्रातरो मे विमोहिताः ||८||
द्रौपद्या विप्रकर्षेण राज्यापहरणेन च |
दुःखान्वितानिमान्क्लेशैर्नाहं योक्तुमिहोत्सहे ||९||
ब्राह्मणा ऊचुः||
अस्मत्पोषणजा चिन्ता मा भूत्ते हृदि पार्थिव |
स्वयमाहृत्य वन्यानि अनुयास्यामहे वयम् ||१०||
अनुध्यानेन जप्येन विधास्यामः शिवं तव |
कथाभिश्चानुकूलाभिः सह रंस्यामहे वने ||११||
युधिष्ठिर उवाच||
एवमेतन्न संदेहो रमेयं ब्राह्मणैः सह |
न्यूनभावात्तु पश्यामि प्रत्यादेशमिवात्मनः ||१२||
कथं द्रक्ष्यामि वः सर्वान्स्वयमाहृतभोजनान् |
मद्भक्त्या क्लिश्यतोऽनर्हान्धिक्पापान्धृतराष्ट्रजान् ||१३||
वैशम्पायन उवाच||
इत्युक्त्वा स नृपः शोचन्निषसाद महीतले |
तमध्यात्मरतिर्विद्वाञ्शौनको नाम वै द्विजः ||१४||
योगे साङ्ख्ये च कुशलो राजानमिदमब्रवीत् ||१४||
शोकस्थानसहस्राणि भयस्थानशतानि च |
दिवसे दिवसे मूढमाविशन्ति न पण्डितम् ||१५||
न हि ज्ञानविरुद्धेषु बहुदोषेषु कर्मसु |
श्रेयोघातिषु सज्जन्ते बुद्धिमन्तो भवद्विधाः ||१६||
अष्टाङ्गां बुद्धिमाहुर्यां सर्वाश्रेयोविघातिनीम् |
श्रुतिस्मृतिसमायुक्तां सा राजंस्त्वय्यवस्थिता ||१७||
अर्थकृच्छ्रेषु दुर्गेषु व्यापत्सु स्वजनस्य च |
शारीरमानसैर्दुःखैर्न सीदन्ति भवद्विधाः ||१८||
श्रूयतां चाभिधास्यामि जनकेन यथा पुरा |
आत्मव्यवस्थानकरा गीताः श्लोका महात्मना ||१९||
मनोदेहसमुत्थाभ्यां दुःखाभ्यामर्दितं जगत् |
तयोर्व्याससमासाभ्यां शमोपायमिमं शृणु ||२०||
व्याधेरनिष्टसंस्पर्शाच्छ्रमादिष्टविवर्जनात् |
दुःखं चतुर्भिः शारीरं कारणैः सम्प्रवर्तते ||२१||
तदाशुप्रतिकाराच्च सततं चाविचिन्तनात् |
आधिव्याधिप्रशमनं क्रियायोगद्वयेन तु ||२२||
मतिमन्तो ह्यतो वैद्याः शमं प्रागेव कुर्वते |
मानसस्य प्रियाख्यानैः सम्भोगोपनयैर्नृणाम् ||२३||
मानसेन हि दुःखेन शरीरमुपतप्यते |
अयःपिण्डेन तप्तेन कुम्भसंस्थमिवोदकम् ||२४||
मानसं शमयेत्तस्माज्ज्ञानेनाग्निमिवाम्बुना |
प्रशान्ते मानसे दुःखे शारीरमुपशाम्यति ||२५||
मनसो दुःखमूलं तु स्नेह इत्युपलभ्यते |
स्नेहात्तु सज्जते जन्तुर्दुःखयोगमुपैति च ||२६||
स्नेहमूलानि दुःखानि स्नेहजानि भयानि च |
शोकहर्षौ तथायासः सर्वं स्नेहात्प्रवर्तते ||२७||
स्नेहात्करणरागश्च प्रजज्ञे वैषयस्तथा |
अश्रेयस्कावुभावेतौ पूर्वस्तत्र गुरुः स्मृतः ||२८||
कोटराग्निर्यथाशेषं समूलं पादपं दहेत् |
धर्मार्थिनं तथाल्पोऽपि रागदोषो विनाशयेत् ||२९||
विप्रयोगे न तु त्यागी दोषदर्शी समागमात् |
विरागं भजते जन्तुर्निर्वैरो निष्परिग्रहः ||३०||
तस्मात्स्नेहं स्वपक्षेभ्यो मित्रेभ्यो धनसञ्चयात् |
स्वशरीरसमुत्थं तु ज्ञानेन विनिवर्तयेत् ||३१||
ज्ञानान्वितेषु मुख्येषु शास्त्रज्ञेषु कृतात्मसु |
न तेषु सज्जते स्नेहः पद्मपत्रेष्विवोदकम् ||३२||
रागाभिभूतः पुरुषः कामेन परिकृष्यते |
