ऋग्वेदः सूक्तं १०.६६

ऋग्वेदः - मण्डल १०
सूक्तं १०.६६
वसुकर्णो वासुक्रः।

दे. विश्वे देवाः। जगती, १५ त्रिष्टुप्

देवान्हुवे बृहच्छ्रवसः स्वस्तये ज्योतिष्कृतो अध्वरस्य प्रचेतसः ।
ये वावृधुः प्रतरं विश्ववेदस इन्द्रज्येष्ठासो अमृता ऋतावृधः ॥१॥
इन्द्रप्रसूता वरुणप्रशिष्टा ये सूर्यस्य ज्योतिषो भागमानशुः ।
मरुद्गणे वृजने मन्म धीमहि माघोने यज्ञं जनयन्त सूरयः ॥२॥
इन्द्रो वसुभिः परि पातु नो गयमादित्यैर्नो अदितिः शर्म यच्छतु ।
रुद्रो रुद्रेभिर्देवो मृळयाति नस्त्वष्टा नो ग्नाभिः सुविताय जिन्वतु ॥३॥
अदितिर्द्यावापृथिवी ऋतं महदिन्द्राविष्णू मरुतः स्वर्बृहत् ।
देवाँ आदित्याँ अवसे हवामहे वसून्रुद्रान्सवितारं सुदंससम् ॥४॥
सरस्वान्धीभिर्वरुणो धृतव्रतः पूषा विष्णुर्महिमा वायुरश्विना ।
ब्रह्मकृतो अमृता विश्ववेदसः शर्म नो यंसन्त्रिवरूथमंहसः ॥५॥
वृषा यज्ञो वृषणः सन्तु यज्ञिया वृषणो देवा वृषणो हविष्कृतः ।
वृषणा द्यावापृथिवी ऋतावरी वृषा पर्जन्यो वृषणो वृषस्तुभः ॥६॥
अग्नीषोमा वृषणा वाजसातये पुरुप्रशस्ता वृषणा उप ब्रुवे ।
यावीजिरे वृषणो देवयज्यया ता नः शर्म त्रिवरूथं वि यंसतः ॥७॥
धृतव्रताः क्षत्रिया यज्ञनिष्कृतो बृहद्दिवा अध्वराणामभिश्रियः ।
अग्निहोतार ऋतसापो अद्रुहोऽपो असृजन्ननु वृत्रतूर्ये ॥८॥
द्यावापृथिवी जनयन्नभि व्रताप ओषधीर्वनिनानि यज्ञिया ।
अन्तरिक्षं स्वरा पप्रुरूतये वशं देवासस्तन्वी नि मामृजुः ॥९॥
धर्तारो दिव ऋभवः सुहस्ता वातापर्जन्या महिषस्य तन्यतोः ।
आप ओषधीः प्र तिरन्तु नो गिरो भगो रातिर्वाजिनो यन्तु मे हवम् ॥१०॥
समुद्रः सिन्धू रजो अन्तरिक्षमज एकपात्तनयित्नुरर्णवः ।
अहिर्बुध्न्यः शृणवद्वचांसि मे विश्वे देवास उत सूरयो मम ॥११॥
स्याम वो मनवो देववीतये प्राञ्चं नो यज्ञं प्र णयत साधुया ।
आदित्या रुद्रा वसवः सुदानव इमा ब्रह्म शस्यमानानि जिन्वत ॥१२॥
दैव्या होतारा प्रथमा पुरोहित ऋतस्य पन्थामन्वेमि साधुया ।
क्षेत्रस्य पतिं प्रतिवेशमीमहे विश्वान्देवाँ अमृताँ अप्रयुच्छतः ॥१३॥
वसिष्ठासः पितृवद्वाचमक्रत देवाँ ईळाना ऋषिवत्स्वस्तये ।
प्रीता इव ज्ञातयः काममेत्यास्मे देवासोऽव धूनुता वसु ॥१४॥
देवान्वसिष्ठो अमृतान्ववन्दे ये विश्वा भुवनाभि प्रतस्थुः ।
ते नो रासन्तामुरुगायमद्य यूयं पात स्वस्तिभिः सदा नः ॥१५॥

सायणभाष्यम्

‘ देवान् हुवे ' इति पञ्चदशर्चं षष्ठं सूक्तम् । ऋष्याद्याः पूर्ववत् । “ देवान् हुवे ' इत्यनुक्रान्तम् । पृष्ठ्याभिप्लवषडहयोः पञ्चमेऽहनीदं वैश्वदेवनिविद्धानम् । सूत्रितं च -- इहेह व इति चतस्रो देवान् हुव ' इति वैश्वदेवम् ' (आश्व. श्रौ. ७, ५) इति ॥

