ऋग्वेदः सूक्तं १०.४३
| ← सूक्तं १०.४२ | ऋग्वेदः - मण्डल १० सूक्तं १०.४३ कृष्ण आङ्गिरसः |
सूक्तं १०.४४ → |
| दे. इन्द्रः। जगती, १०-११ त्रिष्टुप् । |
अच्छा म इन्द्रं मतयः स्वर्विदः सध्रीचीर्विश्वा उशतीरनूषत ।
परि ष्वजन्ते जनयो यथा पतिं मर्यं न शुन्ध्युं मघवानमूतये ॥१॥
न घा त्वद्रिगप वेति मे मनस्त्वे इत्कामं पुरुहूत शिश्रय ।
राजेव दस्म नि षदोऽधि बर्हिष्यस्मिन्सु सोमेऽवपानमस्तु ते ॥२॥
विषूवृदिन्द्रो अमतेरुत क्षुधः स इद्रायो मघवा वस्व ईशते ।
तस्येदिमे प्रवणे सप्त सिन्धवो वयो वर्धन्ति वृषभस्य शुष्मिणः ॥३॥
वयो न वृक्षं सुपलाशमासदन्सोमास इन्द्रं मन्दिनश्चमूषदः ।
प्रैषामनीकं शवसा दविद्युतद्विदत्स्वर्मनवे ज्योतिरार्यम् ॥४॥
कृतं न श्वघ्नी वि चिनोति देवने संवर्गं यन्मघवा सूर्यं जयत् ।
न तत्ते अन्यो अनु वीर्यं शकन्न पुराणो मघवन्नोत नूतनः ॥५॥
विशंविशं मघवा पर्यशायत जनानां धेना अवचाकशद्वृषा ।
यस्याह शक्रः सवनेषु रण्यति स तीव्रैः सोमैः सहते पृतन्यतः ॥६॥
आपो न सिन्धुमभि यत्समक्षरन्सोमास इन्द्रं कुल्या इव ह्रदम् ।
वर्धन्ति विप्रा महो अस्य सादने यवं न वृष्टिर्दिव्येन दानुना ॥७॥
वृषा न क्रुद्धः पतयद्रजस्स्वा यो अर्यपत्नीरकृणोदिमा अपः ।
स सुन्वते मघवा जीरदानवेऽविन्दज्ज्योतिर्मनवे हविष्मते ॥८॥
उज्जायतां परशुर्ज्योतिषा सह भूया ऋतस्य सुदुघा पुराणवत् ।
वि रोचतामरुषो भानुना शुचिः स्वर्ण शुक्रं शुशुचीत सत्पतिः ॥९॥
गोभिष्टरेमामतिं दुरेवां यवेन क्षुधं पुरुहूत विश्वाम् ।
वयं राजभिः प्रथमा धनान्यस्माकेन वृजनेना जयेम ॥१०॥
बृहस्पतिर्नः परि पातु पश्चादुतोत्तरस्मादधरादघायोः ।
इन्द्रः पुरस्तादुत मध्यतो नः सखा सखिभ्यो वरिवः कृणोतु ॥११॥
सायणभाष्यम्
चतुर्थेऽनुवाकेऽष्टादश सूक्तानि । तत्र ‘ अच्छा मे' इत्येकादशर्चं प्रथमं सूक्तम्। दशम्येकादश्यौ त्रिष्टुभौ । शिष्टा जगत्यः । पूर्ववदृषिदेवते । तथा चानुक्रान्तम्- अच्छा मे द्वित्रिष्टुबन्तम्' इति । उक्थ्ये ब्राह्मणाच्छंसिनस्तृतीयसवन एतत्सूक्तम् । सूत्रितं च -- ‘ अच्छा म इन्द्रं बृहस्पते युवमिन्द्रश्च वस्व इति याज्ये ' ( आश्व. श्रौ. ६. १) इति । षष्ठेऽहन्यप्यस्यैतत्सूक्तम्। सूत्रितं च -- ‘ अच्छा म इन्द्रमिति नित्यमैकाहिकम्' ( आश्व. श्रौ. ८. ३) इति ॥
