महाभारतम्-01-आदिपर्व-142
| ← आदिपर्व-141 | महाभारतम् प्रथमपर्व महाभारतम्-01-आदिपर्व-142 वेदव्यासः |
आदिपर्व-143 → |
द्रोणेनास्त्रशिक्षायां कुरुपाण्डवानां शिष्यत्वेनाङ्गीकारः।। 1 ।।
विद्याभ्याससमाप्त्यनन्तरं बहुशः परीक्षितस्यार्जुनस्य द्रोणाचार्याद्विशेषशिक्षाप्राप्तिः।। 2 ।।
मृण्मयद्रोणप्रतिमाराधनेन एकलव्यस्य धनुर्वेदप्रतिभानं।। 3 ।।
मृगयार्थं गतेषु कुरुपाण्डवेषु एकलव्येन बाणैः शुनो मुखपूरणम्।। 4 ।।
अर्जुनप्रार्थनया द्रोणेनैकलव्यं प्रतिगम्य गुरुदक्षिणात्वेन दक्षिणाङ्गुष्ठ याचनम्।। 5 ।।
एकलव्येन दक्षिणाङ्गुष्ठस्य छित्वा दानम्।। 6 ।।
द्रोणेन शिष्यपरीक्षा।। 7 ।।
शिष्यपरीक्षायां युधिष्ठिरा दीनां निराकरणम्।। 8 ।।
| `वैशंपायन उवाच। | 1-142-1x |
|
प्रतिजग्राह तं भीष्मो गुरुं पाण्डुसुतैः सह। पौत्रानादाय तान्सर्वान्वसूनि विविधानि च।। | 1-142-1a 1-142-1b |
|
शिष्य इति ददौ राजन्द्रोणाय विधिपूर्वकम्। तदा द्रोणोऽब्रवीद्वाक्यं भीष्मं बुद्धिमतां वरम्।। | 1-142-2a 1-142-2b |
|
कृपस्तिष्ठति चाचार्यः शस्त्रज्ञः प्राज्ञसंमतः। मयि तिष्ठति चेद्विप्रो वैमनस्यं गमिष्यति।। | 1-142-3a 1-142-3b |
|
युष्मान्किंचिच्च याचित्वा धनं संगृह्य हर्षितः। स्वमाश्रमपदं राजन्गमिष्यामि यथागतम्।। | 1-142-4a 1-142-4b |
|
एवमुक्ते तु विप्रेन्द्रं भीष्मः प्रहरतां वरः। अब्रवीद्द्रोणमाचार्यमुख्यं शस्त्रविदां वरम्।। | 1-142-5a 1-142-5b |
|
कृपस्तिष्ठतु पूज्यश्च भर्तव्यश्च मया सदा। त्वं गुरुर्भव पौत्राणामाचार्यस्त्वं मतो मम। प्रतिगृह्णीष्व पुत्रांस्त्वमस्त्रज्ञान्कुरु वै सदा।।' | 1-142-6a 1-142-6b 1-142-6c |
| वैशंपायन उवाच। | 1-142-7x |
|
ततः संपूजितो द्रोणो भीष्मेण द्विपदां वरः। विशश्राम महातेजाः पूजितः कुरुवेश्मनि।। | 1-142-7a 1-142-7b |
|
विश्रान्तेऽथ गुरौ तस्मिन्पौत्रानादाय कौरवान्। शिष्यत्वेन ददौ भीष्मो वसूनि विविधानि च।। | 1-142-8a 1-142-8b |
|
गृहं च सुपरिच्छन्नं धनधान्यसमाकुलम्। भारद्वाजाय सुप्रीतः प्रत्यपादयत प्रभुः।। | 1-142-9a 1-142-9b |
|
स ताञ्शिष्यान्महेष्वासः प्रतिजग्राह कौरवान्। पाण्डवान्धार्तराष्ट्रांश्च द्रोणो मुदितमानसः।। | 1-142-10a 1-142-10b |
|
प्रतिगृह्य च तान्सर्वान्द्रोणो वचनमब्रवीत्। रहस्येकः प्रतीतात्मा कृतोपसदनांस्तथा।। | 1-142-11a 1-142-11b |
