ऋग्वेदः सूक्तं १०.८१
| ← सूक्तं १०.८० | ऋग्वेदः - मण्डल १० सूक्तं १०.८१ विश्वकर्मा भौवनः |
सूक्तं १०.८२ → |
| विश्वकर्मा । त्रिष्टुप्, २ विराड्रूपा |
य इमा विश्वा भुवनानि जुह्वदृषिर्होता न्यसीदत्पिता नः ।
स आशिषा द्रविणमिच्छमानः प्रथमच्छदवराँ आ विवेश ॥१॥
किं स्विदासीदधिष्ठानमारम्भणं कतमत्स्वित्कथासीत् ।
यतो भूमिं जनयन्विश्वकर्मा वि द्यामौर्णोन्महिना विश्वचक्षाः ॥२॥
विश्वतश्चक्षुरुत विश्वतोमुखो विश्वतोबाहुरुत विश्वतस्पात् ।
सं बाहुभ्यां धमति सं पतत्रैर्द्यावाभूमी जनयन्देव एकः ॥३॥
किं स्विद्वनं क उ स वृक्ष आस यतो द्यावापृथिवी निष्टतक्षुः ।
मनीषिणो मनसा पृच्छतेदु तद्यदध्यतिष्ठद्भुवनानि धारयन् ॥४॥
या ते धामानि परमाणि यावमा या मध्यमा विश्वकर्मन्नुतेमा ।
शिक्षा सखिभ्यो हविषि स्वधावः स्वयं यजस्व तन्वं वृधानः ॥५॥
विश्वकर्मन्हविषा वावृधानः स्वयं यजस्व पृथिवीमुत द्याम् ।
मुह्यन्त्वन्ये अभितो जनास इहास्माकं मघवा सूरिरस्तु ॥६॥
वाचस्पतिं विश्वकर्माणमूतये मनोजुवं वाजे अद्या हुवेम ।
स नो विश्वानि हवनानि जोषद्विश्वशम्भूरवसे साधुकर्मा ॥७॥
सायणभाष्यम्
‘य इमा' इति सप्तर्चं त्रयोदशं सूक्तं भुवनपुत्रस्य विश्वकर्मण आर्षं त्रैष्टुभं विश्वकर्मदेवत्यम् । तथा चानुक्रान्तं --- ‘ य इमा विश्वकर्मा भौवनो वैश्वकर्मणं तु ' इति । गतः सूक्तविनियोगः । अत्र वाजसनेयकं -- ब्रह्म वै स्वयंभु तपोऽतप्यत । तदैक्षत न वै तपस्यानन्त्यमस्ति हन्ताहं भूतेष्वात्मानं जुहवानि भूतानि चात्मनीति तत्सर्वेषु भूतेष्वात्मानं हुत्वा ' ( श. ब्रा. १३. ७. १) इत्यादि ॥
य इ॒मा विश्वा॒ भुव॑नानि॒ जुह्व॒दृषि॒र्होता॒ न्यसी॑दत्पि॒ता न॑ः ।
स आ॒शिषा॒ द्रवि॑णमि॒च्छमा॑नः प्रथम॒च्छदव॑राँ॒ आ वि॑वेश ॥१
यः । इ॒मा । विश्वा॑ । भुव॑नानि । जुह्व॑त् । ऋषिः॑ । होता॑ । नि । असी॑दत् । पि॒ता । नः॒ ।
सः । आ॒ऽशिषा॑ । द्रवि॑णम् । इ॒च्छमा॑नः । प्र॒थ॒म॒ऽछत् । अव॑रान् । आ । वि॒वे॒श॒ ॥१
यः । इमा । विश्वा । भुवनानि । जुह्वत् । ऋषिः । होता । नि । असीदत् । पिता । नः ।
सः । आऽशिषा । द्रविणम् । इच्छमानः । प्रथमऽछत् । अवरान् । आ । विवेश ॥१
