महाभारतम्-13-अनुशासनपर्व-214
| ← अनुशासनपर्व-213 | महाभारतम् त्रतयोदशपर्व महाभारतम्-13-अनुशासनपर्व-214 वेदव्यासः |
अनुशासनपर्व-215 → |
महेश्वरेण पार्वतींप्रति सदृष्टान्तप्रदर्शनं सर्वैर्विधेर्दुरतिक्रमत्वनिरूपणम्।। 1 ।। तता योधधर्मकथनपूर्वकं राज्ञां योधानां च प्राणयज्ञप्रशंसनम्।। 2 ।।
महेश्वर उवाच। 13-214-1x
श्रूयतां कारणं देवि यथा हि दुरतिक्रमः।
विधिः सर्वेषु भूतेषु मर्तव्ये समुपस्थिते।। 13-214-1।।
आयुःक्षयेणोपहिताः समागम्य वरानने।
कीटाः पतङ्गा बहवः स्थूलाः सूक्ष्माश्च मध्यमाः।
प्रज्वलत्सु प्रदीपेषु स्वयमेव पतन्ति ते।। 13-214-2।।
बहूनां मृगयूथानां नानावननिषेविणाम्।
यस्तु कालं गतस्तेषां स वै पाशेन बध्यते।। 13-214-3।।
सूनार्थं देवि बद्धानां क्षीणायुर्यो निबध्यते।
अवशो घातकस्याथ हस्तं तदहरेति सः।। 13-214-4।।
यथा पक्षिगणाः क्षिप्रं विस्तीर्णाकाशगामिनः।
क्षीणायुषो निबध्यन्ते शक्ता अपि पलायितुम्।। 13-214-5।।
यथा वारिचरा मीना बहवोऽम्बुजजातयः।
जालं समधिरोहन्ति स्वयमेव विधेर्वशात्।। 13-214-6।।
शल्यकस्य च जिह्वाग्रं स्वयमारुह्य शोभने।
आयुःक्षयेणोपहता निबध्यन्ते सरीसृपाः।। 13-214-7।।
कृषतां कर्षकाणां च नास्ति बुद्धिर्विहिंसने।
अथैषां लाङ्गलाग्राद्यैर्हन्यन्ते जन्तवोऽक्षयाः।। 13-214-8।।
पादाग्रेणैव चैकेन यां हिंसां कुरुते नरः।
मातङ्गोपि न तां कुर्यात्कूरो जन्मशतैरपि।। 13-214-9।।
म्रियन्ते यैर्हि मर्तव्यं न तान्घ्नन्ति कृषीवलाः।
कृषामीति मनस्तस्य नास्ति चिन्ता विहिंसने।। 13-214-10।।
तस्माज्जीवसहस्राणि हत्वाऽपि न स लिप्यते।
विधिना स हतः पूर्वं पश्चात्प्राणि विपद्यते।
एवं सर्वेषु भूतेषु विधिर्हि दुरतिक्रमः।। 13-214-11।।
गतायुषा मुहूर्तं तु न शक्यमुपजीवितुम्।
जीवितव्ये न मर्तव्यं न भूतं न भविष्यति।। 13-214-12।।
शुभाशुभं कर्मफलं न शक्यमतिवर्तितुम्।
तथा ताभिश्च मर्तव्यं मोक्तव्याश्चैव तास्तथा।। 13-214-13।।
रन्तिदेवस्य गावो वै विधेर्हि वशमागताः।
स्वयमायान्ति गावो वै हन्यन्ते यत्र सुन्दरि।। 13-214-14।।
गवां वै हन्यमानानां रुधिरप्रभवा नदी।
चर्मण्वतीति विख्याता खुरशृङ्गास्थिदुर्गमा।। 13-214-15।।
रुधिरं तां नदीं प्राप्य तोयं भवति शोभने।
मेध्यं पुण्यं पवित्रं च गन्धवर्णरसैर्युतम्।। 13-214-16।।
तत्राऽभिषेकं कुर्वन्ति कृतजप्याः कृताह्निकाः।
द्विजा देवगणाश्चापि लोकपाला महेश्वराः।। 13-214-17।।
तस्य राज्ञः सदा सत्रे स्वयमागम्य सुन्दरि।
विधिना पूर्वदृष्टेन तन्मांसमुपकल्पितम्।
मन्त्रवत्प्रतिगृह्णन्ति यतान्यायं यताविधि।। 13-214-18।।
समांसं च सदा ह्यन्नं शतशोऽथ सहस्रशः।
भुञ्जानानां द्विजातीनामस्तमेति दिवाकरः।। 13-214-19।।
गावो यास्तत्र हन्यन्ते राज्ञस्तस्य क्रतूत्तमे।
पठ्यमानेषु मन्त्रेषु यथान्यायं यथाविधि।। 13-214-20।।
ताश्च स्वर्गं गता गावो रन्तिदेवश्च पार्थिवः।