| द्रोण उवाच। | 1-142-12x |
|
कार्यं मे काङ्क्षितं किंचिद्धृदि संपरिवर्तते। कृतास्त्रैस्तत्प्रदेयं मे तदेतद्वदतानघाः।। | 1-142-12a 1-142-12b |
| वैशंपायन उवाच। | 1-142-13x |
|
तच्छ्रुत्वा कौरवेयास्ते तूष्णीमासन्विशांपते। अर्जुनस्तु ततः सर्वं प्रतिजज्ञे परन्तप।। | 1-142-13a 1-142-13b |
|
ततोऽर्जुनं तदा मूर्ध्नि समाघ्राय पुनः पुनः। प्रीतिपूर्वं परिष्वज्य प्ररुरोद मुदा तदा।। | 1-142-14a 1-142-14b |
|
`अश्वत्थामानमाहूय द्रोणो वचनमब्रवीत्। सखायं विद्धि ते पार्थं मया दत्तः प्रगृह्यताम्।। | 1-142-15a 1-142-15b |
|
साधुसाध्विति तं पार्थः परिष्वज्येदमब्रवीत्। अद्यप्रभृति विप्रेन्द्र परवानस्मि धर्मतः।। | 1-142-16a 1-142-16b |
|
शिष्योऽहं त्वत्प्रसादेन जीवामि द्विजसत्तम। इत्युक्त्वा तु तदा पार्थः पादौ जग्राह पाण्डवः'।। | 1-142-17a 1-142-17b |
|
ततो द्रोणः पाण्डुपुत्रानस्त्राणि विविधानि च। ग्राहयामास दिव्यानि मानुषाणि च वीर्यवान्।। | 1-142-18a 1-142-18b |
|
राजपुत्रास्तथा चान्ये समेत्य भरतर्षभ। अभिजग्मुस्ततो द्रोणमस्त्रार्थे द्विजसत्तमम्।। | 1-142-19a 1-142-19b |
|
वृष्णयश्चान्धकाश्चैव नानादेश्याश्च पार्थिवाः। सूतपुत्रश्च राधेयो गुरुं द्रोणमियात्तदा।। | 1-142-20a 1-142-20b |
|
स्पर्धमानस्तु पार्थेन सूतपुत्रोऽत्यमर्षणः। दुर्योधनं समाश्रित्य सोऽवमन्यत पाण्डवान्।। | 1-142-21a 1-142-21b |
|
अभ्ययात्स ततो द्रोणं धनुर्वेदचिकीर्षया। शिक्षाभुजवलोद्योगैस्तेषु सर्वेषु पाण्डवः।। | 1-142-22a 1-142-22b |
|
अस्त्रविद्यानुरागाच्च विशिष्टोऽभवदर्जुनः। तुल्येष्वस्त्रप्रयोगेषु लाघवे सौष्टवेषु च।। | 1-142-23a 1-142-23b |
|
सर्वेषामेव शिष्याणां बभूवाभ्यधिकोऽर्जुनः। ऐन्द्रिमप्रतिमं द्रोण उपदेशेष्वमन्यत।। | 1-142-24a 1-142-24b |
|
एवं सर्वकुमाराणामिष्वस्त्रं प्रत्यपादयत्। कमण्डलुं च सर्वेषां प्रायच्छच्चिरकारणात्।। | 1-142-25a 1-142-25b |
|
पुत्राय च ददौ कुम्भमविलम्बनकारणात्। यावत्ते नोपगच्छ्ति तावदस्मै परां क्रियाम्।। | 1-142-26a 1-142-26b |
|
द्रोण आचष्ट पुत्राय कर्म तज्जिष्णुरौहत। ततः स वारुणास्त्रेण पूरयित्वा कमण्डलुम्।। | 1-142-27a 1-142-27b |
|
सममाचार्यपुत्रेण गुरुमभ्येति फाल्गुनः। आचार्यपुत्रात्तस्मात्तु विशेषोपचयेऽपृथक्।। | 1-142-28a 1-142-28b |
|