इच्छा सञ्जायते तस्य ततस्तृष्णा प्रवर्तते ||३३||
तृष्णा हि सर्वपापिष्ठा नित्योद्वेगकरी नृणाम् |
अधर्मबहुला चैव घोरा पापानुबन्धिनी ||३४||
या दुस्त्यजा दुर्मतिभिर्या न जीर्यति जीर्यतः |
योऽसौ प्राणान्तिको रोगस्तां तृष्णां त्यजतः सुखम् ||३५||
अनाद्यन्ता तु सा तृष्णा अन्तर्देहगता नृणाम् |
विनाशयति सम्भूता अयोनिज इवानलः ||३६||
यथैधः स्वसमुत्थेन वह्निना नाशमृच्छति |
तथाकृतात्मा लोभेन सहजेन विनश्यति ||३७||
राजतः सलिलादग्नेश्चोरतः स्वजनादपि |
भयमर्थवतां नित्यं मृत्योः प्राणभृतामिव ||३८||
यथा ह्यामिषमाकाशे पक्षिभिः श्वापदैर्भुवि |
भक्ष्यते सलिले मत्स्यैस्तथा सर्वेण वित्तवान् ||३९||
अर्थ एव हि केषाञ्चिदनर्थो भविता नृणाम् |
अर्थश्रेयसि चासक्तो न श्रेयो विन्दते नरः ||४०||
तस्मादर्थागमाः सर्वे मनोमोहविवर्धनाः ||४०||
कार्पण्यं दर्पमानौ च भयमुद्वेग एव च |
अर्थजानि विदुः प्राज्ञा दुःखान्येतानि देहिनाम् ||४१||
अर्थस्योपार्जने दुःखं पालने च क्षये तथा |
नाशे दुःखं व्यये दुःखं घ्नन्ति चैवार्थकारणात् ||४२||
अर्था दुःखं परित्यक्तुं पालिताश्चापि तेऽसुखाः |
दुःखेन चाधिगम्यन्ते तेषां नाशं न चिन्तयेत् ||४३||
असन्तोषपरा मूढाः सन्तोषं यान्ति पण्डिताः |
अन्तो नास्ति पिपासायाः सन्तोषः परमं सुखम् ||४४||
तस्मात्सन्तोषमेवेह धनं पश्यन्ति पण्डिताः |
अनित्यं यौवनं रूपं जीवितं द्रव्यसञ्चयः ||४५||
ऐश्वर्यं प्रियसंवासो गृध्येदेषु न पण्डितः ||४५||
त्यजेत सञ्चयांस्तस्मात्तज्जं क्लेशं सहेत कः |
न हि सञ्चयवान्कश्चिद्दृश्यते निरुपद्रवः ||४६||
अतश्च धर्मिभिः पुम्भिरनीहार्थः प्रशस्यते |
प्रक्षालनाद्धि पङ्कस्य दूरादस्पर्शनं वरम् ||४७||
युधिष्ठिरैवमर्थेषु न स्पृहां कर्तुमर्हसि |
धर्मेण यदि ते कार्यं विमुक्तेच्छो भवार्थतः ||४८||
युधिष्ठिर उवाच||
नार्थोपभोगलिप्सार्थमियमर्थेप्सुता मम |
भरणार्थं तु विप्राणां ब्रह्मन्काङ्क्षे न लोभतः ||४९||
कथं ह्यस्मद्विधो ब्रह्मन्वर्तमानो गृहाश्रमे |
भरणं पालनं चापि न कुर्यादनुयायिनाम् ||५०||
संविभागो हि भूतानां सर्वेषामेव शिष्यते |
तथैवापचमानेभ्यः प्रदेयं गृहमेधिना ||५१||
तृणानि भूमिरुदकं वाक्चतुर्थी च सूनृता |
सतामेतानि गेहेषु नोच्छिद्यन्ते कदाचन ||५२||
देयमार्तस्य शयनं स्थितश्रान्तस्य चासनम् |
तृषितस्य च पानीयं क्षुधितस्य च भोजनम् ||५३||
चक्षुर्दद्यान्मनो दद्याद्वाचं दद्याच्च सूनृताम् |
प्रत्युद्गम्याभिगमनं कुर्यान्न्यायेन चार्चनम् ||५४||
अघिहोत्रमनड्वांश्च ज्ञातयोऽतिथिबान्धवाः |
पुत्रदारभृताश्चैव निर्दहेयुरपूजिताः ||५५||
नात्मार्थं पाचयेदन्नं न वृथा घातयेत्पशून् |
न च तत्स्वयमश्नीयाद्विधिवद्यन्न निर्वपेत् ||५६||
श्वभ्यश्च श्वपचेभ्यश्च वयोभ्यश्चावपेद्भुवि |
वैश्वदेवं हि नामैतत्सायम्प्रातर्विधीयते ||५७||
विघसाशी भवेत्तस्मान्नित्यं चामृतभोजनः |