दे॒वान्हु॑वे बृ॒हच्छ्र॑वसः स्व॒स्तये॑ ज्योति॒ष्कृतो॑ अध्व॒रस्य॒ प्रचे॑तसः ।

ये वा॑वृ॒धुः प्र॑त॒रं वि॒श्ववे॑दस॒ इन्द्र॑ज्येष्ठासो अ॒मृता॑ ऋता॒वृध॑ः ॥१

दे॒वान् । हु॒वे॒ । बृ॒हत्ऽश्र॑वसः । स्व॒स्तये॑ । ज्यो॒तिः॒ऽकृतः॑ । अ॒ध्व॒रस्य॑ । प्रऽचे॑तसः ।

ये । व॒वृ॒धुः । प्र॒ऽत॒रम् । वि॒श्वऽवे॑दसः । इन्द्र॑ऽज्येष्ठासः । अ॒मृताः॑ । ऋ॒त॒ऽवृधः॑ ॥१

देवान् । हुवे । बृहत्ऽश्रवसः । स्वस्तये । ज्योतिःऽकृतः । अध्वरस्य । प्रऽचेतसः ।

ये । ववृधुः । प्रऽतरम् । विश्वऽवेदसः । इन्द्रऽज्येष्ठासः । अमृताः । ऋतऽवृधः ॥१

"बृहच्छ्रवसः प्रभूतान्नान् “ज्योतिष्कृतः आदित्याख्यस्य तेजसः कर्तॄन् “प्रचेतसः प्रकृष्टज्ञानांस्तान् “देवान् “अध्वरस्य अस्य यज्ञस्य “स्वस्तये अविनाशाय निर्विघ्नेन यज्ञपरिसमाप्तये “हुवे आह्वयामि । “विश्ववेदसः सर्वधनाः “इन्द्रज्येष्ठासः। इन्द्रो ज्येष्ठः प्रधानो येषाम् । इन्द्रनेतृका इत्यर्थः । “अमृताः मरणधर्मरहिताः “ऋतावृधः यज्ञेन प्रवृद्धाः "ये देवाः “प्रतरम् अत्यन्तं “ववृधुः वर्धन्ते ॥

इन्द्र॑प्रसूता॒ वरु॑णप्रशिष्टा॒ ये सूर्य॑स्य॒ ज्योति॑षो भा॒गमा॑न॒शुः ।

म॒रुद्ग॑णे वृ॒जने॒ मन्म॑ धीमहि॒ माघो॑ने य॒ज्ञं ज॑नयन्त सू॒रय॑ः ॥२

इन्द्र॑ऽप्रसूताः । वरु॑णऽप्रशिष्टाः । ये । सूर्य॑स्य । ज्योति॑षः । भा॒गम् । आ॒न॒शुः ।

म॒रुत्ऽग॑णे । वृ॒जने॑ । मन्म॑ । धी॒म॒हि॒ । माघो॑ने । य॒ज्ञम् । ज॒न॒य॒न्त॒ । सू॒रयः॑ ॥२

इन्द्रऽप्रसूताः । वरुणऽप्रशिष्टाः । ये । सूर्यस्य । ज्योतिषः । भागम् । आनशुः ।

मरुत्ऽगणे । वृजने । मन्म । धीमहि । माघोने । यज्ञम् । जनयन्त । सूरयः ॥२

“इन्द्रप्रसूताः इन्द्रेण तत्तत्कार्येषु प्रेरिताः “वरुणप्रशिष्टाः वरुणेनानुशिष्टा अनुमोदिताः “ये मरुतः “ज्योतिषः द्योतमानस्य “सूर्यस्य स्वस्वकर्मणि सर्वस्य प्रेरकस्यामुष्यादित्यस्य “भागं भजनीयं लोकम् “आनशुः आनशिरे व्याप्तवन्तः । सूर्यमधिष्ठाय वर्तन्त इत्यर्थः । “वृजने शत्रूणां छेदके “माघोने मघवत इन्द्रस्य संबन्धिनि “मरुद्गणे तेषां मरुतां गणे “मन्म मननीयं स्तोत्रं “धीमहि दध्मः । कुर्मः। किंच “सूरयः प्राज्ञा यजमानास्तन्निमित्तमेव “यज्ञं “जनयन्त जनयन्ति । तेषां हविष्प्रदानाय कुर्वन्ति ।।