अच्छा॑ म॒ इन्द्रं॑ म॒तयः॑ स्व॒र्विदः॑ स॒ध्रीची॒र्विश्वा॑ उश॒तीर॑नूषत ।
परि॑ ष्वजन्ते॒ जन॑यो॒ यथा॒ पतिं॒ मर्यं॒ न शु॒न्ध्युं म॒घवा॑नमू॒तये॑ ॥१
अच्छ॑ । मे॒ । इन्द्र॑म् । म॒तयः॑ । स्वः॒ऽविदः॑ । स॒ध्रीचीः॑ । विश्वाः॑ । उ॒श॒तीः । अ॒नू॒ष॒त॒ ।
परि॑ । स्व॒ज॒न्ते॒ । जन॑यः । यथा॑ । पति॑म् । मर्य॑म् । न । शु॒न्ध्युम् । म॒घऽवा॑नम् । ऊ॒तये॑ ॥१
अच्छ । मे । इन्द्रम् । मतयः । स्वःऽविदः । सध्रीचीः । विश्वाः । उशतीः । अनूषत ।
परि । स्वजन्ते । जनयः । यथा । पतिम् । मर्यम् । न । शुन्ध्युम् । मघऽवानम् । ऊतये ॥१
आङ्गिरसस्य कृष्णस्य “मे मम "स्वर्विदः सर्वस्य लम्भयित्र्यः “सध्रीचीः संगताः “विश्वाः व्याप्ताः "उशतीः कामयमानाः “मतयः स्तुतयः “इन्द्रम् “अच्छ “अनूषत अभिष्टुवन्ति । किंच “जनयः जायाः “यथा “पतिं भर्तारं “मर्यं “न यथा च मनुष्यं “शुन्ध्युं शुद्धं दोषरहितं “मघवानं धनवन्तम् “ऊतये रक्षणार्थं “परि “ष्वजन्ते आलिङ्गन्ति तद्वदिन्द्र मे स्तुतयः परि ष्वजन्ते ॥
न घा॑ त्व॒द्रिगप॑ वेति मे॒ मन॒स्त्वे इत्कामं॑ पुरुहूत शिश्रय ।
राजे॑व दस्म॒ नि ष॒दोऽधि॑ ब॒र्हिष्य॒स्मिन्सु सोमे॑ऽव॒पान॑मस्तु ते ॥२
न । घ॒ । त्व॒द्रिक् । अप॑ । वे॒ति॒ । मे॒ । मनः॑ । त्वे इति॑ । इत् । काम॑म् । पु॒रु॒ऽहू॒त॒ । शि॒श्र॒य॒ ।
राजा॑ऽइव । द॒स्म॒ । नि । स॒दः॒ । अधि॑ । ब॒र्हिषि॑ । अ॒स्मिन् । सु । सोमे॑ । अ॒व॒ऽपान॑म् । अ॒स्तु॒ । ते॒ ॥२
न । घ । त्वद्रिक् । अप । वेति । मे । मनः । त्वे इति । इत् । कामम् । पुरुऽहूत । शिश्रय ।
राजाऽइव । दस्म । नि । सदः । अधि । बर्हिषि । अस्मिन् । सु । सोमे । अवऽपानम् । अस्तु । ते ॥२
हे “पुरुहूत बहुभिराहूत “दस्म दर्शनीयेन्द्र “त्वद्रिक् त्वदभिमुखं “मे मदीयं “मनः “न “घ न खलु “अप “वेति त्वत्तोऽपगच्छति । किंच “त्वे “इत् त्वय्येव “कामम् अभिलाषं “शिश्रय स्थापयामि । किंच “राजेव ईश्वर इव “बर्हिषि “अधि “नि “षदः निषीद। किंच “ते तव “अस्मिन् “सोमे “अवपानमस्तु भवतु ॥
वि॒षू॒वृदिन्द्रो॒ अम॑तेरु॒त क्षु॒धः स इद्रा॒यो म॒घवा॒ वस्व॑ ईशते ।
