ऋग्वेदः सूक्तं १०.१४२
| ← सूक्तं १०.१४१ | ऋग्वेदः - मण्डल १० सूक्तं १०.१४२ शार्ङ्गाः - १-२ जरिता, ३-४ द्रोणः, ५-६ सारिसृक्कः, ७-८ स्तम्बमित्रः। |
सूक्तं १०.१४३ → |
| दे. अग्निः। त्रिष्टुप्, १-२ जगती, ७-८ अनुष्टुप्। |
अयमग्ने जरिता त्वे अभूदपि सहसः सूनो नह्यन्यदस्त्याप्यम् ।
भद्रं हि शर्म त्रिवरूथमस्ति त आरे हिंसानामप दिद्युमा कृधि ॥१॥
प्रवत्ते अग्ने जनिमा पितूयतः साचीव विश्वा भुवना न्यृञ्जसे ।
प्र सप्तयः प्र सनिषन्त नो धियः पुरश्चरन्ति पशुपा इव त्मना ॥२॥
उत वा उ परि वृणक्षि बप्सद्बहोरग्न उलपस्य स्वधावः ।
उत खिल्या उर्वराणां भवन्ति मा ते हेतिं तविषीं चुक्रुधाम ॥३॥
यदुद्वतो निवतो यासि बप्सत्पृथगेषि प्रगर्धिनीव सेना ।
यदा ते वातो अनुवाति शोचिर्वप्तेव श्मश्रु वपसि प्र भूम ॥४॥
प्रत्यस्य श्रेणयो ददृश्र एकं नियानं बहवो रथासः ।
बाहू यदग्ने अनुमर्मृजानो न्यङ्ङुत्तानामन्वेषि भूमिम् ॥५॥
उत्ते शुष्मा जिहतामुत्ते अर्चिरुत्ते अग्ने शशमानस्य वाजाः ।
उच्छ्वञ्चस्व नि नम वर्धमान आ त्वाद्य विश्वे वसवः सदन्तु ॥६॥
अपामिदं न्ययनं समुद्रस्य निवेशनम् ।
अन्यं कृणुष्वेतः पन्थां तेन याहि वशाँ अनु ॥७॥
आयने ते परायणे दूर्वा रोहन्तु पुष्पिणीः ।
ह्रदाश्च पुण्डरीकाणि समुद्रस्य गृहा इमे ॥८॥
सायणभाष्यम्
‘ अयमग्ने' इत्यष्टर्चं चतुर्दशं सूक्तमाग्नेयम् । शार्ङ्ग इति पक्षिविशेषस्याख्या। शार्ङ्गजातयो जरितृप्रभृतयश्चत्वारश्चतुर्णां द्वृचानां क्रमेण द्रष्टारः । आदितो द्वे जगत्यौ । अथ चतस्रस्त्रिष्टुभः। ततो द्वे अनुष्टुभौ । तथा चानुक्रान्तम्- अयमष्टौ द्वृचाः शार्ङ्गा जरिता द्रोणः सारिसृक्तः स्तम्बमित्रश्चाग्नेयमाद्ये जगत्यौ चतस्रश्च त्रिष्टुभः' इति । गतो विनियोगः ॥
अ॒यम॑ग्ने जरि॒ता त्वे अ॑भू॒दपि॒ सह॑सः सूनो न॒ह्य१॒॑न्यदस्त्याप्यं॑ ।
भ॒द्रं हि शर्म॑ त्रि॒वरू॑थ॒मस्ति॑ त आ॒रे हिंसा॑ना॒मप॑ दि॒द्युमा कृ॑धि ॥१
अ॒यम् । अ॒ग्ने॒ । ज॒रि॒ता । त्वे इति॑ । अ॒भू॒त् । अपि॑ । सह॑सः । सू॒नो॒ इति॑ । न॒हि । अ॒न्यत् । अस्ति॑ । आप्य॑म् ।
भ॒द्रम् । हि । शर्म॑ । त्रि॒ऽवरू॑थम् । अस्ति॑ । ते॒ । आ॒रे । हिंसा॑नाम् । अप॑ । दि॒द्युम् । आ । कृ॒धि॒ ॥१
अयम् । अग्ने । जरिता । त्वे इति । अभूत् । अपि । सहसः । सूनो इति । नहि । अन्यत् । अस्ति । आप्यम् ।
भद्रम् । हि । शर्म । त्रिऽवरूथम् । अस्ति । ते । आरे । हिंसानाम् । अप । दिद्युम् । आ । कृधि ॥१