इन्द्रो॒ वसु॑भि॒ः परि॑ पातु नो॒ गय॑मादि॒त्यैर्नो॒ अदि॑ति॒ः शर्म॑ यच्छतु ।

रु॒द्रो रु॒द्रेभि॑र्दे॒वो मृ॑ळयाति न॒स्त्वष्टा॑ नो॒ ग्नाभि॑ः सुवि॒ताय॑ जिन्वतु ॥३

इन्द्रः॑ । वसु॑ऽभिः । परि॑ । पा॒तु॒ । नः॒ । गय॑म् । आ॒दि॒त्यैः । नः॒ । अदि॑तिः । शर्म॑ । य॒च्छ॒तु॒ ।

रु॒द्रः । रु॒द्रेभिः॑ । दे॒वः । मृ॒ळ॒या॒ति॒ । नः॒ । त्वष्टा॑ । नः॒ । ग्नाभिः॑ । सु॒वि॒ताय॑ । जि॒न्व॒तु॒ ॥३

इन्द्रः । वसुऽभिः । परि । पातु । नः । गयम् । आदित्यैः । नः । अदितिः । शर्म । यच्छतु ।

रुद्रः । रुद्रेभिः । देवः । मृळयाति । नः । त्वष्टा । नः । ग्नाभिः । सुविताय । जिन्वतु ॥३

“वसुभिः एतन्नामकैरष्टभिर्देवैः सहितः “इन्द्रः “नः अस्मदीयं “गयम्। गृहनामैतत् । प्राप्तव्यं गायते शब्द्यतेऽत्रेति वा गयं गृहम् । “परि “पातु परिरक्षतु । तथा “अदितिः देवमाता “आदित्यैः देवैः सह “नः अस्मभ्यं “शर्म सुखं प्रयच्छतु । किंवा “देवः दीप्यमानः “रुद्रो “रुद्रेभिः स्वपुत्रैः मरुद्भिः सह “नः अस्मान् “मृळयति सुखयतु । मृड सुखने ' । लेट्याडागमः । अपि वा “त्वष्टा प्रजापतिः “ग्नाभिः देवपत्नीभिश्छन्दोभिः “सुविताय सुष्ठु प्राप्तव्यायाभ्युदयाय “नः अस्मान् “जिन्वतु प्रीणयतु ॥

अदि॑ति॒र्द्यावा॑पृथि॒वी ऋ॒तं म॒हदिन्द्रा॒विष्णू॑ म॒रुत॒ः स्व॑र्बृ॒हत् ।

दे॒वाँ आ॑दि॒त्याँ अव॑से हवामहे॒ वसू॑न्रु॒द्रान्स॑वि॒तारं॑ सु॒दंस॑सम् ॥४

अदि॑तिः । द्यावा॑पृथि॒वी इति॑ । ऋ॒तम् । म॒हत् । इन्द्रा॒विष्णू॒ इति॑ । म॒रुतः॑ । स्वः॑ । बृ॒हत् ।

दे॒वान् । आ॒दि॒त्यान् । अव॑से । ह॒वा॒म॒हे॒ । वसू॑न् । रु॒द्रान् । स॒वि॒तार॑म् । सु॒ऽदंस॑सम् ॥४

अदितिः । द्यावापृथिवी इति । ऋतम् । महत् । इन्द्राविष्णू इति । मरुतः । स्वः । बृहत् ।

देवान् । आदित्यान् । अवसे । हवामहे । वसून् । रुद्रान् । सवितारम् । सुऽदंससम् ॥४

“अदितिर्द्यावापृथिवी द्यावापृथिव्यौ “महत् महान् “ऋतं सत्यभूतोऽग्निः “इन्द्राविष्णू “मरुतः च “बृहत् परिवृढः “स्वः आदित्यः एते देवाः सर्वत्र स्वमहिम्ना वर्तन्ते । एतान् “देवान् आदित्यादीन् “सुदंससं सुकर्माणं “सवितारम् एतन्नामानं च “अवसे रक्षणाय “हवामहे वयमाह्वयामहे ।।

सर॑स्वान्धी॒भिर्वरु॑णो धृ॒तव्र॑तः पू॒षा विष्णु॑र्महि॒मा वा॒युर॒श्विना॑ ।

ब्र॒ह्म॒कृतो॑ अ॒मृता॑ वि॒श्ववे॑दस॒ः शर्म॑ नो यंसन्त्रि॒वरू॑थ॒मंह॑सः ॥५

सर॑स्वान् । धी॒भिः । वरु॑णः । धृ॒तऽव्र॑तः । पू॒षा । विष्णुः॑ । म॒हि॒मा । वा॒युः । अ॒श्विना॑ ।