सदा सत्रविधानेन सिद्धिं प्राप्तो नरोत्तमः।। 13-214-21।।
अथ यस्तु सहायार्थमुक्तः स्यात्पार्थिवैर्नरैः।
भोगानां संविभागेन वस्त्राभरणभूषणैः।। 13-214-22।।
सहभोजनसम्बद्धैः सत्कारैर्विविधैरपि।
सहायकाले सम्प्राप्ते सङ्ग्रामे शस्त्रमुद्धरेत्।। 13-214-23।।
व्यूढानीके यथा सास्त्रं सेनयोरुभयोरपि।
हस्त्यश्वरथसम्पूर्णे पदातिबलसङ्कुले।
चामरच्छत्रशबले ध्वजचर्मायुधोज्ज्वले।। 13-214-24।।
शक्तितोमरकुन्तासिशूलमुद्गरपाणिभिः।
कूटमुद्गरचापेषु मुसुण्ठीजुष्टमुष्टिभिः।। 13-214-25।।
भिण्डिपालगदाचक्रप्रासकर्पटधारिभिः।
नानाप्रहरणैर्योधैः सेनयोरुभयोरपि।
युद्धशौण्डैः प्रगर्जद्भिर्वृषेषु वृषभैरिव।। 13-214-26।।
शङ्खदुन्दुभिनादेन नानातूर्यरवेण च।
हयहेषितशब्देन कुञ्जराणां तु बृंहितैः।। 13-214-27।।
योधानां सिंहनादैश्च घण्टानां शिञ्जितस्वनैः।
दिशश्च विदिशश्चैव समन्ताद्बधिरीकृताः।। 13-214-28।।
ग्रीष्मान्तेष्विव गर्जद्भिर्नभशीव बलाहकैः।
रथनेमिखुरोद्धूतैररुणै रणरेणुभिः।
कपिलाभिरिवाकाशे छाद्यमाने समन्ततः।। 13-214-29।।
प्रवृत्ते शस्त्रसम्पाते योधानां तत्र सेनयोः।
तेषां प्रहारक्षतजं रक्तचन्दनसन्निभम्।। 13-214-30।।
तेषामस्राणि गात्रेभ्य स्रवन्ते रणमूर्धनि।
पलाशाशोकपुष्पाणां जङ्गमा इव राशयः।। 13-214-31।।
रणे समभिवर्तन्त उद्यतायुधपाणयः।
शोभमाना रणे शूरा आह्वयन्तः परस्परम्।। 13-214-32।।
हन्यमानेष्वभिघ्नत्सु शूरेषु रणसङ्कटे।
पृष्ठं दत्त्वा च ये तत्र नायकस्य नराधमाः।। 13-214-33।।
अनाहता निवर्तन्ते नायके चाप्यनीप्सति।
ते दुष्कृतं प्रपद्यन्ते नायकस्याखिलं नराः।
यच्चास्ति सुकृतं तेषां युज्यते तेन नायकः।। 13-214-34।।
अहिंसा परमो धर्म इति येऽपि नरा विदुः।
सङ्ग्रामेषु न युध्यन्ते भृत्याश्चैवानुरूपतः।
नरकं यान्ति ते घोरं भर्तृपिण्डापहारिणइः।। 13-214-35।।
यस्तु प्राणान्परित्यज्य प्रविशेदुद्यतायुधः।
सङ्ग्राममग्निप्रतिमं पतह्ग इव निर्भयः।
स्वर्गमाविशते प्रेत्य ज्ञात्वा योधस्य निश्चयम्।। 13-214-36।।
आविष्टश्चैव सत्त्वेन सघृणो जायते नरः।
प्रहारैर्नन्दयेद्देवि सत्वेनाधिष्ठितो हि सः।
प्रहारव्यथितश्चैव न वैक्लब्यमुपैति सः।। 13-214-37।।
यस्तु स्वं नायकं रक्षेदतिघोरे रणाङ्कणे।
तापयन्नरिसैन्यानि सिंहो मृगगणानिव।
आदित्य इव मध्याह्ने दुर्निरीक्ष्यो रणाजिरे।। 13-214-38।।
निर्दयो यस्तु सङ्ग्रामे प्रहरन्नुद्यतायुधः।
यजते स तु पूतात्मा सङ्ग्रामेण महाक्रतुम्।। 13-214-39।।
चर्म कृष्णाजिनं तस्य दन्तकाष्ठं धनुः स्मृतम्।
रथो वेदिर्ध्वजो यूपः कुशाश्च रथरश्मयः।। 13-214-40।।
मानो दर्पस्त्वहङ्कारस्त्रयस्त्रेताग्नयः स्मृताः।
प्रमोदश्च स्रुवस्तस्य उपाध्यायो हि सारथिः।। 13-214-41।।
स्रुग्भाण्डं चापि यत्किञ्चिद्यज्ञोपकरणानि च।
आयुधान्यस्य तत्सर्वं समिधः सायकाः स्मृताः।। 13-214-42।।
स्वेदस्रवश्च गात्रेभ्यः क्षौद्रं तस्य यशस्विनः।