हे अग्ने “त्वे त्वयि । ‘ सुपां सुलुक्' इति सप्तम्याः शेआदेशः । “अयम् ऋषिः “जरिता स्तोता “अभूदपि । अपिशब्द: संभावनायाम् । इदानीं स्तोतृत्वेन संभाव्यते । तत्र कारणमाह । है “सहसः “सूनो बलस्य पुत्र त्वत्तः “अन्यत् “आप्यम् आप्तव्यं “नहि “अस्ति न खलु विद्यते । अतः प्राप्तव्यं त्वामेव स्तुत्या प्राप्नोमि । “भद्रं कल्याणं “त्रिवरूथं दुःखत्रयस्य निवारकं “शर्म सुखं “हि यस्मात “ते तव “अस्ति विद्यते । अथवा शोभनं त्रिवरूथं त्रिभूमिकं गृहं तवास्ति हि। अतः “हिंसानां हिंस्यमानानामस्माकम् "आरे दूरे दिद्युं दीप्यमानामात्मीयां ज्वालाम् “अप “आ “कृधि अपाकुरु निवारय । करोतेश्छान्दसो विकरणस्य लुक् । ‘श्रुशृणुपॄकृवृभ्यः' इति हेर्धिभावः ॥ ।
प्र॒वत्ते॑ अग्ने॒ जनि॑मा पितूय॒तः सा॒चीव॒ विश्वा॒ भुव॑ना॒ न्यृं॑जसे ।
प्र सप्त॑यः॒ प्र स॑निषंत नो॒ धियः॑ पु॒रश्च॑रंति पशु॒पा इ॑व॒ त्मना॑ ॥२
प्र॒ऽवत् । ते॒ । अ॒ग्ने॒ । जनि॑म । पि॒तु॒ऽय॒तः । सा॒चीऽइ॑व । विश्वा॑ । भुव॑ना । नि । ऋ॒ञ्ज॒से॒ ।
प्र । सप्त॑यः । प्र । स॒नि॒ष॒न्त॒ । नः॒ । धियः॑ । पु॒रः । च॒र॒न्ति॒ । प॒शु॒पाःऽइ॑व । त्मना॑ ॥२
प्रऽवत् । ते । अग्ने । जनिम । पितुऽयतः । साचीऽइव । विश्वा । भुवना । नि । ऋञ्जसे ।
प्र । सप्तयः । प्र । सनिषन्त । नः । धियः । पुरः । चरन्ति । पशुपाःऽइव । त्मना ॥२
हे अग्ने “पितूयतः पितुमन्नं भक्ष्यमिच्छतः “ते तव “जनिम जन्म प्रादुर्भवनं “प्रवत् प्रकृष्टमुत्कृष्टं भवति । ‘ उपसर्गाच्छन्दसि धात्वर्थे ' इति वतिः । स त्वं “साचीव सचिव इव “विश्वा विश्वानि व्याप्तानि भुवनानि भूतजातानि “न्यृञ्जसे प्रसाधयसि । वशीकरोषीत्यर्थः । “सप्तयः सर्पणशीलाः “नः अस्माकं “धियः स्तुतयः तादृशं त्वां “प्र “सनिषन्त प्रकर्षेण संभजन्ते । एकः प्रशब्दः पूरकः । यद्वा । सप्तयः । लुप्तोपममेतत् । सर्पणशीला अश्वा यथाजिं प्रकर्षेण सँभजन्ते तथा अस्मदीया धिय इत्यर्थः । अनन्तरं “पुरः तव पुरस्तात् “त्मना आत्मना स्वयमेव “चरन्ति व्याप्य वर्तन्ते । “पशुपाइव यथा पशूनां पालका गोपालाः पालयितव्यानां पुरस्तात् संचरन्ति तद्वत् ॥
उ॒त वा उ॒ परि॑ वृणक्षि॒ बप्स॑द्ब॒होर॑ग्न॒ उल॑पस्य स्वधावः ।
उ॒त खि॒ल्या उ॒र्वरा॑णां भवंति॒ मा ते॑ हे॒तिं तवि॑षीं चुक्रुधाम ॥३
उ॒त । वा॒ । ऊं॒ इति॑ । परि॑ । वृ॒ण॒क्षि॒ । बप्स॑त् । ब॒होः । अ॒ग्ने॒ । उल॑पस्य । स्व॒धा॒ऽवः॒ ।
उ॒त । खि॒ल्याः । उ॒र्वरा॑णाम् । भ॒व॒न्ति॒ । मा । ते॒ । हे॒तिम् । तवि॑षीम् । चु॒क्रु॒धा॒म॒ ॥३