अत्र निरुक्तं - ‘ विश्वकर्मा सर्वमेधे सर्वाणि भूतानि जुहवांचकार स आत्मानमप्यन्ततो जुहवांचकार । तदभिवादिन्येषर्ग्भवति य इमा विश्वा भुवनानि जुह्वदिति ' (निरु. १०.२६) इति । “यः विश्वकर्मैतन्नामकः “ऋषिः भुवनपुत्रः “होता होमनिष्पादकः सन् “विश्वा सर्वाणि “भुवनानि “जुह्वत् होमं कुर्वन् । प्रथमं सर्वं जगद्धुत्वेत्यर्थः । पश्चादग्नौ “न्यसीदत् “पिता जनकः । आत्मकृतेन कर्मणा देहोत्पत्तेः । न चैकस्य जन्यजनकभावो विरुध्यते तपोबलेन शरीरद्वयस्वीकारात् । स एकधा भवति' (छा. उ. ७. २६. २) इत्यादिश्रुतेः । “सः ऋषिः “आशिषा आशीः प्रतिपादकेन सूक्तवाकादिना “द्रविणं धनं स्वर्गाख्यम् “इच्छमानः कामयमानः “प्रथमच्छत् प्रथममग्नेर्भुवनैराच्छादयिता “अवरान् विप्रकृष्टान् भूतान् स्वात्मनाहुतान् “आ “विवेश आविष्टवानग्निमित्युक्तार्थं एव पुनर्विशेषेणोक्तः । एवमुत्तरत्राधियज्ञपरतया योज्यम् । अथाध्यात्मप्रसिद्ध्योच्यते । यो विश्वकर्मा परमेश्वर इमा विश्वा भुवनानि जुह्वत् प्रलयकाले पृथिव्यादीनिमान् सप्त लोकान् स्वात्मन्याहुतिप्रक्षेपवत्संहरन्नृषिरतीन्द्रियद्रष्टा सर्वज्ञो होता संहाररूपस्य होमस्य कर्ता नोऽस्माकं पिता जनको निषसाद स्वयं स्थितवान् । अयमर्थः । प्रलयकाले प्राप्ते सति सर्वाँल्लोकान् संहृत्यास्माकमपि संहर्ता पुनः स्रष्टा च सन् सर्वज्ञो यः परमेश्वरः स्वयमेक एवासीत् । तथा हि श्रुतयः-- आत्मा वा इदमेक एवाग्र आसीत् ' (ऐ. आ. २. ४. १ ) • सदेव सोम्येदमग्र आसीत् ' ( छा. उ. ६. २. १) इत्यादिकाः। स तादृशः परमेश्वर आशिषा ' बहुः स्यां प्रजायेय' इत्येवंरूपया पुनः पुनः सिसृक्षया द्रविणमिच्छमानः धनोपलक्षितं जगद्भोगमाकाङ्क्षमाणः प्रथमच्छत् प्रथम मुख्यं निष्प्रपञ्चं पारमार्थिकं रूपमावृण्वन्नवरान स्वसृष्टान् प्राणिहृदयप्रदेशाना विवेश आविष्टवान् जीवरूपेण । तथा च श्रूयते -- ‘ सोऽकामयत बहुः स्यां प्रजायेयेति स तपोऽतप्यत स तपस्तप्त्वेदं सर्वमसृजत यदिदं किंच तत्सृष्ट्वा तदेवानुप्राविशत् ' ( तै. आ. ८. ६) इति । एवमन्या अप्युपनिषद उदाहार्याः ॥
वैश्वदेवस्य पशोर्वपाया अनुवाक्या ‘ किं स्वित्' इत्येषा । सूत्रितं च -- किं स्विदासीदधिष्ठानं यो नः पिता जनिता ' (आश्व. श्रौ. ३. ८) इति ॥