न व्यहीयत मेधावी पार्थोऽप्यस्त्रविदां वरः। अर्जुनः परमं यत्नमातिष्ठद्गुरुपूजने।। | 1-142-29a 1-142-29b |
|
अस्त्रे च परमं योगं प्रियो द्रोणस्य चाभवत्। तं दृष्ट्वा नित्यमुद्युक्तमिष्वस्त्रं प्रति फाल्गुनम्।। | 1-142-30a 1-142-30b |
|
आहूय वचनं द्रोणो रहः सूदमभाषत। अन्धकारेऽर्जुनायान्नं न देयं ते कदाचन। न चाख्येयमिदं चापि मद्वाक्यं विजयेत्वया।। | 1-142-31a 1-142-31b 1-142-31c |
|
ततः कदाचिद्भुञ्जाने प्रववौ वायुरर्जुने। तेन तत्र प्रदीपः स दीप्यमानो विलोपितः।। | 1-142-32a 1-142-32b |
|
भुक्त एव तु कौन्तेयो नास्यादन्यत्र वर्तते। हस्तस्तेजस्विनस्तस्य अनुग्रहणकारणात्।। | 1-142-33a 1-142-33b |
|
तदभ्यासकृतं मत्वा रात्रावपि स पाण्डवः। योग्यां चक्रे महाबाहुर्धनुषा पाण्डुनन्दनः।। | 1-142-34a 1-142-34b |
|
तस्य ज्यातलनिर्घोषं द्रोणः शुश्राव भारत। उपेत्य चैनमुत्थाय परिष्वज्येदमब्रवीत्।। | 1-142-35a 1-142-35b |
| द्रोण उवाच। | 1-142-36x |
|
प्रयतिष्ये तथा कर्तुं यथा नान्यो धनुर्धरः। त्वत्समो भविता लोके सत्यमेतद्ब्रवीमि ते।। | 1-142-36a 1-142-36b |
| वैशंपायन उवाच। | 1-142-37x |
|
ततो द्रोणोऽर्जुनं भूयो हयेषु च गजेषु च। रथेषु भूमावपि च रणशिक्षामशिक्षयत्।। | 1-142-37a 1-142-37b |
|
गदायुद्धेऽसिचर्यायां तोमरप्रासशक्तिषु। द्रोणः संकीर्णयुद्धे च शिक्षयामास कौरवान्।। | 1-142-38a 1-142-38b |
|
तस्य तत्कौशलं श्रुत्वा धनुर्वेदजिघृक्षवः। सजानो राजपुत्राश्च समाजग्मुः सहस्रशः।। | 1-142-39a 1-142-39b |
|
`तान्सर्वाञ्शिक्षयामास द्रोणः शस्त्रभृतां वरः।' ततो निषादराजस्य हिरण्यधनुषः सुतः। एकलव्यो महाराज द्रोणमभ्याजगाम ह।। | 1-142-40a 1-142-40b 1-142-40c |
|
न स तं प्रतिजग्राह नैषादिरिति चिन्तयन्। शिष्यं धनुषि धर्मज्ञस्तेषामेवान्ववेक्षया।। | 1-142-41a 1-142-41b |
| `द्रोण उवाच। | 1-142-42x |
|
शिष्योऽसि मम नैषादे प्रयोगे बलत्तरः। निवर्तस्व गृहानेव अनुज्ञातोऽसि नित्यशः।। | 1-142-42a 1-142-42b |
| वैशंपायन उवाच।' | 1-142-43x |
|
स तु द्रोणस्य शिरसा पादौ गृह्य परन्तपः। अरण्यमनुसंप्राप्य कृत्वा द्रोणं महीमयम्।। | 1-142-43a 1-142-43b |
|
तस्मिन्नाचार्यवृत्तिं च परमामास्थितस्तदा। इष्वस्त्रे योगमातस्थे परं नियममास्थितः।। | 1-142-44a 1-142-44b |
|
परया श्रद्धयोपेतो योगेन परमेण च। विमोक्षादानसन्धाने लघुत्वं परमाप सः।। | 1-142-45a 1-142-45b |
