ऋग्वेदः सूक्तं १०.३४
| ← सूक्तं १०.३३ | ऋग्वेदः - मण्डल १० सूक्तं १०.३४ कवष ऐलूषः अश्नो भोजवान् वा |
सूक्तं १०.३५ → |
| दे. १, ७, ९, १२ अक्षाः, १३ कृषिः, २, ६, ८, १०, ११, १४ अक्ष कितव-निन्दा। त्रिष्टुप्, ७ जगती |
प्रावेपा मा बृहतो मादयन्ति प्रवातेजा इरिणे वर्वृतानाः ।
सोमस्येव मौजवतस्य भक्षो विभीदको जागृविर्मह्यमच्छान् ॥१॥
न मा मिमेथ न जिहीळ एषा शिवा सखिभ्य उत मह्यमासीत् ।
अक्षस्याहमेकपरस्य हेतोरनुव्रतामप जायामरोधम् ॥२॥
द्वेष्टि श्वश्रूरप जाया रुणद्धि न नाथितो विन्दते मर्डितारम् ।
अश्वस्येव जरतो वस्न्यस्य नाहं विन्दामि कितवस्य भोगम् ॥३॥
अन्ये जायां परि मृशन्त्यस्य यस्यागृधद्वेदने वाज्यक्षः ।
पिता माता भ्रातर एनमाहुर्न जानीमो नयता बद्धमेतम् ॥४॥
यदादीध्ये न दविषाण्येभिः परायद्भ्योऽव हीये सखिभ्यः ।
न्युप्ताश्च बभ्रवो वाचमक्रतँ एमीदेषां निष्कृतं जारिणीव ॥५॥
सभामेति कितवः पृच्छमानो जेष्यामीति तन्वा शूशुजानः ।
अक्षासो अस्य वि तिरन्ति कामं प्रतिदीव्ने दधत आ कृतानि ॥६॥
अक्षास इदङ्कुशिनो नितोदिनो निकृत्वानस्तपनास्तापयिष्णवः ।
कुमारदेष्णा जयतः पुनर्हणो मध्वा सम्पृक्ताः कितवस्य बर्हणा ॥७॥
त्रिपञ्चाशः क्रीळति व्रात एषां देव इव सविता सत्यधर्मा ।
उग्रस्य चिन्मन्यवे ना नमन्ते राजा चिदेभ्यो नम इत्कृणोति ॥८॥
नीचा वर्तन्त उपरि स्फुरन्त्यहस्तासो हस्तवन्तं सहन्ते ।
दिव्या अङ्गारा इरिणे न्युप्ताः शीताः सन्तो हृदयं निर्दहन्ति ॥९॥
जाया तप्यते कितवस्य हीना माता पुत्रस्य चरतः क्व स्वित् ।
ऋणावा बिभ्यद्धनमिच्छमानोऽन्येषामस्तमुप नक्तमेति ॥१०॥
स्त्रियं दृष्ट्वाय कितवं ततापान्येषां जायां सुकृतं च योनिम् ।
पूर्वाह्णे अश्वान्युयुजे हि बभ्रून्सो अग्नेरन्ते वृषलः पपाद ॥११॥
यो वः सेनानीर्महतो गणस्य राजा व्रातस्य प्रथमो बभूव ।
तस्मै कृणोमि न धना रुणध्मि दशाहं प्राचीस्तदृतं वदामि ॥१२॥
अक्षैर्मा दीव्यः कृषिमित्कृषस्व वित्ते रमस्व बहु मन्यमानः ।
तत्र गावः कितव तत्र जाया तन्मे वि चष्टे सवितायमर्यः ॥१३॥
मित्रं कृणुध्वं खलु मृळता नो मा नो घोरेण चरताभि धृष्णु ।
नि वो नु मन्युर्विशतामरातिरन्यो बभ्रूणां प्रसितौ न्वस्तु ॥१४॥
सायणभाष्यम्