किं स्वि॑दासीदधि॒ष्ठान॑मा॒रम्भ॑णं कत॒मत्स्वि॑त्क॒थासी॑त् ।
यतो॒ भूमिं॑ ज॒नय॑न्वि॒श्वक॑र्मा॒ वि द्यामौर्णो॑न्महि॒ना वि॒श्वच॑क्षाः ॥२
किम् । स्वि॒त् । आ॒सी॒त् । अ॒धि॒ऽस्थान॑म् । आ॒ऽरम्भ॑णम् । क॒त॒मत् । स्वि॒त् । क॒था । आ॒सी॒त् ।
यतः॑ । भूमि॑म् । ज॒नय॑न् । वि॒श्वऽक॑र्मा । वि । द्याम् । और्णो॑त् । म॒हि॒ना । वि॒श्वऽच॑क्षाः ॥२
किम् । स्वित् । आसीत् । अधिऽस्थानम् । आऽरम्भणम् । कतमत् । स्वित् । कथा । आसीत् ।
यतः । भूमिम् । जनयन् । विश्वऽकर्मा । वि । द्याम् । और्णोत् । महिना । विश्वऽचक्षाः ॥२
पूर्वमन्त्रे जगत्प्रलयकाले संहृत्य पश्चात्सिसृक्षायां सर्वं सृष्ट्वा तत्र प्रविष्ट इत्युक्तम् । अत्र तस्य द्वितीयस्याधिष्ठानजगदुपादानकारणाद्यसंभवात्सृष्टिरनुपपन्नेस्याक्षिपति । लोके हि घटं चिकीर्षुः कुलालो गृहादिकं किंचित्स्थानमधिष्ठाय मृद्रूपेणारम्भद्रव्येण चक्रादिरूपैरुपकरणैर्घटं निष्पादयति । तद्वदीश्वरस्य जगदाश्रयद्यावापृथिव्योरुत्पादनवेलायाम् “अधिष्ठानं “किं “स्विदासीत् किं नामाभूत् । न किंचिदित्यर्थः । तथा: तयोः “आरम्भणं “कतमत्स्वित् । आरभ्यतेऽनेनेत्यारम्भणमुपादानकारणम् । तदपि कतमद्भवेत् । तदपि नेत्यर्थः । यद्यपि संभवेदारम्भणं “कथासीत् कथमभूत् । किं स्वयं सदसद्वा भवेदित्यर्थः । उभयमपि नोपपद्यते । सच्चेदद्वैतभङ्गप्रसङ्गः । असच्चेत् सदात्मकयोर्द्यावापृथिव्योरुपादानानर्हत्वात नान्यत्किंचन मिषत् ' ( ऐ. आ. २. ४. १ ) इति श्रुतेश्चेत्यभिप्रायः । “यतः यस्मादधिष्ठानादारम्भणाच्च “विश्वचक्षा: सर्वद्रष्टा “विश्वकर्मा परमेश्वरः “भूमिं “जनयन् वर्तते तथा “द्यां दिवं “वि “और्णोत् व्यवृणोत् सृष्टवान् महिना स्वमहत्वेन । किं स्विदासीदिति ॥
वि॒श्वत॑श्चक्षुरु॒त वि॒श्वतो॑मुखो वि॒श्वतो॑बाहुरु॒त वि॒श्वत॑स्पात् ।
सं बा॒हुभ्यां॒ धम॑ति॒ सं पत॑त्रै॒र्द्यावा॒भूमी॑ ज॒नय॑न्दे॒व एक॑ः ॥३
वि॒श्वतः॑ऽचक्षुः । उ॒त । वि॒श्वतः॑ऽमुखः । वि॒श्वतः॑ऽबाहुः । उ॒त । वि॒श्वतः॑ऽपात् ।
सम् । बा॒हुऽभ्या॑म् । धम॑ति । सम् । पत॑त्रैः । द्यावा॒भूमी॒ इति॑ । ज॒नय॑न् । दे॒वः । एकः॑ ॥३
विश्वतःऽचक्षुः । उत । विश्वतःऽमुखः । विश्वतःऽबाहुः । उत । विश्वतःऽपात् ।