तस्येदि॒मे प्र॑व॒णे स॒प्त सिन्ध॑वो॒ वयो॑ वर्धन्ति वृष॒भस्य॑ शु॒ष्मिणः॑ ॥३
वि॒षु॒ऽवृत् । इन्द्रः॑ । अम॑तेः । उ॒त । क्षु॒धः । सः । इत् । रा॒यः । म॒घऽवा॑ । वस्वः॑ । ई॒श॒ते॒ ।
तस्य॑ । इत् । इ॒मे । प्र॒व॒णे । स॒प्त । सिन्ध॑वः । वयः॑ । व॒र्ध॒न्ति॒ । वृ॒ष॒भस्य॑ । शु॒ष्मिणः॑ ॥३
विषुऽवृत् । इन्द्रः । अमतेः । उत । क्षुधः । सः । इत् । रायः । मघऽवा । वस्वः । ईशते ।
तस्य । इत् । इमे । प्रवणे । सप्त । सिन्धवः । वयः । वर्धन्ति । वृषभस्य । शुष्मिणः ॥३
“इन्द्रः “अमतेः अस्माकं दुर्बुद्धेः प्रज्ञापहारिण्याः पिपासाया वा “विषूवृत् विष्वग्वर्तको भवतु। “उत अपि च “क्षुधः बुभुक्षाया विषूवृत् भवतु । किंच “सः “इत् स एव “मघवा धनवानिन्द्रः “वस्वः वासयितुः “रायः धनस्य “ईशते ईष्टे । किंच “वृषभस्य वर्षितुः “तस्येत् इन्द्रस्यैव “इमे प्रसिद्धाः “सप्त सप्तसंख्याकाः “सिन्धवः नद्यः “प्रवणे देशे “वयः अन्नं “वर्धन्ति वर्धयन्ति ।
वयो॒ न वृ॒क्षं सु॑पला॒शमास॑द॒न्सोमा॑स॒ इन्द्रं॑ म॒न्दिन॑श्चमू॒षदः॑ ।
प्रैषा॒मनी॑कं॒ शव॑सा॒ दवि॑द्युतद्वि॒दत्स्व१॒॑र्मन॑वे॒ ज्योति॒रार्य॑म् ॥४
वयः॑ । न । वृ॒क्षम् । सु॒ऽप॒ला॒शम् । आ । अ॒स॒द॒न् । सोमा॑सः । इन्द्र॑म् । म॒न्दिनः॑ । च॒मू॒ऽसदः॑ ।
प्र । ए॒षा॒म् । अनी॑कम् । शव॑सा । दवि॑द्युतत् । वि॒दत् । स्वः॑ । मन॑वे । ज्योतिः॑ । आर्य॑म् ॥४
वयः । न । वृक्षम् । सुऽपलाशम् । आ । असदन् । सोमासः । इन्द्रम् । मन्दिनः । चमूऽसदः ।
प्र । एषाम् । अनीकम् । शवसा । दविद्युतत् । विदत् । स्वः । मनवे । ज्योतिः । आर्यम् ॥४
“वयो “न यथा पक्षिणः “सुपलाशं शोभनपर्णं “वृक्षम् आसीदन्ति तद्वत् “मन्दिनः मदकराः “चमूषदः चमसपात्रेषु स्थातारः “सोमासः सोमाः “इन्द्रम् “आ “असदन् आसीदन्ति । अधितिष्ठन्तीत्यर्थः । “एषाम् इन्द्रमधितिष्ठतां सोमानां “शवसा वेगेन युक्तम् “अनीकम् अग्रं “प्र “दविद्युतत् प्रद्योतते । किंचायमिन्द्रः “स्वः स्वात्मना “आर्यं प्रेर्यं “ज्योतिः आदित्याख्यं तेजः “मनवे मनुष्येभ्यः “विदत् प्रयच्छतु ॥
कृ॒तं न श्व॒घ्नी वि चि॑नोति॒ देव॑ने सं॒वर्गं॒ यन्म॒घवा॒ सूर्यं॒ जय॑त् ।
न तत्ते॑ अ॒न्यो अनु॑ वी॒र्यं॑ शक॒न्न पु॑रा॒णो म॑घव॒न्नोत नूत॑नः ॥५