‘ प्रावेपाः' इति चतुर्दशर्चं पञ्चमं सूक्तमैलूषस्य कवषस्यार्षं मुजवतः पुत्रस्याक्षाख्यस्य वा। सप्तमी जगती शिष्टास्त्रयोदश त्रिष्टुभः । अत्र द्वादशी अक्षान् स्तौति नवम्याद्या च सप्तमी । अतस्तद्देवत्याः । त्रयोदशी कृषिं स्तौति । अतस्तस्याः सा देवता । एवं पञ्च गताः । शिष्टाभिर्नवभिः कितवोऽक्षाश्च निन्द्यन्ते । अतस्ता अपि तद्देवत्याः । तथा चानुक्रान्तं --- ‘ प्रावेपाः षळूना मौजवान्वाक्षोऽक्षकृषिप्रशंसा चाक्षकितवनिन्दा च सप्तमी जगती ' इति । गतो विनियोगः ।।
प्रा॒वे॒पा मा॑ बृह॒तो मा॑दयन्ति प्रवाते॒जा इरि॑णे॒ वर्वृ॑तानाः ।
सोम॑स्येव मौजव॒तस्य॑ भ॒क्षो वि॒भीद॑को॒ जागृ॑वि॒र्मह्य॑मच्छान् ॥१
प्रा॒वे॒पाः । मा॒ । बृ॒ह॒तः । मा॒द॒य॒न्ति॒ । प्र॒वा॒ते॒ऽजाः । इरि॑णे । वर्वृ॑तानाः ।
सोम॑स्यऽइव । मौ॒ज॒ऽव॒तस्य॑ । भ॒क्षः । वि॒ऽभीद॑कः । जागृ॑विः । मह्य॑म् । अ॒च्छा॒न् ॥१
प्रावेपाः । मा । बृहतः । मादयन्ति । प्रवातेऽजाः । इरिणे । वर्वृतानाः ।
सोमस्यऽइव । मौजऽवतस्य । भक्षः । विऽभीदकः । जागृविः । मह्यम् । अच्छान् ॥१
“बृहतः महतो विभीतकस्य फलत्वेन संबन्धिनः “प्रवातेजाः प्रवणे देशे जाताः “इरिणे आस्फारे “वर्वृतानाः प्रवर्तमानाः “प्रावेपाः प्रवेपिणः कम्पनशीला अक्षाः “मा मां “मादयन्ति हर्षयन्ति । किंच “जागृविः जयपराजययोर्हर्षशोकाभ्यां कितवानां जागरणस्य कर्ता “विभीदकः विभीतकविकारोऽक्षो “मह्यं माम् “अच्छान् अचच्छदत् अत्यर्थं मादयति । तत्र दृष्टान्तः । “सोमस्येव यथा सोमस्य “मौजवतस्य । मुजवति पर्वते जातो मौजवतः । तस्य । तत्र ह्युत्तमः सोमो जायते । “भक्षः पानं यजमानान् देवांश्च मादयति तद्वदित्यर्थः । तथा च यास्कः ---- ‘ प्रवेपिणो मा महतो विभीतकस्य फलानि मादयन्ति । प्रवातेजाः प्रवणेजा इरिणे वर्तमाना इरिणं निर्ऋणमृणातेरपार्णं भवत्यपरता अस्मादोषधय इति वा । सोमस्येव मौजवतस्य भक्षो मौजवतो मुजवति जातो मुजवान् पर्वतो मुञ्जवान् मुञ्जो विमुच्यत इषीकयेषीकेषतेर्गतिकर्मण इयमपीतरेषीकैतस्मादेव विभीतको विभेदनाज्जागृविर्जागरणान्मह्यमचच्छदत् ' (निरु. ९. ८) इति ॥
न मा॑ मिमेथ॒ न जि॑हीळ ए॒षा शि॒वा सखि॑भ्य उ॒त मह्य॑मासीत् ।
अ॒क्षस्या॒हमे॑कप॒रस्य॑ हे॒तोरनु॑व्रता॒मप॑ जा॒याम॑रोधम् ॥२
न । मा॒ । मि॒मे॒थ॒ । न । जि॒ही॒ळे॒ । ए॒षा । शि॒वा । सखि॑ऽभ्यः । उ॒त । मह्य॑म् । आ॒सी॒त् ।