सम् । बाहुऽभ्याम् । धमति । सम् । पतत्रैः । द्यावाभूमी इति । जनयन् । देवः । एकः ॥३
अनया सर्वात्मकत्वेन कुलालादिविलक्षणत्वादधिष्ठाद्यभावेऽपि स्रष्टुं शक्नोतीत्यह। “विश्वतश्चक्षुः सर्वतो व्याप्तचक्षुः । “उत अपि च “विश्वतोमुखः । तथा “विश्वतोबाहुः । “उत अपि च “विश्वतस्पात् । स एवंविधः परमेश्वरः स्वस्मिंस्त्रैलोक्यमुत्पादयतीत्यर्थः । कथमिति उच्यते । “बाहुभ्यां दिवं “सं “धमति । धमतिर्गतिकर्मा । सम्यक्प्रेरयति । तथा “पतत्रैः गमनशीलैः पादैः पृथिवीं “सं धमतीति । उभयोरेव श्रवणं प्राधान्याभिप्रायम् । एवं “द्यावाभूमी “जनयन् दिवं च पृथिवीं चोत्पादयन् “देवः द्योतमानः स्वयंप्रकाशः परमेश्वरः “एकः असहाय एव वर्तते ॥
किं स्वि॒द्वनं॒ क उ॒ स वृ॒क्ष आ॑स॒ यतो॒ द्यावा॑पृथि॒वी नि॑ष्टत॒क्षुः ।
मनी॑षिणो॒ मन॑सा पृ॒च्छतेदु॒ तद्यद॒ध्यति॑ष्ठ॒द्भुव॑नानि धा॒रय॑न् ॥४
किम् । स्वि॒त् । वन॑म् । कः । ऊं॒ इति॑ । सः । वृ॒क्षः । आ॒स॒ । यतः॑ । द्यावा॑पृथि॒वी इति॑ । निः॒ऽत॒त॒क्षुः ।
मनी॑षिणः । मन॑सा । पृ॒च्छत॑ । इत् । ऊं॒ इति॑ । तत् । यत् । अ॒धि॒ऽअति॑ष्ठत् । भुव॑नानि । धा॒रय॑न् ॥४
किम् । स्वित् । वनम् । कः । ऊं इति । सः । वृक्षः । आस । यतः । द्यावापृथिवी इति । निःऽततक्षुः ।
मनीषिणः । मनसा । पृच्छत । इत् । ऊं इति । तत् । यत् । अधिऽअतिष्ठत् । भुवनानि । धारयन् ॥४
पूर्वस्यामृच्युक्तं ब्रह्मैव भूम्यादिकारणमिति । तदेवानया प्रश्नकथनव्याजेनोच्यते । लोके हि प्रौढं प्रासादं निर्मिमाणः कस्मिंश्चित्प्रौढे वने कंचित् महान्तं वृक्षं छित्त्वा तक्षणादिना स्तम्भादिकं संपादयति । इह तु परमेश्वरप्रेरिता जगत्स्रष्टारः “यतः यस्माद्विनाद्यं वृक्षमादाय “द्यावापृथिवी “निष्टतक्षुः तक्षणेन द्यावापृथिव्यौ निष्पादितवन्तः तत् “वनं “किं “स्वित् किं नाम स्यात् । तथा “क “उ “स “वृक्ष आस कस्तादृशो महान् वृक्षोऽभूत् । हे “मनीषिणः मनस ईश्वराः तदुभयं “मनसा जिज्ञासायुक्तेन “पृच्छतेदु पृच्छतैव। किंच ईश्वरः “भुवनानि “धारयन् “यत् स्थानम् “अध्यतिष्ठत् “तत् अपि पृच्छत । एतस्य सर्वस्याप्युत्तरं ‘ ब्रह्म स वृक्ष आसीत् ' इत्यादिकमुत्तरम् ॥