विघसं भृत्यशेषं तु यज्ञशेषं तथामृतम् ||५८||
एतां यो वर्तते वृत्तिं वर्तमानो गृहाश्रमे |
तस्य धर्मं परं प्राहुः कथं वा विप्र मन्यसे ||५९||
शौनक उवाच||
अहो बत महत्कष्टं विपरीतमिदं जगत् |
येनापत्रपते साधुरसाधुस्तेन तुष्यति ||६०||
शिश्नोदरकृतेऽप्राज्ञः करोति विघसं बहु |
मोहरागसमाक्रान्त इन्द्रियार्थवशानुगः ||६१||
ह्रियते बुध्यमानोऽपि नरो हारिभिरिन्द्रियैः |
विमूढसञ्ज्ञो दुष्टाश्वैरुद्भ्रान्तैरिव सारथिः ||६२||
षडिन्द्रियाणि विषयं समागच्छन्ति वै यदा |
तदा प्रादुर्भवत्येषां पूर्वसङ्कल्पजं मनः ||६३||
मनो यस्येन्द्रियग्रामविषयं प्रति चोदितम् |
तस्यौत्सुक्यं सम्भवति प्रवृत्तिश्चोपजायते ||६४||
ततः सङ्कल्पवीर्येण कामेन विषयेषुभिः |
विद्धः पतति लोभाग्नौ ज्योतिर्लोभात्पतङ्गवत् ||६५||
ततो विहारैराहारैर्मोहितश्च विशां पते |
महामोहमुखे मग्नो नात्मानमवबुध्यते ||६६||
एवं पतति संसारे तासु तास्विह योनिषु |
अविद्याकर्मतृष्णाभिर्भ्राम्यमाणोऽथ चक्रवत् ||६७||
ब्रह्मादिषु तृणान्तेषु हूतेषु परिवर्तते |
जले भुवि तथाकाशे जायमानः पुनः पुनः ||६८||
अबुधानां गतिस्त्वेषा बुधानामपि मे शृणु |
ये धर्मे श्रेयसि रता विमोक्षरतयो जनाः ||६९||
यदिदं वेदवचनं कुरु कर्म त्यजेति च |
तस्माद्धर्मानिमान्सर्वान्नाभिमानात्समाचरेत् ||७०||
इज्याध्ययनदानानि तपः सत्यं क्षमा दमः |
अलोभ इति मार्गोऽयं धर्मस्याष्टविधः स्मृतः ||७१||
तत्र पूर्वश्चतुर्वर्गः पितृयानपथे स्थितः |
कर्तव्यमिति यत्कार्यं नाभिमानात्समाचरेत् ||७२||
उत्तरो देवयानस्तु सद्भिराचरितः सदा |
अष्टाङ्गेनैव मार्गेण विशुद्धात्मा समाचरेत् ||७३||
सम्यक्सङ्कल्पसम्बन्धात्सम्यक्चेन्द्रियनिग्रहात् |
सम्यग्व्रतविशेषाच्च सम्यक्च गुरुसेवनात् ||७४||
सम्यगाहारयोगाच्च सम्यक्चाध्ययनागमात् |
सम्यक्कर्मोपसंन्यासात्सम्यक्चित्तनिरोधनात् ||७५||
एवं कर्माणि कुर्वन्ति संसारविजिगीषवः ||७५||
रागद्वेषविनिर्मुक्ता ऐश्वर्यं देवता गताः |
रुद्राः साध्यास्तथादित्या वसवोऽथाश्विनावपि ||७६||
योगैश्वर्येण संयुक्ता धारयन्ति प्रजा इमाः ||७६||
तथा त्वमपि कौन्तेय शममास्थाय पुष्कलम् |
तपसा सिद्धिमन्विच्छ योगसिद्धिं च भारत ||७७||
पितृमातृमयी सिद्धिः प्राप्ता कर्ममयी च ते |
तपसा सिद्धिमन्विच्छ द्विजानां भरणाय वै ||७८||
सिद्धा हि यद्यदिच्छन्ति कुर्वते तदनुग्रहात् |
तस्मात्तपः समास्थाय कुरुष्वात्ममनोरथम् ||७९|| 3.2.84
| वैशंपायन उवाच। | 3-2-1x |
|
प्रभातायां तु शर्वर्यां तेषामक्लिष्टकर्मणाम्। वनं यियासतां विप्रास्तस्थुर्भिक्षाभुजोऽग्रतः। तानुवाच ततो राजा कुन्तीपुत्रो युधिष्ठिरः ।। | 3-2-1a 3-2-1b 3-2-1c |
|
वयं हि हृतसर्वस्वा हृतराज्या हृतश्रियः। फलमूलामिषाहारा वनं यास्याम दुःखिताः ।। | 3-2-2a 3-2-2b |
|