अ॒क्षस्य॑ । अ॒हम् । ए॒क॒ऽप॒रस्य॑ । हे॒तोः । अनु॑ऽव्रताम् । अप॑ । जा॒याम् । अ॒रो॒ध॒म् ॥२
न । मा । मिमेथ । न । जिहीळे । एषा । शिवा । सखिऽभ्यः । उत । मह्यम् । आसीत् ।
अक्षस्य । अहम् । एकऽपरस्य । हेतोः । अनुऽव्रताम् । अप । जायाम् । अरोधम् ॥२
“एषा अस्मदीया जाया “मा मां कितवं “न “मिमेथ न च चुक्रोध “न “जिहीळे न च लज्जितवती । “सखिभ्यः अस्मदीयेभ्यः कितवेभ्यः “शिवा सुखकरी “आसीत् अभूत् । “उत अपि च “मह्यं शिवासीत् । इत्थम् “अनुव्रताम् अनुकूलां “जायाम् “एकपरस्य एकः परः प्रधानं यस्य तस्य “अक्षस्य “हेतोः कारणात् “अहम् "अप “अरोधं परित्यक्तवानस्मीत्यर्थः ॥
द्वेष्टि॑ श्व॒श्रूरप॑ जा॒या रु॑णद्धि॒ न ना॑थि॒तो वि॑न्दते मर्डि॒तार॑म् ।
अश्व॑स्येव॒ जर॑तो॒ वस्न्य॑स्य॒ नाहं वि॑न्दामि कित॒वस्य॒ भोग॑म् ॥३
द्वेष्टि॑ । श्व॒श्रूः । अप॑ । जा॒या । रु॒ण॒द्धि॒ । न । ना॒थि॒तः । वि॒न्द॒ते॒ । म॒र्डि॒तार॑म् ।
अश्व॑स्यऽइव । जर॑तः । वस्न्य॑स्य । न । अ॒हम् । वि॒न्दा॒मि॒ । कि॒त॒वस्य॑ । भोग॑म् ॥३
द्वेष्टि । श्वश्रूः । अप । जाया । रुणद्धि । न । नाथितः । विन्दते । मर्डितारम् ।
अश्वस्यऽइव । जरतः । वस्न्यस्य । न । अहम् । विन्दामि । कितवस्य । भोगम् ॥३
“श्वश्रूः जायाया माता गृहगतं कितवं “द्वेष्टि निन्दतीत्यर्थः । किंच “जाया भार्या “अप “रुणद्धि निरुणद्धि । अपि च “नाथितः याचमानः कितवो धनं “मर्डितारं धनदानेन सुखयितारं “न “विन्दते न लभते । इत्थं बुद्ध्या विमृशन् “अहं “जरतः वृद्धस्य “वस्न्यस्य । वस्नं मूल्यम् । तदर्हस्य “अश्वस्येव “कितवस्य “भोगं “न “विन्दामि न लभे ॥
अ॒न्ये जा॒यां परि॑ मृशन्त्यस्य॒ यस्यागृ॑ध॒द्वेद॑ने वा॒ज्य१॒॑क्षः ।
पि॒ता मा॒ता भ्रात॑र एनमाहु॒र्न जा॑नीमो॒ नय॑ता ब॒द्धमे॒तम् ॥४
अ॒न्ये । जा॒याम् । परि॑ । मृ॒श॒न्ति॒ । अ॒स्य॒ । यस्य॑ । अगृ॑धत् । वेद॑ने । वा॒जी । अ॒क्षः ।
पि॒ता । मा॒ता । भ्रात॑रः । ए॒न॒म् । आ॒हुः॒ । न । जा॒नी॒मः॒ । नय॑त । ब॒द्धम् । ए॒तम् ॥४
अन्ये । जायाम् । परि । मृशन्ति । अस्य । यस्य । अगृधत् । वेदने । वाजी । अक्षः ।
पिता । माता । भ्रातरः । एनम् । आहुः । न । जानीमः । नयत । बद्धम् । एतम् ॥४