साकमेधेषु वैश्वकर्मण एककपालस्य ' या ते धामानि ' इत्येषा याज्या । सूत्रितं च - ‘ विश्वकर्मन् हविषा वावृधानो या ते धामानि परमाणि यावमा ' (आश्व. श्रौ. २. १८) इति । पूर्वोक्तस्य पशोर्हविष एषैव याज्या । सूत्रितं च –' या ते धामानि परमाणि यावमा य इमे द्यावापृथिवी जनित्री ' ( आश्व. श्रौ. ३. ८) इति ॥
या ते॒ धामा॑नि पर॒माणि॒ याव॒मा या म॑ध्य॒मा वि॑श्वकर्मन्नु॒तेमा ।
शिक्षा॒ सखि॑भ्यो ह॒विषि॑ स्वधावः स्व॒यं य॑जस्व त॒न्वं॑ वृधा॒नः ॥५
या । ते॒ । धामा॑नि । प॒र॒माणि॑ । या । अ॒व॒मा । या । म॒ध्य॒मा । वि॒श्व॒ऽक॒र्म॒न् । उ॒त । इ॒मा ।
शिक्ष॑ । सखि॑ऽभ्यः । ह॒विषि॑ । स्व॒धा॒ऽवः॒ । स्व॒यम् । य॒ज॒स्व॒ । त॒न्व॑म् । वृ॒धा॒नः ॥५
या । ते । धामानि । परमाणि । या । अवमा । या । मध्यमा । विश्वऽकर्मन् । उत । इमा ।
शिक्ष । सखिऽभ्यः । हविषि । स्वधाऽवः । स्वयम् । यजस्व । तन्वम् । वृधानः ॥५
अनया भौवनो विश्वकर्मा जगत्कारणं विश्वकर्मदेवं स्तौति । हे “विश्वकर्मन् “या यानि “ते तव “परमाणि “धामानि शरीराणि सन्ति “या यानि च “मध्यमा मध्यमानि शरीराणि सन्ति “उत अपि च “या यानि “अवमा अवमानि शरीराणि सन्ति उतापि च तानीमानि सर्वाणि शरीराणि “सखिभ्यः अस्मभ्यं यष्टुं “हविषि मयि हविर्भूते सति “शिक्ष देहि । हे “स्वधावः हविर्लक्षणान्नवन् “स्वयम् एव त्वं “तन्वं स्वकीयं पूर्वोक्तं त्रिविधं शरीरं “वृधानः हविषा वर्धमानः सन् । अनेन धामत्रैविध्योपन्यासेनो त्तमभूतानि देवादिशरीराणि मध्यमभूतानि मनुष्यादिशरीराणि निकृष्टभूतानि कृमिकीटादिशरीराणि च परिगृहीतानि । किं बहुना सर्वं जगदुपात्तं भवति । उक्तव्यतिरेकेण निरवयवस्य परमेश्वरस्य विग्रहाभावात् तदैक्षत बहुः स्यां प्रजायेय ' (छा. उ. ६. २. ३) इत्यादिश्रुतिभ्यः परमेश्वरस्यैव देवादिभेदेन बहुभावावगमात् ॥
तस्मिन्नेव वैश्वकर्मणपशौ वपापुरोडाशयोः ‘विश्वकर्मन् हविषा ' इति क्रमेण द्वे अनुवाक्ये । सूत्रितं च -- विश्वकर्मन् हविषा वावृधान इति द्वे विश्वकर्मा विमना आद्विहायाः' (आश्व. श्रौ. ३.८) इति । साकमेधेषु वैश्वकर्मणस्य • विश्वकर्मन् हविषा ' इत्येषैवानुवाक्या । सूत्रं तु पूर्वमुदाहृतम् ॥
विश्व॑कर्मन्ह॒विषा॑ वावृधा॒नः स्व॒यं य॑जस्व पृथि॒वीमु॒त द्याम् ।