ब्र॒ह्म॒ऽकृतः॑ । अ॒मृताः॑ । वि॒श्वऽवे॑दसः । शर्म॑ । नः॒ । यं॒स॒न् । त्रि॒ऽवरू॑थम् । अंह॑सः ॥५

सरस्वान् । धीभिः । वरुणः । धृतऽव्रतः । पूषा । विष्णुः । महिमा । वायुः । अश्विना ।

ब्रह्मऽकृतः । अमृताः । विश्वऽवेदसः । शर्म । नः । यंसन् । त्रिऽवरूथम् । अंहसः ॥५

“धीभिः प्रज्ञाभिर्युक्तः “सरस्वान् एतन्नामा “धृतव्रतः धृतकर्मा “वरुणः च “पूषा “महिमा महत्त्वेन युक्तः “विष्णुः च “वायुः “अश्विना अश्विनौ “ब्रह्मकृतः कर्मकृतः स्तोतॄणामन्नदातारो वा “विश्ववेदसः सर्वधना व्याप्तज्ञाना वा “अंहसः पापरूपाणां शत्रूणां हन्तार: “अमृताः एते देवाः “नः अस्मभ्यं “त्रिवरूथं त्रिष्कम्भं त्रिकक्ष्यं “शर्म गृहम् । यद्वा । त्रिवरूथम् । द्रोणाधवनीयपृतभृत्संज्ञकानि त्रीणि पात्राणि यत्र व्रियन्ते संभज्यन्ते तद्यज्ञसाधनं गृहम् । “यंसन् प्रयच्छन्तु । यच्छतेर्लेटि सिप्यडागमः ॥ ॥ १२ ॥

वृषा॑ य॒ज्ञो वृष॑णः सन्तु य॒ज्ञिया॒ वृष॑णो दे॒वा वृष॑णो हवि॒ष्कृत॑ः ।

वृष॑णा॒ द्यावा॑पृथि॒वी ऋ॒ताव॑री॒ वृषा॑ प॒र्जन्यो॒ वृष॑णो वृष॒स्तुभ॑ः ॥६

वृषा॑ । य॒ज्ञः । वृष॑णः । स॒न्तु॒ । य॒ज्ञियाः॑ । वृष॑णः । दे॒वाः । वृष॑णः । ह॒विः॒ऽकृतः॑ ।

वृष॑णा । द्यावा॑पृथि॒वी इति॑ । ऋ॒तव॑री॒ इत्यृ॒तऽव॑री । वृषा॑ । प॒र्जन्यः॑ । वृष॑णः । वृ॒ष॒ऽस्तुभः॑ ॥६

वृषा । यज्ञः । वृषणः । सन्तु । यज्ञियाः । वृषणः । देवाः । वृषणः । हविःऽकृतः ।

वृषणा । द्यावापृथिवी इति । ऋतवरी इत्यृतऽवरी । वृषा । पर्जन्यः । वृषणः । वृषऽस्तुभः ॥६

“यज्ञः एषोऽस्मदीयः “वृषा कामानां वर्षितास्तु । तथा “यज्ञियाः यज्ञार्हा देवाश्च “वृषणः “सन्तु । किंच “देवाः स्तुतिकारिण ऋत्विजः “वृषणः धनवर्षणे कारणानि सन्तु साधुस्तुतिकरणेन । तथा “हविष्कृतः हविषां कर्तारोऽध्वर्य्वादयः “वृषणः अव्यग्रतया मन्त्रसाहित्येन च हविष्प्रदानेन । अपि च “ऋतावरी यज्ञवत्यौ “द्यावापृथिवी द्यावापृथिव्यौ “वृषणा हविरुत्पादनेन कामानां वर्षयित्र्यौ भवताम् । तथा “पर्जन्यः इन्द्रः “वृषा अपां वर्षिता भवतु। “वृषस्तुभः वर्षणशीलस्तुतिभिर्देवान् स्तुवन्तः सर्व ऋत्विजः “वृषणः भवन्तु ॥

अ॒ग्नीषोमा॒ वृष॑णा॒ वाज॑सातये पुरुप्रश॒स्ता वृष॑णा॒ उप॑ ब्रुवे ।

यावी॑जि॒रे वृष॑णो देवय॒ज्यया॒ ता न॒ः शर्म॑ त्रि॒वरू॑थं॒ वि यं॑सतः ॥७

अ॒ग्नीषोमा॑ । वृष॑णा । वाज॑ऽसातये । पु॒रु॒ऽप्र॒श॒स्ता । वृष॑णौ । उप॑ । ब्रु॒वे॒ ।