वनं च दोषबहुलं बहुव्यालसरीसृपम्। परिक्लेशश्चवो मन्ये ध्रुवं तत्र भविष्यति ।। | 3-2-3a 3-2-3b |
|
ब्राह्मणानां परिक्लेशो दैवतान्यपि सादयेत्। किंपुनर्मामितो विप्रा निवर्तध्वं यथेष्टतः ।। | 3-2-4a 3-2-4b |
| ब्राह्मणा ऊचुः। | 3-2-5x |
|
गतिर्या भवतां राजंस्तां वयं गन्तुमुद्यताः। नार्हथास्मान्परित्यक्तुं भक्तान्सद्धर्मदर्शिन ।। | 3-2-5a 3-2-5b |
|
स्नेहकर्माणि भक्तेषु दैवतान्यपि कुर्वते। विशेषतो ब्राह्मणेषु सदाचारावलम्बिषु ।। | 3-2-6a 3-2-6b |
| युधिष्ठिर उवाच। | 3-2-7x |
|
ममापि परमा भक्तिर्ब्राह्मणेषु सदा द्विजाः। सहायविपरिभ्रंशस्त्वयं सादयतीव माम् ।। | 3-2-7a 3-2-7b |
|
आहरेयुर्हि ये सर्वे फलमूलमृगांस्तथा। त इमे शोकजैर्दुःखैर्भ्रातरो मे विमोहिताः ।। | 3-2-8a 3-2-8b |
|
द्रौपद्या विप्रकर्षेण राज्यापहरणेन च। दुःखार्दितानिमान्क्लेशैर्नाहं योक्तुमिहोत्सहे ।। | 3-2-9a 3-2-9b |
| ब्राह्मणा ऊचुः। | 3-2-10x |
|
अस्मत्पोषणजा चिन्ता मा भूत्ते हृदि पार्थिव। स्वयमाहृत्य वन्यानि त्वानुयास्यामहे वयम् ।। | 3-2-10a 3-2-10b |
|
अनुध्यानेन जप्येन विधास्यामः शिव तव। कथाभिश्चानुकूलाभिः सह रंस्यामहे वने ।। | 3-2-11a 3-2-11b |
| युधिष्ठिर उवाच। | 3-2-12x |
|
एवमेतन्न संदेहो रमेयं ब्राह्मणैः सह। न्यूनभावात्तु पश्यामि प्रत्यादेशमिवात्मनः ।। | 3-2-12a 3-2-12b |
|
कथं द्रक्ष्यामि वः सर्वान्स्वयमाहृत्य भोजिनः। मद्भक्त्या क्लिश्यतोऽनर्हान्धिक्पापान्धृतराष्ट्रजान् ।। | 3-2-13a 3-2-13b |
| वैशंपायन उवाच। | 3-2-14x |
| इत्युक्त्वा नृपतिः शोचन्निषसाद महीतले ।। | 3-2-14a |
|
तमध्यात्मरतो विद्वाञ्शौनको नाम वै द्विजः। योगे साङ्ख्ये च कुशलो राजानमिदमब्रवीत् ।। | 3-2-15a 3-2-15b |
|
शोकस्थानसहस्राणि हर्षस्थानशतानि च। दिवसेदिवसे मूढमाविशन्ति न पण्डितम् ।। | 3-2-16a 3-2-16b |
|
न हि ज्ञानविरुद्धेषु बहुदोषेषु कर्मसु। श्रेयोघातिषु सज्जन्ते बुद्धिमन्तो भवद्विधाः ।। | 3-2-17a 3-2-17b |
|
अष्टाङ्गां बुद्धिमाहुर्यां सर्वाश्रेयोभिघातिनीम्। श्रुतिस्मृतिसमायुक्तां राजन्सा त्वय्यवस्थिता ।। | 3-2-18a 3-2-18b |
|
`शुश्रूषा श्रवणं चैव ग्रहणं धारणं तथा। ऊहापोहोऽर्थविज्ञानं तत्वज्ञानं च धीगुणाः ।।' | 3-2-19a 3-2-19b |
|
अर्थकृच्छ्रेषु दुर्गेषु व्यापत्सु स्वजनेष्वपि। शारीरमानसैर्दुःखैर्न सीदन्ति भवद्विधाः ।। | 3-2-20a 3-2-20b |
|
श्रूयतां चाभिधास्यामि जनकेन यथा पुरा। आत्मव्यवस्थानकरागीताः श्लोका महात्मना ।। | 3-2-21a 3-2-21b |
|
मनोदेहसमुत्थाभ्यां दुःखाभ्यामर्दितं जगत्। तयोर्व्याससमासाभ्यांशमोपायमिमं शृणु ।। | 3-2-22a 3-2-22b |
|
व्याधेरनिष्टसंस्पर्शाच्छ्रमादिष्टविवर्जनात्। दुःखं चतुर्भिः शारीरं कारणैः संप्रवर्तते ।। | 3-2-23a 3-2-23b |
|