मुह्य॑न्त्व॒न्ये अ॒भितो॒ जना॑स इ॒हास्माकं॑ म॒घवा॑ सू॒रिर॑स्तु ॥६
विश्व॑ऽकर्मन् । ह॒विषा॑ । व॒वृ॒धा॒नः । स्व॒यम् । य॒ज॒स्व॒ । पृ॒थि॒वीम् । उ॒त । द्याम् ।
मुह्य॑न्तु । अ॒न्ये । अ॒भितः॑ । जना॑सः । इ॒ह । अ॒स्माक॑म् । म॒घऽवा॑ । सू॒रिः । अ॒स्तु॒ ॥६
विश्वऽकर्मन् । हविषा । ववृधानः । स्वयम् । यजस्व । पृथिवीम् । उत । द्याम् ।
मुह्यन्तु । अन्ये । अभितः । जनासः । इह । अस्माकम् । मघऽवा । सूरिः । अस्तु ॥६
हे “विश्वकर्मन् विश्वविषयकर्मन्नेतन्नामक परमेश्वर “हविषा हविर्भूतेन मया विश्वकर्मणा मया दत्तेन वा हविषा “ववृधानः वर्धमानः । ‘ विश्वकर्मा सर्वाणि भूतानि जुहवांचकार स आत्मानमप्यन्ततो जुहवांचकार ' इति हि निरुक्तं पूर्वमुदाहृतम् । “स्वयम् एव “पृथिवीम् “उत अपि च “द्यां दिवं च स्वसृष्टे द्यावापृथिव्यौ स्वयं प्रवृद्धः सन् “यजस्व पूजय । “अन्ये मत्तोऽन्ये “जनासः जना अयष्टारोऽस्मद्यागविरोधिनी वा “मुह्यन्तु मुग्धा भवन्तु “अभितः सर्वतः । अथ परोक्षकृतः । “इह अस्मिन्यागे “अस्माकं “मघवा अस्मत्प्रत्तेन हविर्लक्षणेन धनेन धनवान् सः “सूरिः स्वर्गादिफलस्य प्रेरकः “अस्तु भवतु । अत्र विश्वकर्मन् हविषा वर्धमानः ' (निरु. १०. २७) इत्यादि निरुक्तमनुसंधेयम् ॥
वा॒चस्पतिं॑ वि॒श्वक॑र्माणमू॒तये॑ मनो॒जुवं॒ वाजे॑ अ॒द्या हु॑वेम ।
स नो॒ विश्वा॑नि॒ हव॑नानि जोषद्वि॒श्वश॑म्भू॒रव॑से सा॒धुक॑र्मा ॥७
वा॒चः । पति॑म् । वि॒श्वऽक॑र्माणम् । ऊ॒तये॑ । म॒नः॒ऽजुव॑म् । वाजे॑ । अ॒द्य । हु॒वे॒म॒ ।
सः । नः॒ । विश्वा॑नि । हव॑नानि । जो॒ष॒त् । वि॒श्वऽश॑म्भूः । अव॑से । सा॒धुऽक॑र्मा ॥७
वाचः । पतिम् । विश्वऽकर्माणम् । ऊतये । मनःऽजुवम् । वाजे । अद्य । हुवेम ।
सः । नः । विश्वानि । हवनानि । जोषत् । विश्वऽशम्भूः । अवसे । साधुऽकर्मा ॥७
“वाचस्पतिं मन्त्रात्मकस्य वचसः स्वामिनं “विश्वकर्माणं विश्वकर्तारं “मनोजुवं मनोवेगगमनं देवं “वाजे यज्ञे “अद्य अस्मिन्दिने “ऊतये तर्पणाय “हुवेम आह्वयाम । “सः देवः “नः अस्माकं “विश्वानि सर्वाणि “हवनानि “जोषत् सेवताम् । किमर्थम् । “अवसे अस्माकं रक्षणाय । स विशेष्यते । “विश्वशंभूः विश्वस्य सुखस्योत्पादकः “साधुकर्मा च ॥ ॥ १६ ॥
| मण्डल १० | ||||
|---|---|---|---|---|