यौ । ई॒जि॒रे । वृष॑णः । दे॒व॒ऽय॒ज्यया॑ । ता । नः॒ । शर्म॑ । त्रि॒ऽवरू॑थम् । वि । यं॒स॒तः॒ ॥७

अग्नीषोमा । वृषणा । वाजऽसातये । पुरुऽप्रशस्ता । वृषणौ । उप । ब्रुवे ।

यौ । ईजिरे । वृषणः । देवऽयज्यया । ता । नः । शर्म । त्रिऽवरूथम् । वि । यंसतः ॥७

वृषणा वर्षणशीलौ “पुरुप्रशस्ता बहुभिः प्रशस्तौ “अग्नीषोमा अग्नीषोमौ “वाजसातये अन्नलाभाय “उप “ब्रुवे अहमुपस्तौमि । पुनः “वृषणौ इति आदरार्थम् । "यौ देवौ “वृषणः ऋत्विजः “देवयज्यया । देवा इज्यन्तेऽत्रेति देवयज्या यज्ञः । ‘ छन्दसि निष्टर्क्य ' इति निपातितः । तेन “ईजिरे यजन्ते हविर्भिः पूजयन्ति “ता तौ प्रसिद्धौ “नः अस्मभ्यं “त्रिवरूथं त्रिष्कम्भं “शर्म गृहं “वि “यंसतः विशेषेण प्रयच्छताम् ॥

धृ॒तव्र॑ताः क्ष॒त्रिया॑ यज्ञनि॒ष्कृतो॑ बृहद्दि॒वा अ॑ध्व॒राणा॑मभि॒श्रिय॑ः ।

अ॒ग्निहो॑तार ऋत॒सापो॑ अ॒द्रुहो॒ऽपो अ॑सृज॒न्ननु॑ वृत्र॒तूर्ये॑ ॥८

धृ॒तऽव्र॑ताः । क्ष॒त्रियाः॑ । य॒ज्ञ॒निः॒ऽकृतः॑ । बृ॒ह॒त्ऽदि॒वाः । अ॒ध्व॒राणा॑म् । अ॒भि॒ऽश्रियः॑ ।

अ॒ग्निऽहो॑तारः । ऋ॒त॒ऽसापः॑ । अ॒द्रुहः॑ । अ॒पः । अ॒सृज॒न् । अनु॑ । वृ॒त्र॒ऽतूर्ये॑ ॥८

धृतऽव्रताः । क्षत्रियाः । यज्ञनिःऽकृतः । बृहत्ऽदिवाः । अध्वराणाम् । अभिऽश्रियः ।

अग्निऽहोतारः । ऋतऽसापः । अद्रुहः । अपः । असृजन् । अनु । वृत्रऽतूर्ये ॥८

“धृतव्रताः धृतकर्माणो जात्या “क्षत्रियाः । यद्वा । क्षत्रं बलं तदर्हाः । “यज्ञनिष्कृतः । यज्ञं प्रति निर्गमनं यज्ञनिः । तस्य कर्तारः “बृहद्दिवाः महातेजस्काः “अध्वराणां रक्षोभिरहिंसितानां यज्ञानाम् “अभिश्रियः अभिसेवकाः “अग्निहोतारः अग्निर्होता आह्वाता येषां तादृशाः “ऋतसापः। ‘ षप समवाये ' । सत्यभाजः अत एव “अद्रुहः केषांचिदप्यद्रोग्धारः । यद्वा । द्रुहेः कर्मण्यौणादिकः क्विप् । कैश्चिदप्यहिंस्याः । एवंप्रभावा देवा: वृत्रतूर्ये । वृत्रस्तूर्यते हिंस्यतेऽत्रेति वृत्रतूर्यः संग्रामः । तस्मिन् अपामावरकशत्रुवधे “अपः उदकानि “अन्वसृजन् अन्वसारयन् ॥

द्यावा॑पृथि॒वी ज॑नयन्न॒भि व्र॒ताप॒ ओष॑धीर्व॒निना॑नि य॒ज्ञिया॑ ।

अ॒न्तरि॑क्षं॒ स्व१॒॑रा प॑प्रुरू॒तये॒ वशं॑ दे॒वास॑स्त॒न्वी॒३॒॑ नि मा॑मृजुः ॥९

द्यावा॑पृथि॒वी इति॑ । ज॒न॒य॒न् । अ॒भि । व्र॒ता । आपः॑ । ओष॑धीः । व॒निना॑नि । य॒ज्ञिया॑ ।