कृ॒तम् । न । श्व॒ऽघ्नी । वि । चि॒नो॒ति॒ । देव॑ने । स॒म्ऽवर्ग॑म् । यत् । म॒घऽवा॑ । सूर्य॑म् । जय॑त् ।
न । तत् । ते॒ । अ॒न्यः । अनु॑ । वी॒र्य॑म् । श॒क॒त् । न । पु॒रा॒णः । म॒घ॒ऽव॒न् । न । उ॒त । नूत॑नः ॥५
कृतम् । न । श्वऽघ्नी । वि । चिनोति । देवने । सम्ऽवर्गम् । यत् । मघऽवा । सूर्यम् । जयत् ।
न । तत् । ते । अन्यः । अनु । वीर्यम् । शकत् । न । पुराणः । मघऽवन् । न । उत । नूतनः ॥५
“श्वघ्नी परस्वानां हन्ता कितवः "देवने द्यूते “कृतं “न यथा कृतं “वि “चिनोति तद्वदिन्द्रः सूर्यं मृगयते । कदेत्यत आह । “यत् यदा “मघवा धनवानिन्द्रः “संवर्गं सम्यग्वृष्टेर्वर्जयितारं “सूर्यम् आदित्यं “जयत् तदीयरसापहरणद्वारेण जथति । अथ प्रत्यक्षस्तुतिः । हे “मघवन् धनवन्निन्द्र “ते तव “तत् सूर्यजयलक्षणं “वीर्यं वीरत्वम् “अन्यः त्वत्तोऽन्यो भविष्यत्कालीनः पुमान् “अनु अनुकर्तुं “न “शकत् न शक्नोति । “पुराणः पूर्वोऽपि त्वद्वीर्यमनुकर्तुं “न शकत् न शक्नोति । "उत अपि च "नूतनः वर्तमानकालीनोऽपि त्वदीयं वीर्यमनुकर्तुं न शक्नोति ॥ ॥ २४ ॥
विशं॑विशं म॒घवा॒ पर्य॑शायत॒ जना॑नां॒ धेना॑ अव॒चाक॑श॒द्वृषा॑ ।
यस्याह॑ श॒क्रः सव॑नेषु॒ रण्य॑ति॒ स ती॒व्रैः सोमैः॑ सहते पृतन्य॒तः ॥६
विश॑म्ऽविशम् । म॒घऽवा॑ । परि॑ । अ॒शा॒य॒त॒ । जना॑नाम् । धेनाः॑ । अ॒व॒ऽचाक॑शत् । वृषा॑ ।
यस्य॑ । अह॑ । श॒क्रः । सव॑नेषु । रण्य॑ति । सः । ती॒व्रैः । सोमैः॑ । स॒ह॒ते॒ । पृ॒त॒न्य॒तः ॥६
विशम्ऽविशम् । मघऽवा । परि । अशायत । जनानाम् । धेनाः । अवऽचाकशत् । वृषा ।
यस्य । अह । शक्रः । सवनेषु । रण्यति । सः । तीव्रैः । सोमैः । सहते । पृतन्यतः ॥६
“वृषा कामानां वर्षिता “मघवा धनवानिन्द्रः “विशंविशं सर्वान् मनुष्यान् “पर्यशायत परिशेते। किंच “जनानां स्तोतृजनानां “धेनाः स्तुतीः “अवचाकशत् अभिपश्यति । किंच “शक्रः इन्द्रः “यस्याह यस्यैव यजमानस्य “सवनेषु “रण्यति रमते “सः यजमानः “तीव्रैः तीव्रकरैः प्रदीयमानैः “सोमैः “पृतन्यतः संग्राममिच्छतः शत्रून् “सहते अभिभवति ॥
आपो॒ न सिन्धु॑म॒भि यत्स॒मक्ष॑र॒न्सोमा॑स॒ इन्द्रं॑ कु॒ल्या इ॑व ह्र॒दम् ।