तदा तत्प्रतिकाराच्च सततं चाविचिन्तनात्। आधिव्याधिप्रशमनं क्रियायोगबलेन तु ।। | 3-2-24a 3-2-24b |
|
मतिमन्तो व्यथोपेताः शमं प्रागेव कुर्वते। मानसस्य प्रियाख्यानैः संभोगोपनयैर्नृणाम् ।। | 3-2-25a 3-2-25b |
|
मानसेन हि दुःखेन शरीरमुपतप्यते। अयःपिण्डेन तप्तेन कुम्भसंस्थमिवोदकम् ।। | 3-2-26a 3-2-26b |
|
मानसं शमयेत्तस्माज्ज्ञानेनाग्निमिवाम्बुना। प्रशन्ते मानसे दुःखे शारीरमुपशाम्यति ।। | 3-2-27a 3-2-27b |
|
मनसो दुःखमूलं तु स्नेह इत्युपलभ्यते। स्नेहात्तु सज्जते जन्तुर्दुःखयोगमुपैति च ।। | 3-2-28a 3-2-28b |
|
स्नेहमूलानि दुःखानि स्नेहजानि भयानि च। शोकहर्षौ तथायासः सर्वं स्नेहात्प्रवर्तते ।। | 3-2-29a 3-2-29b |
|
स्नेहात्कारुण्यरागौ च प्रजास्वीर्ष्यादयस्तथा। अश्रेयस्कावुभावेतौ पूर्वस्तत्र गुरुः स्मृतः ।। | 3-2-30a 3-2-30b |
|
कोटराग्निर्यथाऽशेषं समूलं पादपं दहेत्। धर्मार्थिनं तथाऽल्पोपि रागदोषो विनाशयेत् ।। | 3-2-31a 3-2-31b |
|
विप्रयोगे न तु त्यागी दोषदर्शी समागमे। विरागं भजते जन्तुर्निर्वैरो निष्परिग्रहः ।। | 3-2-32a 3-2-32b |
|
तस्मात्स्नेहं स्वपक्षेभ्यो मित्रेभ्यो धनसंचयात्। स्वशरीरसमुत्थं च ज्ञानेन विनिवर्तयेत् ।। | 3-2-33a 3-2-33b |
|
ज्ञानान्वितेषु युक्तेषु शास्त्रज्ञेषु कृतात्मसु। न तेषु सज्जते स्नेहः पद्मपत्रेष्विवोदकम् ।। | 3-2-34a 3-2-34b |
|
रागाभिभूतः पुरुषः कामेन परिकृष्यते। इच्छा संजायते तस्य ततस्तृष्णा विवर्धते ।। | 3-2-35a 3-2-35b |
|
तृष्णा हि सर्वपापिष्ठा नित्योद्देगकरी नृणाम्। अधर्मबहुला चैव घोरा पापानुबन्धिनी ।। | 3-2-36a 3-2-36b |
|
या दुस्त्यजा दुर्मतिभिर्या न जीर्यति जीर्यतः। योसौ प्राणान्तिको रोगस्तां तृष्णांत्यजतः सुखम् ।। | 3-2-37a 3-2-37b |
|
अनाद्यन्ता तु सा तृष्णा अन्तर्देहगता नृणाम्। विनाशयति भूतानि अयोनिज इवानलः ।। | 3-2-38a 3-2-38b |
|
यथैधः स्वसमुत्थेन वह्निना नाशमृच्छति। तथाऽकृतात्मा लोभेन सहजेन विनश्यति ।। | 3-2-39a 3-2-39b |
|
राजतः सलिलादग्नेश्चोरतः स्वजनादपि। `अर्थिभ्यः कालतस्तस्मान्नित्यमर्थवतां भयम्'। भयमर्थवतां नित्यं मृत्योः प्राणभृतामिव ।। | 3-2-40a 3-2-40b 3-2-40c |
|
यथा ह्याभिषमाकाशे पक्षिभिः श्वापदैर्भुवि। भक्ष्यते सलिले मत्स्यैस्तथा सर्वेण वित्तवान् ।। | 3-2-41a 3-2-41b |
|
अर्थ एव हि केषांचिदनर्थं भजते नृणाम्। अर्थश्रेयसि चासक्तो न श्रेयो विन्दते नरः। तस्मादर्थागमाः सर्वे मनोमोहविवर्धनाः ।। | 3-2-42a 3-2-42b 3-2-42c |
|
कार्पण्यं दर्पमानौ च भयमुद्वेग एव च। अर्थजानि विदुः प्राज्ञा दुःखान्येतानि देहिनाम् ।। | 3-2-43a 3-2-43b |
|
अर्थस्योपार्जने दुःखमार्जितानां च रक्षणे। नाशे दुःखं व्यये दुःखं घ्नन्ति चैवार्थकारणात् | 3-2-44a 3-2-44b |
|