अ॒न्तरि॑क्षम् । स्वः॑ । आ । प॒प्रुः॒ । ऊ॒तये॑ । वश॑म् । दे॒वासः॑ । त॒न्वि॑ । नि । म॒मृ॒जुः॒ ॥९

द्यावापृथिवी इति । जनयन् । अभि । व्रता । आपः । ओषधीः । वनिनानि । यज्ञिया ।

अन्तरिक्षम् । स्वः । आ । पप्रुः । ऊतये । वशम् । देवासः । तन्वि । नि । ममृजुः ॥९

“देवासः देवा इन्द्रादयः “द्यावापृथिवी द्यावापृथिव्यौ “अभि अभिलक्ष्य “व्रता व्रतेन स्वेन कर्मणा “आपः । सुब्व्यत्ययः । अप उदकानि “ओषधीः च तथा “यज्ञिया यज्ञार्हान् “वनिनानि वने भवान् पलाशादीन् वृक्षान् “जनयन् उदपादयन् । किंच ते देवाः “स्वः सर्वम् “अन्तरिक्षम् “आ “पप्रुः तेजसापूरयन्ति । किमर्थम् । “ऊतये रक्षणाय शत्रुभ्यो बाधाभावाय । अपि च "वशं काम्यमानम्। ' वशिरण्यरुपसंख्यानम् ' ( पा. सू. ३. ३. ५८. ३) इत्यकर्तरि कारकेऽप् । तं यज्ञं “तन्वि स्वशरीरे “नि “ममृजुः नितरां शुद्धमलंकृतं चक्रुः ॥

ध॒र्तारो॑ दि॒व ऋ॒भव॑ः सु॒हस्ता॑ वातापर्ज॒न्या म॑हि॒षस्य॑ तन्य॒तोः ।

आप॒ ओष॑धी॒ः प्र ति॑रन्तु नो॒ गिरो॒ भगो॑ रा॒तिर्वा॒जिनो॑ यन्तु मे॒ हव॑म् ॥१०

ध॒र्तारः॑ । दि॒वः । ऋ॒भवः॑ । सु॒ऽहस्ताः॑ । वा॒ता॒प॒र्ज॒न्या । म॒हि॒षस्य॑ । त॒न्य॒तोः ।

आपः॑ । ओष॑धीः । प्र । ति॒र॒न्तु॒ । नः॒ । गिरः॑ । भगः॑ । रा॒तिः । वा॒जिनः॑ । य॒न्तु॒ । मे॒ । हव॑म् ॥१०

धर्तारः । दिवः । ऋभवः । सुऽहस्ताः । वातापर्जन्या । महिषस्य । तन्यतोः ।

आपः । ओषधीः । प्र । तिरन्तु । नः । गिरः । भगः । रातिः । वाजिनः । यन्तु । मे । हवम् ॥१०

“दिवः द्युलोकस्य “धर्तारः धारयितारः “ऋभवः सत्येन भासमानाः "सुहस्ताः शोभनवजाद्यायुधयुक्तहस्ता देवास्तथा “महिषस्य महतः “तन्यतोः शब्दस्य । ‘ तनु विस्तारे । ‘ ऋतन्यञ्जि इति यतुच्प्रत्ययः । शब्दस्य कर्तारौ “वातापर्जन्या वातश्च पर्जन्यश्च तत्कार्याः “आपः “ओषधीः ओषधयश्च “नः अस्माकं “गिरः स्तुतीः “प्र “तिरन्तु प्रवर्धयन्तु । प्रपूर्वस्तिरतिर्वृद्ध्यर्थः । तथा “रातिः दाता “भगः भजनीयोऽर्यमा च “वाजिनः । ‘ अग्निर्वायुः सूर्यस्ते वै वाजिनः' (तै. ब्रा. १. ६. ३. ९) इति तैत्तिरीयब्राह्मणम् । एते देवाश्च “मे मदीयं “हवम् आह्वानं “यन्तु अभिगच्छन्तु ॥ ॥ १३ ॥

स॒मु॒द्रः सिन्धू॒ रजो॑ अ॒न्तरि॑क्षम॒ज एक॑पात्तनयि॒त्नुर॑र्ण॒वः ।

अहि॑र्बु॒ध्न्य॑ः शृणव॒द्वचां॑सि मे॒ विश्वे॑ दे॒वास॑ उ॒त सू॒रयो॒ मम॑ ॥११

स॒मु॒द्रः । सिन्धुः॑ । रजः॑ । अ॒न्तरि॑क्षम् । अ॒जः । एक॑ऽपात् । त॒न॒यि॒त्नुः । अ॒र्ण॒वः ।