वर्ध॑न्ति॒ विप्रा॒ महो॑ अस्य॒ साद॑ने॒ यवं॒ न वृ॒ष्टिर्दि॒व्येन॒ दानु॑ना ॥७
आपः॑ । न । सिन्धु॑म् । अ॒भि । यत् । स॒म्ऽअक्ष॑रन् । सोमा॑सः । इन्द्र॑म् । कु॒ल्याःऽइ॑व । ह्र॒दम् ।
वर्ध॑न्ति । विप्राः॑ । महः॑ । अ॒स्य॒ । सद॑ने । यव॑म् । न । वृ॒ष्टिः । दि॒व्येन॑ । दानु॑ना ॥७
आपः । न । सिन्धुम् । अभि । यत् । सम्ऽअक्षरन् । सोमासः । इन्द्रम् । कुल्याःऽइव । ह्रदम् ।
वर्धन्ति । विप्राः । महः । अस्य । सदने । यवम् । न । वृष्टिः । दिव्येन । दानुना ॥७
"यत् यदा “सोमासः सोमाः “इन्द्रम् “अभि “समक्षरन् अभिक्षरन्ति । अभिगच्छन्तीत्यर्थः । तत्र दृष्टान्तौ दर्शयति । “आपो “न यथा आपः “सिन्धुं समुद्रमभिसंक्षरन्ति । “कुल्याइव यथा च कुल्याः “हदम् अभिसंक्षरन्ति तद्वदित्यर्थः । तदानीम् “अस्य इन्द्रस्य “महः महत्त्वं “सदने यज्ञगृहे “विप्राः मेधाविनः “वर्धन्ति । तत्र दृष्टान्तमाह। “यवं “न यथा यवं यवसस्यं “वृष्टिः । कर्तरि कृत् । वर्षिता पर्जन्यः “दिव्येन दिवि भवेन “दानुना दानेन वर्षणेन वर्धयति तद्वदित्यर्थः ॥
वृषा॒ न क्रु॒द्धः प॑तय॒द्रज॒स्स्वा यो अ॒र्यप॑त्नी॒रकृ॑णोदि॒मा अ॒पः ।
स सु॑न्व॒ते म॒घवा॑ जी॒रदा॑न॒वेऽवि॑न्द॒ज्ज्योति॒र्मन॑वे ह॒विष्म॑ते ॥८
वृषा॑ । न । क्रु॒द्धः । प॒त॒य॒त् । रजः॑ऽसु । आ । यः । अ॒र्यऽप॑त्नीः । अकृ॑णोत् । इ॒माः । अ॒पः ।
सः । सु॒न्व॒ते । म॒घऽवा॑ । जी॒रऽदा॑नवे । अवि॑न्दत् । ज्योतिः॑ । मन॑वे । ह॒विष्म॑ते ॥८
वृषा । न । क्रुद्धः । पतयत् । रजःऽसु । आ । यः । अर्यऽपत्नीः । अकृणोत् । इमाः । अपः ।
सः । सुन्वते । मघऽवा । जीरऽदानवे । अविन्दत् । ज्योतिः । मनवे । हविष्मते ॥८
“रजःसु लोकेषु “वृषा “न यथा वृषभः “क्रुद्धः सन् प्रतिवृषभवधाय “पतयत् गच्छति तद्वत् “यः इन्द्रः क्रुद्धः सन् मेघवधाय पतयति हत्वा च मेघम् अर्यपत्नीः सर्वस्य जगतः स्वामिन इन्द्रस्य पालयितव्याः “इमाः प्रसिद्धाः “अपः वृष्ट्युदकानि “आ “अकृणोत् आकृणोति अस्मदभिमुखं करोति “सः “मघवा धनवानिन्द्रः “सुन्वते सोमाभिषवं कुर्वते “जीरदानवे क्षिप्रदानाय “हविष्मते “मनवे मनुष्याय । यजमानायेत्यर्थः । “ज्योतिः तेजः "अविन्दत् प्रायच्छत् ॥
उज्जा॑यतां पर॒शुर्ज्योति॑षा स॒ह भू॒या ऋ॒तस्य॑ सु॒दुघा॑ पुराण॒वत् ।