अर्था दुःखं परित्यक्तुं पालिताश्चैव शत्रवः। दुःखेन चाधिगम्यन्ते तेषां नाशं न चिन्तयेत् ।। | 3-2-45a 3-2-45b |
|
असन्तोषपरा मूढाः संतोषं यान्ति पण्डिताः। अन्तो नास्ति पिपासायाः संतोषः परमं सुखम्। तस्मात्संतोषमेवेह परं पश्यन्ति पण्डितः ।। | 3-2-46a 3-2-46b 3-2-46c |
|
अनित्यं यौवनं रूपं जीवितं रत्नसंचयः। ऐश्वर्यं प्रियसंवासो गृद्ध्येत्तत्र न पण्डितः ।। | 3-2-47a 3-2-47b |
|
त्यजेत स च यांस्तस्मात्तज्जान्क्लेशान्सहेत च। न हि संचयवान्कश्चिद्दृश्यते निरुपद्रवः। अतश्च धार्मिकैः पुम्भिरनीहार्थः प्रशस्यते ।। | 3-2-48a 3-2-48b 3-2-48c |
|
धर्मार्थं यस्य वित्तेहा वरं तस्य नरीहता। प्रक्षालनाद्धि पङ्कस्य श्रेयो ह्यस्पर्शनं नृणाम् ।। | 3-2-49a 3-2-49b |
|
युधिष्ठिरैवमर्थेषु न स्पृहां कर्तुमर्हसि। धर्मेण यदि ते कार्यं विमुक्तेच्छो भवार्थतः ।। | 3-2-50a 3-2-50b |
| युधिष्ठिर उवाच। | 3-2-51x |
|
नार्थोपभोगलिप्सार्थमियमर्थेप्सुता मम। भरणार्थं तु विप्राणां ब्रह्मन्काङ्क्षे न लोभतः ।। | 3-2-51a 3-2-51b |
|
कथं ह्यस्मद्विधो ब्रह्मन्वर्तमानो गृहाश्रमे। भरणं पालनं चापि न कुर्यादनुयायिनाम् ।। | 3-2-52a 3-2-52b |
|
संविभागो हि भूतानां सर्वेषामेव दृश्यते। तथैवापचमानेभ्यः प्रदेयं गृहमेधिना ।। | 3-2-53a 3-2-53b |
|
तृणानि भूमिरुदकं वाक्चतुर्थी च सूनृता। सतामेतानि गेहेषु नोच्छिद्यन्ते कदाचन ।। | 3-2-54a 3-2-54b |
|
देयमार्तस्य शयनं स्थितश्रान्तस्य चासनम्। तृषितस्य च पानीयं क्षुधितस्य च भोजनम् ।। | 3-2-55a 3-2-55b |
|
चक्षुर्दद्यान्मनो दद्याद्वाचं दद्याच्च सूनृताम्। उत्थाय चासनं दद्यादेष धर्मः सनातनः। प्रत्युत्थायाभिगमनं कुर्यान्न्यायेन चार्चनाम् ।। | 3-2-56a 3-2-56b 3-2-56c |
|
अग्निहोत्रमनड्वांश्च ज्ञातयोऽतिथिवान्धवाः। पुत्रा दाराश्च भृत्याश्च निर्दहेयुरपूजिताः ।। | 3-2-57a 3-2-57b |
|
आत्मार्थं पाचयेन्नान्नं न वृथा घातयेत्पशून्। न चैकः स्वयमश्नीयाद्विधिवर्जं न निर्वपेत् ।। | 3-2-58a 3-2-58b |
|
श्वभ्यश्च श्वपचेभ्यश्च वयोभ्यश्चावपेद्भुवि। वैश्वदेवं हि नामैतत्सायं प्रातश्च दीयते ।। | 3-2-59a 3-2-59b |
|
विघसाशी भवेत्तस्मान्नित्यं चामृतभोजनः। विघसो भुक्तशेषं तु यज्ञशेषं तथाऽमृतम् ।। | 3-2-60a 3-2-60b |
|
चक्षुर्दद्यान्मनो दद्याद्वाचं दद्याच्च सूनृताम्। अनुव्रजेदुपासीत स यज्ञः पञ्चदक्षिणः ।। | 3-2-61a 3-2-61b |
|
यो दद्यादपरिक्लिष्टमन्नमद्वनि वर्तते। श्रान्तायादृष्टपूर्वाय तस्य पुण्यफलं महत् ।। | 3-2-62a 3-2-62b |
|
एवं यो वर्तते वृत्तिं वर्तमानो गृहाश्रमे। तस्य धर्मं परंप्राहुः कथं वा विप्र मन्यसे ।। | 3-2-63a 3-2-63b |
| शौनक उवाच। | 3-2-64x |
|
अहो बत महत्कष्टं विपरीतमिदं जगत्। येनापत्रपते साधुरसाधुस्तेन तुष्यति ।। | 3-2-64a 3-2-64b |
|