“यस्य कितवस्य “वेदने धने “वाजी बलवान् “अक्ष: देवः “अगृधत् अभिकाङ्क्षां करोति तस्य “अस्य कितवस्य “जायां भार्याम् “अन्ये प्रतिकितवाः “परि “मृशन्ति वस्त्रकेशाद्याकर्षणेन संस्पृशन्ति । किंच “पिता जननी च “भ्रातरः सहोदरश्च “एनं कितवम् “आहुः वदन्ति । “न वयमस्मदीयमेनं “जानीमः । रज्ज्वा “बद्धमेतं कितवं हे कितवाः यूयं “नयत यथेष्टदेशं प्रापयतेति ॥
यदा॒दीध्ये॒ न द॑विषाण्येभिः परा॒यद्भ्योऽव॑ हीये॒ सखि॑भ्यः ।
न्यु॑प्ताश्च ब॒भ्रवो॒ वाच॒मक्र॑तँ॒ एमीदे॑षां निष्कृ॒तं जा॒रिणी॑व ॥५
यत् । आ॒ऽदीध्ये॑ । न । द॒वि॒षा॒णि॒ । ए॒भिः॒ । प॒रा॒यत्ऽभ्यः॑ । अव॑ । ही॒ये॒ । सखि॑ऽभ्यः ।
निऽउ॑प्ताः । च॒ । ब॒भ्रवः॑ । वाच॑म् । अक्र॑त । एमि॑ । इत् । ए॒षा॒म् । निः॒ऽकृ॒तम् । जा॒रिणी॑ऽइव ॥५
यत् । आऽदीध्ये । न । दविषाणि । एभिः । परायत्ऽभ्यः । अव । हीये । सखिऽभ्यः ।
निऽउप्ताः । च । बभ्रवः । वाचम् । अक्रत । एमि । इत् । एषाम् । निःऽकृतम् । जारिणीऽइव ॥५
“यत् यदा अहम् “आदीध्ये ध्यायामि तदानीम् “एभिः अक्षैः “न “दविषाणि न दूषये न परितपामि । यद्वा । न दविषाणि न देविष्यामीत्यर्थः । “परायद्भ्यः स्वयमेव परागच्छद्भ्यः “सखिभ्यः सखिभूतेभ्यः कितवेभ्यः “अव “हीये अवहितो भवामि । नाहं प्रथममक्षान् विसृजामीति । किंच “बभ्रवः बभ्रुवर्णा अक्षाः “न्युप्ताः कितवैरवक्षिप्ताः सन्तः “वाचमक्रत शब्दं कुर्वन्ति । तदा संकल्पं परित्यज्य अक्षव्यसनेनाभिभूयमानोऽहम् “एषाम् अक्षाणां “निष्कृतं स्थानं “जारिणीव यथा कामव्यसनेनाभिभूयमाना स्वैरिणी संकेतस्थानं याति तद्वत् “एमीत् गच्छाम्येव ॥ ॥ ३ ॥
स॒भामे॑ति कित॒वः पृ॒च्छमा॑नो जे॒ष्यामीति॑ त॒न्वा॒३॒॑ शूशु॑जानः ।
अ॒क्षासो॑ अस्य॒ वि ति॑रन्ति॒ कामं॑ प्रति॒दीव्ने॒ दध॑त॒ आ कृ॒तानि॑ ॥६
स॒भाम् । ए॒ति॒ । कि॒त॒वः । पृ॒च्छमा॑नः । जे॒ष्यामि॑ । इति॑ । त॒न्वा॑ । शूशु॑जानः ।
अ॒क्षासः॑ । अ॒स्य॒ । वि । ति॒र॒न्ति॒ । काम॑म् । प्र॒ति॒ऽदीव्ने॑ । दध॑तः । आ । कृ॒तानि॑ ॥६
सभाम् । एति । कितवः । पृच्छमानः । जेष्यामि । इति । तन्वा । शूशुजानः ।
अक्षासः । अस्य । वि । तिरन्ति । कामम् । प्रतिऽदीव्ने । दधतः । आ । कृतानि ॥६