वि रो॑चतामरु॒षो भा॒नुना॒ शुचि॒ः स्व१॒॑र्ण शु॒क्रं शु॑शुचीत॒ सत्प॑तिः ॥९
उत् । जा॒य॒ता॒म् । प॒र॒शुः । ज्योति॑षा । स॒ह । भू॒याः । ऋ॒तस्य॑ । सु॒ऽदुघा॑ । पु॒रा॒ण॒ऽवत् ।
वि । रो॒च॒ता॒म् । अ॒रु॒षः । भा॒नुना॑ । शुचिः॑ । स्वः॑ । न । शु॒क्रम् । शु॒शु॒ची॒त॒ । सत्ऽप॑तिः ॥९
उत् । जायताम् । परशुः । ज्योतिषा । सह । भूयाः । ऋतस्य । सुऽदुघा । पुराणऽवत् ।
वि । रोचताम् । अरुषः । भानुना । शुचिः । स्वः । न । शुक्रम् । शुशुचीत । सत्ऽपतिः ॥९
“परशुः इन्द्रस्य वज्रः “ज्योतिषा तेजसा “सह “उज्जायताम् । अस्मच्छत्रुवधे मेघवधे व व्याप्रियतामित्यर्थः। किंच “ऋतस्य सत्यस्य “सुदुघा माध्यमिका वाक् “पुराणवत् प्रत्नवत् काले “भूयाः भूयात् । पुरुषव्यत्ययः । किंच इन्द्रः “अरुषः आरोचमानः “भानुना दीप्त्या “शुचिः ज्वलन् “वि “रोचतां प्रकाशताम्। किंच “सत्पतिः सतां पतिरिन्द्रः “स्वर्न आदित्य इव “शुक्रं ज्वलन् “शुशुचीत "अत्यन्तं दीप्यताम् ॥
गोभि॑ष्टरे॒माम॑तिं दु॒रेवां॒ यवे॑न॒ क्षुधं॑ पुरुहूत॒ विश्वा॑म् ।
व॒यं राज॑भिः प्रथ॒मा धना॑न्य॒स्माके॑न वृ॒जने॑ना जयेम ॥१०
गोभिः॑ । त॒रे॒म॒ । अम॑तिम् । दुः॒ऽएवा॑म् । यवे॑न । क्षुध॑म् । पु॒रु॒ऽहू॒त॒ । विश्वा॑म् ।
व॒यम् । राज॑ऽभिः । प्र॒थ॒मा । धना॑नि । अ॒स्माके॑न । वृ॒जने॑न । ज॒ये॒म॒ ॥१०
गोभिः । तरेम । अमतिम् । दुःऽएवाम् । यवेन । क्षुधम् । पुरुऽहूत । विश्वाम् ।
वयम् । राजऽभिः । प्रथमा । धनानि । अस्माकेन । वृजनेन । जयेम ॥१०
बृह॒स्पति॑र्न॒ः परि॑ पातु प॒श्चादु॒तोत्त॑रस्मा॒दध॑रादघा॒योः ।
इन्द्रः॑ पु॒रस्ता॑दु॒त म॑ध्य॒तो न॒ः सखा॒ सखि॑भ्यो॒ वरि॑वः कृणोतु ॥११
बृह॒स्पतिः॑ । नः॒ । परि॑ । पा॒तु॒ । प॒श्चात् । उ॒त । उत्ऽत॑रस्मात् । अध॑रात् । अ॒घ॒ऽयोः ।
इन्द्रः॑ । पु॒रस्ता॑त् । उ॒त । म॒ध्य॒तः । नः॒ । सखा॑ । सखि॑ऽभ्यः । वरि॑वः । कृ॒णो॒तु॒ ॥११
बृहस्पतिः । नः । परि । पातु । पश्चात् । उत । उत्ऽतरस्मात् । अधरात् । अघऽयोः ।
इन्द्रः । पुरस्तात् । उत । मध्यतः । नः । सखा । सखिऽभ्यः । वरिवः । कृणोतु ॥११
एतदृग्द्वयं प्रागेव व्याख्यातम् ॥ ॥ २५ ॥
| मण्डल १० | ||||
|---|---|---|---|---|