शिश्नोदरकृतेऽप्राज्ञः करोति विषसं बहु। मोहरागवशाक्रान्त इन्द्रियार्थवशानुगः ।। | 3-2-65a 3-2-65b |
|
ह्रियते बुध्यमानोपि नरो हारिभिरिन्द्रियैः। विमूढसंज्ञो दुष्टाश्वैरुद्धान्तैरिव सारथिः ।। | 3-2-66a 3-2-66b |
|
षडिन्द्रियाणि विषयं समागच्छन्ति वै यदा। तद्रा प्रादुर्भवत्यषां पूर्वसंकल्पजं मनः ।। | 3-2-67a 3-2-67b |
|
मनो यस्येन्द्रियस्येह विषयान्याति सेवितुम्। वस्यौत्सुक्यं संभवति प्रवृत्तिश्चोपजायते ।। | 3-2-68a 3-2-68b |
|
ततः संकल्पवीर्येण कामेन विषयेषुभिः। विद्धः पतति लोभाग्नौज्योतिर्लोभात्पतङ्गवत् ।। | 3-2-69a 3-2-69b |
|
ततो दारैर्विहारैश्च मोहितश्च यथेप्सया। महामोहमुखे मग्नो नात्मानमवबुध्यते ।। | 3-2-70a 3-2-70b |
|
एवं पतति संसारे तासुतास्विह योनिषु। अविद्याकर्मतृष्णाभिर्भ्राम्यमाणोऽथ चक्रवत् ।। | 3-2-71a 3-2-71b |
|
ब्रह्मादिषु तृणान्तेषु भूतेषु परिवर्तते। जले भुवि तथाऽऽकाशे जायमानः पुनःपुनः ।। | 3-2-72a 3-2-72b |
|
अबुधानां गतिस्त्वेषा बुधानामपि मे शृणु। ये धर्मे श्रेयसि रता विमोक्षरतयो जनाः ।। | 3-2-73a 3-2-73b |
|
तदिदं वेदवचनं कुरु कर्म त्यजेति च। तस्माद्धर्मानिमान्सर्वान्नाभिमानात्समाचरेत् ।। | 3-2-74a 3-2-74b |
|
इज्याध्ययनदानानि तपः सत्यं क्षमा दमः। अलोभ इतिमार्गोऽयं धर्ममस्याष्टविधः स्मृतः ।। | 3-2-75a 3-2-75b |
|
अत्र पूर्वश्चतुर्वर्गः पितृयाणपथे स्थितः। कर्तव्यमिति यत्कार्यं नाभिमानात्समाचरेत् ।। | 3-2-76a 3-2-76b |
|
उत्तरो देवयानस्तु सद्भिराचरितः सदा। अष्टाङ्गेनैव मार्गेण विशुद्धात्मा समाचरेत् ।। | 3-2-77a 3-2-77b |
|
सम्यक्संकल्पसंबन्धात्सम्यक्चेन्द्रियनिग्रहात्। सम्यग्द्व्रतविशेषाच्च सम्यक्च गुरुसेवनात् ।। | 3-2-78a 3-2-78b |
|
सम्यगाहारयोगाच्च सम्यक्चाध्ययनागमात्। सम्यक्कर्मोपसंन्यासात्सम्यक्चित्तनिरोधनात् ।। | 3-2-79a 3-2-79b |
|
एवं कर्माणि कुर्वन्ति संसारविजिगीषवः। रागद्वेषविनिर्मुक्ता ऐश्वर्यवशमागताः ।। | 3-2-80a 3-2-80b |
|
रुद्राः साध्यास्तथाऽऽदित्या वसवोऽथ तथाश्विनौ। योगैश्वर्येण संयुक्ता धारयन्ति प्रजा इमाः ।। | 3-2-81a 3-2-81b |
|
तथा त्वमपि कौन्तेय शममास्थाय पुष्कलम्। तपसा सिद्धिमन्विच्छ योगसिद्धिं च भारत ।। | 3-2-82a 3-2-82b |
|
पितृमातृमयी सिद्धिः प्राप्ता कर्ममयी च ते। तपसा सिद्धिमन्विच्छ द्विजानां भरणाय वै ।। | 3-2-83a 3-2-83b |
|
सिद्धा हि यद्यदिच्छन्ति कुर्वते तदनुग्रहम्। तस्मात्तपः समास्थाय कुरुष्वात्ममनोरथम् ।। | 3-2-84a 3-2-84b |
|
।। इति श्रीमन्महाभारते अरण्यपर्वणि किर्मीरवधपर्वणि द्वितीयोऽध्यायः ।। 2 ।। |