“तन्वा शरीरेण “शू शुजानः शोशुचानो दीप्यमानः “कितवः कोऽत्रास्ति धनिकस्तं “जेष्यामीति “पृच्छमानः पृच्छन् “सभां कितवसंबन्धिनीम् “एति गच्छति । तत्र “प्रतिदीव्ने प्रतिदेवित्रे कितवाय “कृतानि देवनोपयुक्तानि कर्माणि “आ “दधतः ज़यार्थमाभिमुख्येन मर्यादया वा दधतः “अस्य कितवस्य “कामम् इच्छाम् “अक्षासः अक्षाः “वि “तिरन्ति वर्धयन्ति । '
अ॒क्षास॒ इद॑ङ्कु॒शिनो॑ नितो॒दिनो॑ नि॒कृत्वा॑न॒स्तप॑नास्तापयि॒ष्णव॑ः ।
कु॒मा॒रदे॑ष्णा॒ जय॑तः पुन॒र्हणो॒ मध्वा॒ सम्पृ॑क्ताः कित॒वस्य॑ ब॒र्हणा॑ ॥७
अ॒क्षासः॑ । इत् । अ॒ङ्कु॒शिनः॑ । नि॒ऽतो॒दिनः॑ । नि॒ऽकृत्वा॑नः । तप॑नाः । ता॒प॒यि॒ष्णवः॑ ।
कु॒मा॒रऽदे॑ष्णाः । जय॑तः । पु॒नः॒ऽहनः॑ । मध्वा॑ । सम्ऽपृ॑क्ताः । कि॒त॒वस्य॑ । ब॒र्हणा॑ ॥७
अक्षासः । इत् । अङ्कुशिनः । निऽतोदिनः । निऽकृत्वानः । तपनाः । तापयिष्णवः ।
कुमारऽदेष्णाः । जयतः । पुनःऽहनः । मध्वा । सम्ऽपृक्ताः । कितवस्य । बर्हणा ॥७
“अक्षास “इत् अक्षा एव “अङ्कुशिनः अङ्कुशवन्तः “नितोदिनः नितोदितवन्तश्च “निकृत्वानः पराजये निकर्तनशीलाश्छेत्तारो वा “तपनाः पराजये कितवस्य संतापकाः “तापयिष्णवः सर्वस्वहारकत्वेन कुटुम्बस्य संतापनशीलाश्च भवन्ति । किंच “जयतः “कितवस्य “कुमारदेष्णाः धनदानेन धान्यतां लम्भयन्तः कुमाराणां दातारो भवन्ति । अपि च “मध्वा मधुना “संपृक्ताः प्रतिकितवेन “बर्हणा परिवृद्धेन सर्वस्वहरणेन कितवस्य “पुनर्हणः पुनर्हन्तारो भवन्ति ॥
त्रि॒प॒ञ्चा॒शः क्री॑ळति॒ व्रात॑ एषां दे॒व इ॑व सवि॒ता स॒त्यध॑र्मा ।
उ॒ग्रस्य॑ चिन्म॒न्यवे॒ ना न॑मन्ते॒ राजा॑ चिदेभ्यो॒ नम॒ इत्कृ॑णोति ॥८
त्रि॒ऽप॒ञ्चा॒शः । क्री॒ळ॒ति॒ । व्रातः॑ । ए॒षा॒म् । दे॒वःऽइ॑व । स॒वि॒ता । स॒त्यऽध॑र्मा ।
उ॒ग्रस्य॑ । चि॒त् । म॒न्यवे॑ । न । न॒म॒न्ते॒ । राजा॑ । चि॒त् । ए॒भ्यः॒ । नमः॑ । इत् । कृ॒णो॒ति॒ ॥८
त्रिऽपञ्चाशः । क्रीळति । व्रातः । एषाम् । देवःऽइव । सविता । सत्यऽधर्मा ।
उग्रस्य । चित् । मन्यवे । न । नमन्ते । राजा । चित् । एभ्यः । नमः । इत् । कृणोति ॥८
“एषाम् अक्षाणां “त्रिपञ्चाशः त्र्यधिकपञ्चाशत्संख्याकः “व्रातः संघः “क्रीळति आस्फारे विहरति । अक्षिकाः प्रायेण तावद्भिरक्षैर्दीव्यन्ति हि । तत्र दृष्टान्तः । “सत्यधर्मा “सविता सर्वस्य जगतः प्रेरकः सूर्यो “देवइव । यथा सविता देवो जगति विहरति तद्वदक्षाणां संघ आस्फारे विहरतीत्यर्थः । किंच “उग्रस्य “चित् क्रूरस्यापि “मन्यवे क्रोधाय एते अक्षाः “न “नमन्ते न प्रह्वीभवन्ति । न वशे वर्तन्ते । तं नमयन्तीत्यर्थः । “राजा “चित् जगत ईश्वरोऽपि “एभ्यः “नम “इत् नमस्कारमेव देवनवेलायां “कृणोति । नावज्ञां करोतीत्यर्थः ॥