|
`लाघवं चास्त्रयोगं च नचिरात्प्रत्यपद्यत।' अथ द्रोणाभ्यनुज्ञाताः कदाचित्कुरुपाण्डवाः। रथैर्विनिर्ययुः सर्वे मृगयामरिमर्दनाः।। | 1-142-46a 1-142-46b 1-142-46c |
|
तत्रोपकरणं गृह्य नरः कश्चिद्यदृच्छया। राजन्ननुजगामैकः श्वानमादाय पाण्डवान्।। | 1-142-47a 1-142-47b |
|
तेषां विचरतां तत्र तत्तत्कर्मचिकीर्षया। श्वाचरन्स पथा क्रीडन्नैषादिं प्रति जग्मिवान्।। | 1-142-48a 1-142-48b |
|
स कृष्णमलदिग्धाङ्गं कृष्णाजिनजटाघरम्। नैषादिं श्वा समालक्ष्य भषंस्तस्थौ तदन्तिके।। | 1-142-49a 1-142-49b |
|
तदा तस्याथ भषतः शुनः सप्त शरान्मुखे। लाघवं दर्शन्नस्त्रे मुमोच युगपद्यथा।। | 1-142-50a 1-142-50b |
|
स तु श्वा शरपूर्णास्यः पाण्डवानाजगाम ह। तं दृष्ट्वा पाण्डवा वीराः परं विस्मयमागताः।। | 1-142-51a 1-142-51b |
|
लाघवं शब्धवेधित्वं दृष्ट्वा तत्परमं तदा। प्रेक्ष्य तं व्रीडिताश्चासन्प्रशशंसुश्च सर्वशः।। | 1-142-52a 1-142-52b |
|
तं ततोऽन्वेषमाणास्ते वने वननिवासिनम्। ददृशुः पाण्डवा राजन्नस्यन्तमनिशं शरान्।। | 1-142-53a 1-142-53b |
|
न चैनमभ्यजानंस्ते तदा विकृतदर्शनम्। तथैनं परिपप्रच्छ्रुः को भवान्कस्य वेत्युत।। | 1-142-54a 1-142-54b |
| एकलव्य उवाच। | 1-142-55x |
|
निषादाधिपतेर्वीरा हिरण्यधनुषः सुतम्। द्रोणशिष्यं च मां वित्त धुर्वेदकृतश्रमम्।। | 1-142-55a 1-142-55b |
| वैशंपायन उवाच। | 1-142-56x |
|
ते तमाज्ञाय तत्त्वेन पुनरागम्य पाण्डवाः। यथा वृत्तं वने सर्वं द्रोणायाचख्युरद्भुतम्।। | 1-142-56a 1-142-56b |
|
कौन्तेयस्त्वर्जुनो राजन्नेकलव्यमनुस्मरन्। रहो द्रोणं समासाद्य प्रणयादिदमब्रवीत्।। | 1-142-57a 1-142-57b |
|
नन्वहं परिरभ्यैकः प्रीतिपूर्वमिदं वचः। भवतोक्तो न मे शिष्यस्त्वद्विशिष्टो भविष्यति।। | 1-142-58a 1-142-58b |
|
अथ कस्मान्मद्विशिष्टो लोकादपि च वीर्यवान्। अन्योऽस्ति भवतः शिष्यो निषादाधिपतेः सुतः। | 1-142-59a 1-142-59b |
| वैशंपायन उवाच। | 1-142-60x |
|
मुहूर्तमिव तं द्रोणश्चिन्तयित्वा विनिश्चयम्। सव्यसाचिनमादाय नैषादिं प्रति जग्मिवान्।। | 1-142-60a 1-142-60b |
|
ददर्श मलदिग्धाङ्गं जटिलं चीरवाससम्। एकलव्यं धनुष्पाणिमस्यन्तमनिशं शरान्।। | 1-142-61a 1-142-61b |
|
एकलव्यस्तु तं दृष्ट्वा द्रोणमायान्तमन्तिकात्। अभिगम्योपसंगृह्य जगाम शिरसा महीम्।। | 1-142-62a 1-142-62b |