अहिः॑ । बु॒ध्न्यः॑ । शृ॒ण॒व॒त् । वचां॑सि । मे॒ । विश्वे॑ । दे॒वासः॑ । उ॒त । सू॒रयः॑ । मम॑ ॥११

समुद्रः । सिन्धुः । रजः । अन्तरिक्षम् । अजः । एकऽपात् । तनयित्नुः । अर्णवः ।

अहिः । बुध्न्यः । शृणवत् । वचांसि । मे । विश्वे । देवासः । उत । सूरयः । मम ॥११

“समुद्रः समुन्दनशीलः स्यन्दमानोदकः “सिन्धुः एतन्नामकः “अन्तरिक्षं द्यावापृथिव्योरन्तरा मध्ये क्षितमुषितं “रजः मध्यमलोकम् “अज “एकपात् । अजायमान एक एव पद्यते । एतत्संज्ञको देवः “अर्णवः उदकवान् “तनयित्नुः स्तनयित्नुर्मेघः “बुध्न्यः अन्तरिक्षे भवः “अहिः एतत्संज्ञक एते देवाः “मे मम “वचांसि वक्तव्यानि स्तोत्राणि “शृणवत् प्रत्येकं शृणोतु । “उत अपि च “सूरयः प्राज्ञाः “विश्वे “देवासः देवाः “मम स्तोत्राणि शृण्वन्तु ।।

स्याम॑ वो॒ मन॑वो दे॒ववी॑तये॒ प्राञ्चं॑ नो य॒ज्ञं प्र ण॑यत साधु॒या ।

आदि॑त्या॒ रुद्रा॒ वस॑व॒ः सुदा॑नव इ॒मा ब्रह्म॑ श॒स्यमा॑नानि जिन्वत ॥१२

स्याम॑ । वः॒ । मन॑वः । दे॒वऽवी॑तये । प्राञ्च॑म् । नः॒ । य॒ज्ञम् । प्र । न॒य॒त॒ । सा॒धु॒ऽया ।

आदि॑त्याः । रुद्राः॑ । वस॑वः । सुऽदा॑नवः । इ॒मा । ब्रह्म॑ । श॒स्यमा॑नानि । जि॒न्व॒त॒ ॥१२

स्याम । वः । मनवः । देवऽवीतये । प्राञ्चम् । नः । यज्ञम् । प्र । नयत । साधुऽया ।

आदित्याः । रुद्राः । वसवः । सुऽदानवः । इमा । ब्रह्म । शस्यमानानि । जिन्वत ॥१२

हे देवाः “मनवः मनुष्या वयं “वः युष्मदीयाय “देववीतये । देवानां वीतिर्भक्षणं यस्मिन् स यज्ञः । तस्मै यज्ञाय “स्याम यज्ञकर्तारो भवेम । ततः “नः अस्मदीयं “यज्ञं “साधुया । सुपो याजादेशः । साधु कल्याणं “प्राञ्चं प्राचीनं “प्र “णयत प्रकृष्टाञ्चनं कुरुत । हे “आदित्याः हे "रुद्राः रुद्रपुत्रा मरुतः हे “सुदानवः शोभनदाना हे “वसवः “इमा इमानि “शस्यमानानि “ब्रह्म ब्रह्माणि स्तोत्राणि “जिन्वत प्रीणयत ॥

अप्तोर्यामेऽच्छावाकातिरिक्तोक्थस्य ' दैव्या होतारा ' इत्येषा परिधानीया । सूत्रितं च – उभा उ नूनं दैव्या होतारा प्रथमा पुरोहितेति परिधानीया ' ( आश्व. श्रौ. ९. ११) इति ॥

दैव्या॒ होता॑रा प्रथ॒मा पु॒रोहि॑त ऋ॒तस्य॒ पन्था॒मन्वे॑मि साधु॒या ।

क्षेत्र॑स्य॒ पतिं॒ प्रति॑वेशमीमहे॒ विश्वा॑न्दे॒वाँ अ॒मृताँ॒ अप्र॑युच्छतः ॥१३

दैव्या॑ । होता॑रा । प्र॒थ॒मा । पु॒रःऽहि॑ता । ऋ॒तस्य॑ । पन्था॑म् । अनु॑ । ए॒मि॒ । सा॒धु॒ऽया ।

क्षेत्र॑स्य । पति॑म् । प्रति॑ऽवेशम् । ई॒म॒हे॒ । विश्वा॑न् । दे॒वान् । अ॒मृता॑न् । अप्र॑ऽयुच्छतः ॥१३