नी॒चा व॑र्तन्त उ॒परि॑ स्फुरन्त्यह॒स्तासो॒ हस्त॑वन्तं सहन्ते ।
दि॒व्या अङ्गा॑रा॒ इरि॑णे॒ न्यु॑प्ताः शी॒ताः सन्तो॒ हृद॑यं॒ निर्द॑हन्ति ॥९
नी॒चा । व॒र्त॒न्ते॒ । उ॒परि॑ । स्फु॒र॒न्ति॒ । अ॒ह॒स्तासः॑ । हस्त॑ऽवन्तम् । स॒ह॒न्ते॒ ।
दि॒व्याः । अङ्गा॑राः । इरि॑णे । निऽउ॑प्ताः । शी॒ताः । सन्तः॑ । हृद॑यम् । निः । द॒ह॒न्ति॒ ॥९
नीचा । वर्तन्ते । उपरि । स्फुरन्ति । अहस्तासः । हस्तऽवन्तम् । सहन्ते ।
दिव्याः । अङ्गाराः । इरिणे । निऽउप्ताः । शीताः । सन्तः । हृदयम् । निः । दहन्ति ॥९
अपि चैतेऽक्षाः “नीचा नीचीनस्थले वर्तन्ते । तथापि “उपरि पराजयात् भीतानां द्यूतकराणां कितवानां हृदयस्योपरि “स्फुरन्ति । “अहस्तासः हस्तरहिता अध्यक्षाः “हस्तवन्तं द्यूतकरं कितवं “सहन्ते पराजयकरणेनाभिभवन्ति । “दिव्याः दिवि भवा अपकृताः “अङ्गाराः अङ्गारसदृशा अक्षाः “इरिणे इन्धनरहिते आस्फारे “न्युप्ताः “शीताः शीतस्पर्शाः “सन्तः अपि “हृदयं कितवानामन्तःकरणं “निर्दहन्ति पराजयजनितसंतापेन भस्मीकुर्वन्ति ।
जा॒या त॑प्यते कित॒वस्य॑ ही॒ना मा॒ता पु॒त्रस्य॒ चर॑त॒ः क्व॑ स्वित् ।
ऋ॒णा॒वा बिभ्य॒द्धन॑मि॒च्छमा॑नो॒ऽन्येषा॒मस्त॒मुप॒ नक्त॑मेति ॥१०
जा॒या । त॒प्य॒ते॒ । कि॒त॒वस्य॑ । ही॒ना । मा॒ता । पु॒त्रस्य॑ । चर॑तः । क्व॑ । स्वि॒त् ।
ऋ॒ण॒ऽवा । बिभ्य॑त् । धन॑म् । इ॒च्छमा॑नः । अ॒न्येषा॑म् । अस्त॑म् । उप॑ । नक्त॑म् । ए॒ति॒ ॥१०
जाया । तप्यते । कितवस्य । हीना । माता । पुत्रस्य । चरतः । क्व । स्वित् ।
ऋणऽवा । बिभ्यत् । धनम् । इच्छमानः । अन्येषाम् । अस्तम् । उप । नक्तम् । एति ॥१०
“क्व “स्वित् क्वापि “चरतः निर्वेदाद्गच्छतः “कितवस्य “जाया भार्या “हीना परित्यक्ता सती “तप्यते वियोगजसंतापेन संतप्ता भवति। “माता जनन्यपि “पुत्रस्य क्वापि चरतः कितवस्य संबधाद्धीना तप्यते । पुत्रशोकेन संतप्ता भवति। “ऋणावा अक्षपराजयादृणवान् कितवः सर्वतो “बिभ्यद्धनं स्तेयजनितम् “इच्छमानः कामयमानः “अन्येषां ब्राह्मणादीनाम् “अस्तं गृहम। ‘ अस्तं पस्त्यम् ' इति गृहनामसु पाठात् । “नक्तं रात्रौ “उप “ऐति चौर्यार्थमुपगच्छति ॥ ॥ ४ ॥