पुरोडाशा नृशीर्षाणि रुधिरं चाहुतिः स्मृता।
तूणाश्चैव चरुर्ज्ञेया वसोर्धारा वसाः स्मृताः।। 13-214-43।।
क्रव्यादा भूतसङ्घाश्च तस्मिन्यज्ञे द्विजतयः।
तेषां भक्षान्नपानानि हता नृगजवाजिनः।
भुञ्जते ते यथाकामं यता यज्ञे किमिच्छति।। 13-214-44।।
निहतानां तु योधानां वस्त्राभरणभूषणम्।
हिरण्यं च सुवर्णं च यद्वै यज्ञस्य दक्षिणा।। 13-214-45।।
यस्तत्र हन्यते देवि गजस्कन्धगतो नरः।
ब्रह्मलोकमवाप्नोति रणेष्वभिमुखो हतः।। 13-214-46।।
रथमध्यगतो वाऽपि हयपृष्ठगतोपि वा।
हन्यते यस्तु सङ्ग्रामे शक्रलोके महीयते।। 13-214-47।।
स्वर्गे हताः प्रपूज्यते हन्ता त्वत्रैव पूज्यते।
द्वावेतौ सुखमेधेते हन्ता यश्चैव हन्यते।। 13-214-48।।
तस्मात्सङ्ग्राममासाद्य प्रहर्तव्यमभीतवत्।। 13-214-49।।
निर्भयो यस्तु सङ्ग्रामे यस्तु सङ्ग्रामे प्रहरेदुद्यतायुधः।
यथा नदीसहस्राणि प्रविष्टानि महोदधिम्।। 13-214-50।।
तथा सर्वे न सन्देहो धर्मा धर्मभृतांवरम्।
प्रविष्टा राजधर्मेण आचारविनयस्तथा।। 13-214-51।।
वेदोक्ताश्चैव ये धर्माः पाषण्डेषु च कीर्तिताः।
तथैव मानुषा धर्मा धर्माश्चान्ये तथेतरे।। 13-214-52।।
देशजातिकुलानां च ग्रामधर्मास्तथैव च।
ये धर्माः पार्वतीयेषु ये धर्माः पत्तनादिषु।
तेषां पूर्वप्रवृत्तानां कर्तव्यं परिरक्षणम्।। 13-214-53।।
धर्म एव हतो हन्ति धर्मो रक्षति रक्षितः।
तस्माद्धर्मो न हन्तव्यः पार्थिवेन विशेषतः।। 13-214-54।।
प्रजाः पालयते यत्र धर्मेण वसुधाधिपः।
षट्कर्मनिरता विप्राः पूज्यन्ते पितृदेवताः।। 13-214-55।।
नैव तस्मिन्ननावृष्टिर्न रोगा नाप्युपद्रवाः।
धर्मशीलाः प्रजाः सर्वाः स्वधर्मनिरते नृपे।। 13-214-56।।
एष्टव्यः सततं देवि युक्ताचारो नराधिपः।
छिद्रज्ञश्चैव शत्रूणामप्रमत्तः प्रतापवान्।। 13-214-57।।
शूद्राः पृथिव्यां बहवो राज्ञां बहुविनाशकाः।
तस्मात्प्रमादं सुश्रोणि न कुर्यात्पण्डितो नृपः।। 13-214-58।।
तेषु मित्रेषु त्यक्तेषु तथा मर्त्येषु हस्तिषु।
विस्रम्भो नोपगन्तव्यः स्नानपानेषु नित्यशः।। 13-214-59।।
राज्ञो वल्लभतामेति कुलं भावयते स्वकम्।
यस्तु राष्ट्रहितार्थाय गोब्राह्मणकृते तथा।
बन्दीग्रहाय मित्रार्थे प्राणांस्त्यजति दुस्त्यजान्।। 13-214-60।।
सर्वकामदुघां धेनुं धरणीं लोकधारिणीम्।
समुद्रान्तां वरारोहे सशैलवनकाननाम्।। 13-214-61।।
दद्याद्देवि द्विजातिभ्यो वसुपूर्णां वसुन्धराम्।
न तत्समं वरारोहे प्राणत्यागी विशिष्यते।। 13-214-62।।
सहस्रमपि यज्ञानां यजते च यतर्द्धिमान्।
यज्ञैस्तस्य किमाश्चर्यं प्राणत्यागः सुदुष्करः।। 13-214-63।।
तस्मात्सर्वेषु यज्ञेषु प्राणयज्ञो विशिष्यते।
एवं सङ्ग्रामयज्ञास्ते यथार्थं समुदाहृताः।। 13-214-64।।
।। इति श्रीमन्महाभारते अनुशासनपर्वणि दानधर्मपर्वणि चतुर्दशाधिकद्विशततमोऽध्यायः।। 214 ।।
| अनुशासनपर्व-213 | पुटाग्रे अल्लिखितम्। | अनुशासनपर्व-215 |