|
पूजयित्वा ततो द्रोणं विधिवत्स निषादजः। निवेद्य शिष्यमात्मानं तस्थौ प्राञ्जलिरग्रतः।। | 1-142-63a 1-142-63b |
|
ततो द्रोणोऽब्रवीद्राजन्नेकलव्यमिदं वचः। यदि शिष्योऽसि मे वीर वेतनं दीयतां मम।। | 1-142-64a 1-142-64b |
|
एकलव्यस्तु तच्छ्रुत्वा प्रीयमाणोऽब्रवीदिदम्। किं प्रयच्छामि भगवन्नाज्ञापयतु मां गुरुः।। | 1-142-65a 1-142-65b |
| न हि किंचिददेयं मे गुरवे ब्रह्मवित्तम। | 1-142-66a |
| वैशंपायन उवाच। | 1-142-66x |
| तमब्रवीत्त्वयाङ्गुष्ठो दक्षिणो दीयतामिति।। | 1-142-66b |
|
एकलव्यस्तु तच्छ्रुत्वा वचो द्रोणस्य दारुणम्। प्रतिज्ञामात्मनो रक्षन्सत्ये च नियतः सदा।। | 1-142-67a 1-142-67b |
|
तथैव हृष्टवदनस्तथैवादीनमानसः। छित्त्वाऽविचार्य तं प्रादाद्द्रोणायाङ्गुष्ठमात्मनः।। | 1-142-68a 1-142-68b |
|
ततः शरं तु नैषादिरङ्गुलीभिर्व्यकर्षत। न तथा च स शीघ्रोऽभूद्यथा पूर्वं नराधिप।। | 1-142-69a 1-142-69b |
|
ततोऽर्जुनः प्रीतमना बभूव विगतज्वरः। द्रोणश्च सत्यवागासीन्नान्योऽभिभविताऽर्जुनं।। | 1-142-70a 1-142-70b |
|
द्रोणस्य तु तदा शिष्यौ गदायोग्यौ बभूवतुः। दुर्योधनश्च भीमश्च सदा संरब्धणानसौ।। | 1-142-71a 1-142-71b |
|
अश्वत्थामा रहस्येषु सर्वेष्वभ्यधिकोऽभवत्। तथाऽतिपुरुषानन्यान्त्सारुकौ यमजावुभौ।। | 1-142-72a 1-142-72b |
|
युधिष्ठिरो रथश्रेष्ठः सर्वत्र तु धनञ्जयः। प्रथितः सागरान्तायां रथयूथपयूथपः।। | 1-142-73a 1-142-73b |
|
बुद्धियोगबलोत्साहः सर्वास्त्रेषु च निष्ठितः। अस्त्रे गुर्वनुरागे च विशिष्टोऽभवदर्जुनः।। | 1-142-74a 1-142-74b |
|
तुल्येष्वस्त्रोपदेशेषु सौष्ठवेन च वीर्यवान्। एकः सर्वकुमाराणां बभूवातिरथोऽर्जुनः।। | 1-142-75a 1-142-75b |
|
प्राणाधिकं भीमसेनं कृतविद्यं धनञ्जयम्। धार्तराष्ट्रा दुरात्मानो नामृष्यन्त परस्परम्।। | 1-142-76a 1-142-76b |
|
तांस्तु सर्वान्समानीय सर्वविद्यास्त्रशिक्षितान्। द्रोणः प्रहरणज्ञाने जिज्ञासुः पुरुषर्षभः।। | 1-142-77a 1-142-77b |
|
कृत्रिमं भासमारोप्य वृक्षाग्रे शिल्पिभिः कृतम्। अविज्ञातं कुमाराणां लक्ष्यभूतमुपादिशत्।। | 1-142-78a 1-142-78b |
| द्रोण उवाच। | 1-142-79x |
|
शीघ्रं भन्तः सर्वेऽपि धनूंष्यादाय सर्वशः। भासमेतं समुद्दिश्य तिष्ठध्वं सन्धितेषतः।। | 1-142-79a 1-142-79b |