3-2-1 प्रभातायामरुणोदयेन उद्दीपितायाम् ।। 3-2-11 अनुध्यानेन इष्टचिन्तनेन। जप्येन स्वस्त्ययनेन तथा विश्वासकरणैः सह रंस्यामहे इति ध. पाठः ।। 3-2-12 प्रत्यादेशं धिक्कारम् ।। 3-2-15 अध्यात्मं आत्मानमधिकृत्य प्रवृत्तं शास्त्रमध्यात्मं वेदान्तस्तत्र रतः। योगश्चित्तवृत्तिनिरोधः ।। 3-2-16 शोकःस्थीयतेऽनेनेति व्युत्पत्त्या स्थानशब्दो हेतुवचनः। भयस्थानशतानि चेति झ. पाठः ।। 3-2-20 गुर्देषु दुस्तरेषु शारीरदुःखेषु। आपत्सु स्त्रीकर्षणादिषु ।। 3-2-21 आत्मव्यवस्थानकराः मनःस्थैर्यहेतवः ।। 3-2-22 व्याससमासाभ्यां विस्तरसंक्षेपाभ्याम् ।। 3-2-23 अनिष्टं कणअटकादिः। श्रमो व्यायामः ।। 3-2-24 प्रतिकारादौषधादिभिरुपशमनात् आधिप्रशमनमविचिनतनात्। इदमेव क्रियायोगबलम् ।। 3-2-25 प्रागेव मानसस्य शमं कुर्वते। प्रियाक्यानैरनुकूलवचनैः। संभोगोपनयैः स्त्र्यादिसमर्पणैः। मतिमन्तो ह्यतो वैद्या इति ख. च. झ. पाठः ।। 3-2-28 स्नेहो रागः सज्जते प्रवर्तते ।। 3-2-29 आयासः क्लेशः ।। 3-2-32 विप्रयोगे विषयेण सह वियोगे त्यागी न किंतु सत्यपि समागमे यो विषयदोषदर्शी स एव त्यागी। स एव च विरागं भजते ।। 3-2-34 युक्तेषु नित्यवस्तुप्राप्तये उद्युक्तेषु। कृतात्मसु ध्यानेन संस्कृतचित्तेषु। तेषु प्रसिद्धेषु स्नेहो रागो न सज्जते न सङ्गं प्राप्नोति ।। 3-2-35 रागः रम्यवस्तुदर्शने चित्तस्योत्फुल्लता। कामस्तल्लिप्सा। इच्छा लब्धे तस्मिन् रुच्यतिशयात्पुनस्तदभिलाषः। पुनःपुनस्तल्लाभेप्यतृप्तिस्तृष्णा ।। 3-2-37 जीर्यतः जरामृत्युग्रस्तस्य ।। 3-2-38 अयः तप्तायःपिण्डं अनलो वह्निः ।। 3-2-39 अकृतात्मा अनिर्जितचेताः ।। 3-2-42 अर्थश्रेयसि अर्थसाध्ये श्रेयसि ज्योतिष्टोमादौ ।। 3-2-46 पिपासायाः तृष्णायाः ।। 3-2-48 संचयान् अर्थान्। तज्जान् अर्थत्यागजान्। अनीहार्थः यदृच्छालब्धोऽर्थः ।। 3-2-50 अर्थतः धनात् ।। 3-2-51 अर्थोपभोगः विषयोपभोगः। अर्थेप्सुता घनेप्सुता ।। 3-2-53 दृश्यते पञ्चमहायज्ञेषु। अपचमानेभ्यः यत्यादिभ्यः ।। 3-2-54 तृणानि आसनार्थानि ।। 3-2-58 वृथा श्राद्यज्ञादिनिमित्तंविना ।। 3-2-59 विश्वं सर्वजातीयं प्राणिजातं देवो देवता यस्मिंस्तद्विश्वदेवम्। स्वार्थे तद्धितः। वैश्वदेवं नाम कर्म ।। 3-2-62 अपरिक्लिष्टं कार्पण्यं विना। अध्वनि वर्तते मार्गस्थाय ।। 3-2-65 विघसं देवताद्युपयुक्तशेषं कामुको बहुकरोति। इन्द्रियार्थाः शब्दादयः ।। 3-2-66 हारिभिः हरणशीलैः ।। 3-2-68 इन्द्रियस्येन्द्रियाणां विषयान् शब्दादीन् ।। 3-2-74 इति च वेदवचनमित्यन्वयः। फलेच्छां विनैः समाचरेदित्यर्थः ।। 3-2-76 कर्तव्यमवश्यानुष्ठेयं नित्याग्निहोत्रसंध्योपासनादि। अभिमानात्सङ्गात् ।। 3-2-77 अष्टाङ्गेन वक्ष्यमाणसंकल्पसंबन्धाद्यङ्गाष्टकवता तदाचरेदिति पूर्वेण संबन्धः। विशुद्धात्मा शुद्धचित्तः ।। 3-2-78 संकल्पो मानसं कर्म तस्य संबन्धो निरोधः ।। 3-2-83 कर्ममयी यज्ञयुद्धादिकर्मरूपसाधनप्रधाना सिद्धिः। पितृमातृमयी परलोकेहलोकफलप्रधाना ।।
| आरण्यकपर्व-001 | पुटाग्रे अल्लिखितम्। | आरण्यकपर्व-003 |