स्त्रियं॑ दृ॒ष्ट्वाय॑ कित॒वं त॑तापा॒न्येषां॑ जा॒यां सुकृ॑तं च॒ योनि॑म् ।
पू॒र्वा॒ह्णे अश्वा॑न्युयु॒जे हि ब॒भ्रून्सो अ॒ग्नेरन्ते॑ वृष॒लः प॑पाद ॥११
स्त्रिय॑म् । दृ॒ष्ट्वाय॑ । कि॒त॒वम् । त॒ता॒प॒ । अ॒न्येषा॑म् । जा॒याम् । सुऽकृ॑तम् । च॒ । योनि॑म् ।
पू॒र्वा॒ह्णे । अश्वा॑न् । यु॒यु॒जे । हि । ब॒भ्रून् । सः । अ॒ग्नेः । अन्ते॑ । वृ॒ष॒लः । प॒पा॒द॒ ॥११
स्त्रियम् । दृष्ट्वाय । कितवम् । तताप । अन्येषाम् । जायाम् । सुऽकृतम् । च । योनिम् ।
पूर्वाह्णे । अश्वान् । युयुजे । हि । बभ्रून् । सः । अग्नेः । अन्ते । वृषलः । पपाद ॥११
“कितवं कितवः । विभक्तिव्यत्ययः । “अन्येषां स्वव्यतिरिक्तानां पुरुषाणां “जायां जायाभूतां “स्त्रियं नारीं सुखेन वर्तमानां “सुकृतं सुष्ठु कृतं “योनिं गृहं “च दृष्ट्वाय मज्जाया दुःखिता गृहं चासंस्कृतमिति ज्ञात्वा “तताप तप्यते । पुनः “पूर्वाह्णे प्रातःकाले “बभ्रून् बभ्रुवर्णान् “अश्वान् व्यापकानक्षान् “युयुजे युनक्ति । पुनश्च “वृषल: वृषलकर्मा “सः कितवो रात्रौ अग्नेरन्ते समीपे “पपाद शीतार्तः सन् शेते ।।
यो व॑ः सेना॒नीर्म॑ह॒तो ग॒णस्य॒ राजा॒ व्रात॑स्य प्रथ॒मो ब॒भूव॑ ।
तस्मै॑ कृणोमि॒ न धना॑ रुणध्मि॒ दशा॒हं प्राची॒स्तदृ॒तं व॑दामि ॥१२
यः । वः॒ । से॒ना॒ऽनीः । म॒ह॒तः । ग॒णस्य॑ । राजा॑ । व्रात॑स्य । प्र॒थ॒मः । ब॒भूव॑ ।
तस्मै॑ । कृ॒णो॒मि॒ । न । धना॑ । रु॒ण॒ध्मि॒ । दश॑ । अ॒हम् । प्राचीः॑ । तत् । ऋ॒तम् । व॒दा॒मि॒ ॥१२
यः । वः । सेनाऽनीः । महतः । गणस्य । राजा । व्रातस्य । प्रथमः । बभूव ।
तस्मै । कृणोमि । न । धना । रुणध्मि । दश । अहम् । प्राचीः । तत् । ऋतम् । वदामि ॥१२
हे अक्षाः “वः युष्माकं “महतो “गणस्य संघस्य “यः अक्षः “सेनानीः नेता “बभूव भवति “व्रातस्य च । गणव्रातयोरल्पो भेदः । “राजा ईश्वरः “प्रथमः मुख्यो बभूव “तस्मै अक्षाय “कृणोमि अहमञ्जलिं करोमि । अतः परं “धना धनानि अक्षार्थमहं “न “रुणध्मि न संपादयामीत्यर्थः । एतदेव दर्शयति । “अहं “दश दशसंख्याका अङ्गुलीः “प्राचीः प्राङ्मुखीः करोमि । “तत् एतत् अहम् “ऋतं सत्यमेव “वदामि । नानृतं ब्रवीमीत्यर्थः ॥