|
मद्वाक्यसमकालं तु शिरोऽस्य विनिपात्यताम्। एकैकशो नियोक्ष्यामि तथा कुरुत पुत्रकाः।। | 1-142-80a 1-142-80b |
| वैशंपायन उवाच। | 1-142-81x |
|
ततो युधिष्ठिरं पूर्वमुवाचाङ्गिरसां वरः। संधत्स्व बामं दुर्धर्ष मद्वाक्यान्ते विमुञ्चतम्।। | 1-142-81a 1-142-81b |
|
ततो युधिष्ठिरः पूर्वं धनुर्गृह्य परन्तपः। तस्थौ भासं समुद्दिश्य गुरुवाक्यप्रचोदितः।। | 1-142-82a 1-142-82b |
|
ततो विततधन्वानं द्रोणस्तं कुरुनन्दनम्। स मुहूर्तादुवाचेदं वचनं भरतर्षभ।। | 1-142-83a 1-142-83b |
|
पश्यसि त्वं द्रुमाग्रस्थं भासं नरवरात्मज। पश्यामीत्येवमाचार्यं प्रत्युवाच युधिष्ठिरः।। | 1-142-84a 1-142-84b |
|
स मुहूर्तादिव पुनर्द्रोणस्तं प्रत्यभाषत। अथ वृक्षमिमं मां वा भ्रातॄन्वाऽपि प्रपश्यसि।। | 1-142-85a 1-142-85b |
|
तमुवाच स कौन्तेयः पश्याम्येनं नवस्पतिम्। भन्तं च तथा भ्रातॄन्भासं चेति पुनःपुनः।। | 1-142-86a 1-142-86b |
|
तमुवाचापसर्पेति द्रोणोऽप्रीतमना इव। नैतच्छक्यं त्वया वेद्धुं लक्ष्यमित्येव कुत्सयन्।। | 1-142-87a 1-142-87b |
|
ततो दुर्योधनादींस्तान्धार्तराष्ट्रान्महायशाः। तेनैव क्रमयोगेन जिज्ञासुः पर्यपृच्छत।। | 1-142-88a 1-142-88b |
|
अन्यांश्च शिष्यान्भीमादीन्राज्ञश्चैवान्यदेशजान्। यदा च सर्वे तत्सर्वं पश्याम इति कुत्सिताः।। | 1-142-89a 1-142-89b |
| ।। इति श्रीमन्महाभारते आदिपर्वणि संभवपर्वणि द्विचत्वारिंशदधिकशततमोऽध्यायः।। 142 ।। |
1-142-12 यत्प्रदेयं मे इति पाठान्तरम्।। 1-142-22 द्रोणमभ्ययात् द्रोणतुल्योऽभवत्।। 1-142-27 औहत तर्कितवान्।। 1-142-28 अपृथक् सहैवास्ते।। 1-142-29 अतो न व्यहीयत न विहीनोऽभूत्।। 1-142-30 योगमैकाग्र्यम्।। 1-142-33 अनुग्रहणमभ्यासः।। 1-142-34 योग्यामभ्यासम्।। 1-142-35 उत्थायोपेत्येति क्रमः।। 1-142-41 तेषामन्ववेक्षया तेभ्योऽधिको माभूदिति बुद्ध्या।। 1-142-43 महीमयं मृण्मयम्।। 1-142-44 इष्वस्त्रे इषुप्रयोगे योगमैकाग्र्यम्।। 1-142-45 लघुत्वं शीघ्रप्रयोक्तृत्वम्।। 1-142-64 वेतनं गुरुदक्षिणारूपम्।। 1-142-70 नाधिकोऽन्योऽर्जुनादभूत इति पाठान्तरम्।। 1-142-71 गदायोग्यौ गदायुद्धेऽभ्यासवन्तौ।। 1-142-72 त्सारुकौ खङ्गयुद्धे कुशलौ।। 1-142-79 भासं पक्षिविशेषम्।। द्विचत्वारिंशदधिकशततमोऽध्यायः।। 142 ।।
| आदिपर्व-141 | पुटाग्रे अल्लिखितम्। | आदिपर्व-143 |