दैव्या । होतारा । प्रथमा । पुरःऽहिता । ऋतस्य । पन्थाम् । अनु । एमि । साधुऽया ।

क्षेत्रस्य । पतिम् । प्रतिऽवेशम् । ईमहे । विश्वान् । देवान् । अमृतान् । अप्रऽयुच्छतः ॥१३

“प्रथमा मुख्यौ “पुरोहिता पुरोहितौ पुरतो निहितौ “दैव्या देवसंबन्धिनौ “होतारा होतारावेतन्नामानौ अग्न्यादित्यौ “अन्वेमि हविर्भिरनुगच्छामि। ततः “ऋतस्य यज्ञस्य “पन्थां पन्थानं “साधुया कल्याणं विघ्नराहित्येन “अन्वेमि अनुगच्छामि । अनन्तरं “प्रतिवेशं समीपे वर्तमानं “क्षेत्रस्य “पतिं पालयितारमेतन्नामानम् “अमृतान् मरणधर्मरहितान् “अप्रयुच्छतः अप्रमाद्यतः “विश्वान् सर्वान् “देवान् च “ईमहे धनं याचामहे ॥

वसि॑ष्ठासः पितृ॒वद्वाच॑मक्रत दे॒वाँ ईळा॑ना ऋषि॒वत्स्व॒स्तये॑ ।

प्री॒ता इ॑व ज्ञा॒तय॒ः काम॒मेत्या॒स्मे दे॑वा॒सोऽव॑ धूनुता॒ वसु॑ ॥१४

वसि॑ष्ठासः । पि॒तृ॒ऽवत् । वाच॑म् । अ॒क्र॒त॒ । दे॒वान् । ईळा॑नाः । ऋ॒षि॒ऽवत् । स्व॒स्तये॑ ।

प्री॒ताःऽइ॑व । ज्ञा॒तयः॑ । काम॑म् । आ॒ऽइत्य॑ । अ॒स्मे इति॑ । दे॒वा॒सः॒ । अव॑ । धू॒नु॒त॒ । वसु॑ ॥१४

वसिष्ठासः । पितृऽवत् । वाचम् । अक्रत । देवान् । ईळानाः । ऋषिऽवत् । स्वस्तये ।

प्रीताःऽइव । ज्ञातयः । कामम् । आऽइत्य । अस्मे इति । देवासः । अव । धूनुत । वसु ॥१४

“ऋषिवत् पूर्वं ऋषय इव “देवान् “ईळानाः स्तुवन्तः “वसिष्ठासः वसिष्ठकुलजाता ऋषयः “पितृवत् वसिष्ठवत् “स्वस्तये अविनाशाय “वाचं स्तोत्रम् “अक्रत कुर्वन्ति । करोतेर्लुङि मन्त्रे घस इति च्लेर्लुक् । हे “देवासः देवाः यूयं “कामम् अस्मदभिलाषम् “एत्य आगत्य “अस्मे अस्मासु “वसु गवादिलक्षणं धनम् “अव “धूनुत अभिमुखं प्रेरयत । तत्र दृष्टान्तः । “प्रीताइव यथा प्रीताः संहृष्टाः। “ज्ञातयः बन्धवः स्वजनस्य धनं प्रेरयन्ति तद्वद्धविर्दानेन स्तुतिकरणेन च बन्धुष्वस्मासु धनं प्रेरयतेति भावः ॥

दे॒वान्वसि॑ष्ठो अ॒मृता॑न्ववन्दे॒ ये विश्वा॒ भुव॑ना॒भि प्र॑त॒स्थुः ।

ते नो॑ रासन्तामुरुगा॒यम॒द्य यू॒यं पा॑त स्व॒स्तिभि॒ः सदा॑ नः ॥१५

दे॒वान् । वसि॑ष्ठः । अ॒मृता॑न् । व॒व॒न्दे॒ । ये । विश्वा॑ । भुव॑ना । अ॒भि । प्र॒ऽत॒स्थुः ।

ते । नः॒ । रा॒स॒न्ता॒म् । उ॒रु॒ऽगा॒यम् । अ॒द्य । यू॒यम् । पा॒त॒ । स्व॒स्तिऽभिः॑ । सदा॑ । नः॒ ॥१५

देवान् । वसिष्ठः । अमृतान् । ववन्दे । ये । विश्वा । भुवना । अभि । प्रऽतस्थुः ।

ते । नः । रासन्ताम् । उरुऽगायम् । अद्य । यूयम् । पात । स्वस्तिऽभिः । सदा । नः ॥१५

एषा ऋक् पूर्वमेव व्याख्यायि ॥ ॥ १४ ॥