अ॒क्षैर्मा दी॑व्यः कृ॒षिमित्कृ॑षस्व वि॒त्ते र॑मस्व ब॒हु मन्य॑मानः ।
तत्र॒ गाव॑ः कितव॒ तत्र॑ जा॒या तन्मे॒ वि च॑ष्टे सवि॒तायम॒र्यः ॥१३
अ॒क्षैः । मा । दी॒व्यः॒ । कृ॒षिम् । इत् । कृ॒ष॒स्व॒ । वि॒त्ते । र॒म॒स्व॒ । ब॒हु । मन्य॑मानः ।
तत्र॑ । गावः॑ । कि॒त॒व॒ । तत्र॑ । जा॒या । तत् । मे॒ । वि । च॒ष्टे॒ । स॒वि॒ता । अ॒यम् । अ॒र्यः ॥१३
अक्षैः । मा । दीव्यः । कृषिम् । इत् । कृषस्व । वित्ते । रमस्व । बहु । मन्यमानः ।
तत्र । गावः । कितव । तत्र । जाया । तत् । मे । वि । चष्टे । सविता । अयम् । अर्यः ॥१३
हे “कितव "बहु मन्यमानः मद्वचने विश्वासं कुर्वंस्त्वम् “अक्षैर्मा “दीव्यः द्यूतं मा कुरु । “कृषिमित् कृषिमेव “कृषस्व कुरु। “वित्ते कृष्या संपादिते धने “रमस्व रतिं कुरु । “तत्र कृषौ “गावः भवन्ति । “तत्र “जाया भवति । “तत् एव धर्मरहस्यं श्रुतिस्मृतिकर्ता “सविता सर्वस्य प्रेरकः “अयं दृष्टिगोचरः “अर्थः ईश्वरः “वि “चष्टे विविधमाख्यातवान् ।।
मि॒त्रं कृ॑णुध्वं॒ खलु॑ मृ॒ळता॑ नो॒ मा नो॑ घो॒रेण॑ चरता॒भि धृ॒ष्णु ।
नि वो॒ नु म॒न्युर्वि॑शता॒मरा॑तिर॒न्यो ब॑भ्रू॒णां प्रसि॑तौ॒ न्व॑स्तु ॥१४
मि॒त्रम् । कृ॒णु॒ध्व॒म् । खलु॑ । मृ॒ळत॑ । नः॒ । मा । नः॒ । घो॒रेण॑ । च॒र॒त॒ । अ॒भि । धृ॒ष्णु ।
नि । वः॒ । नु । म॒न्युः । वि॒श॒ता॒म् । अरा॑तिः । अ॒न्यः । ब॒भ्रू॒णाम् । प्रऽसि॑तौ । नु । अ॒स्तु॒ ॥१४
मित्रम् । कृणुध्वम् । खलु । मृळत । नः । मा । नः । घोरेण । चरत । अभि । धृष्णु ।
नि । वः । नु । मन्युः । विशताम् । अरातिः । अन्यः । बभ्रूणाम् । प्रऽसितौ । नु । अस्तु ॥१४
हे अक्षाः यूयं “मित्रं “कृणुध्वम् अस्मासु मैत्रीं कुरुत । “खलु इति पूरणः । “नः अस्मान् “मृळत सुखयत च । “नः अस्मान् “धृष्णु धृष्णुना । तृतीयार्थे प्रथमा । “घोरेण असह्येन “मा “अभि “चरत मा गच्छत । किंच “वः युष्माकं “मन्युः क्रोधः “अरातिः अस्माकं शत्रुः “नि “विशताम् अस्मच्छत्रुषु तिष्ठतु । “अन्यः अस्माकं शत्रुः कश्चित् “बभ्रूणां बभ्रुवर्णानां युष्माकं “प्रसितौ प्रबन्धने “नु क्षिप्रम् “अस्तु भवतु ॥ ॥ ५ ॥
टिप्पणी
१०.३४.१३
इह ब्रवीत्वनुयोगः संलाप ऋगुपोप मे ।
प्रतिषेधोपदेशौ तु अक्षैर्मेत्यक्षसंस्तुतौ ।।बृहद्देवता १.५२ ।।
| मण्डल १० | ||||
|---|---|---|---|---|