उत । वा । ऊं इति । परि । वृणक्षि । बप्सत् । बहोः । अग्ने । उलपस्य । स्वधाऽवः ।
उत । खिल्याः । उर्वराणाम् । भवन्ति । मा । ते । हेतिम् । तविषीम् । चुक्रुधाम ॥३
हे “स्वधावः दीप्तिमन् “अग्ने “बप्सत् दहन् । 'भस भर्त्सनदीप्त्योः ' । जौहोत्यादिकः । शतरि ‘ घसिभसोर्हलि च' (पा. सू. ६, ४. १०० ) इत्युपधालोपः । ‘ नाभ्यस्ताच्छतुः' इति नुमः प्रतिषेधः । “बहोः बहुलस्य “उलपस्य तृणजातस्य । कर्मणि षष्ठी । सर्वं वनम् “उत “वै अपि खलु "परि वृणक्षि परिवर्जयसि विनाशयसि । “उ इति पूरकः । “उत अपि च “उर्वराणाम् । सस्याढ्या भूमय उर्वराः । तासां संबन्धिनः प्रदेशाः “खिल्याः खिलाः प्राणिभिर्गन्तुं योग्याः “भवन्ति । त्वया दग्धा इति शेषः । “तविषीं महतीं “ते तव “हेतिं हननहेतुभूतां ज्वालां “मा “चुक्रुधाम मा क्रोधयाम । अपि तु स्तुतिभिः प्रसाधयामः ।। ऊतियूति इत्यादिना हन्तेः क्तिनि हेतिः । इत्यन्तोदात्तो निपात्यते । चुक्रुधामेति क्रुधेर्ण्यन्ताल्लुङि चङि रूपम् ॥
यदु॒द्वतो॑ नि॒वतो॒ यासि॒ बप्स॒त्पृथ॑गेषि प्रग॒र्धिनी॑व॒ सेना॑ ।
य॒दा ते॒ वातो॑ अनु॒वाति॑ शो॒चिर्वप्ते॑व॒ श्मश्रु॑ वपसि॒ प्र भूम॑ ॥४
यत् । उ॒त्ऽवतः॑ । नि॒ऽवतः॑ । यासि॑ । बप्स॑त् । पृथ॑क् । ए॒षि॒ । प्र॒ग॒र्धिनी॑ऽइव । सेना॑ ।
य॒दा । ते॒ । वातः॑ । अ॒नु॒ऽवाति॑ । शो॒चिः । वप्ता॑ऽइव । श्मश्रु॑ । व॒प॒सि॒ । प्र । भूम॑ ॥४
यत् । उत्ऽवतः । निऽवतः । यासि । बप्सत् । पृथक् । एषि । प्रगर्धिनीऽइव । सेना ।
यदा । ते । वातः । अनुऽवाति । शोचिः । वप्ताऽइव । श्मश्रु । वपसि । प्र । भूम ॥४
“यत् यदा “उद्वतः उद्गतानुच्छ्रितान् “निवतः नीचीनास्तरुगुल्मादीन् हे अग्ने “बप्सत् दहन “यासि प्राप्नोषि तदानीं बह्वीभिर्ज्वलाभिः पृथक् विभिन्नः सन् “एषि गच्छसि । तत्र दृष्टान्तः । “प्रगर्धिनीव “सेना । ‘ गृधु अभिकाङ्क्षायाम् । परराष्ट्रं गच्छतो राज्ञः सेना तत्रत्यं धनजातमभिकाङ्क्षमाणा इतस्ततः संघशो गच्छति तद्वत् । “वातः वायुश्च “ते तव “शोचिः दीप्तिं “यदा यस्मिन् काले “अनुवाति अनुगुणं प्रवर्तते तदा “श्मश्रु । श्म शरीरम् । तन्न श्रितं स्थितं केशरोमादिकं “वप्तेव यथा वप्ता नापितो वपति मुण्डयति तथा “भूम भूमिं “प्र “वपसि प्रकर्षेण मुण्डयसि । सर्वं वनं निःशेषेण दहसीत्यर्थः ॥
प्रत्य॑स्य॒ श्रेण॑यो ददृश्र॒ एकं॑ नि॒यानं॑ ब॒हवो॒ रथा॑सः ।
बा॒हू यद॑ग्ने अनु॒मर्मृ॑जानो॒ न्य॑ङ्ङुत्ता॒नाम॒न्वेषि॒ भूमिं॑ ॥५
प्रति॑ । अ॒स्य॒ । श्रेण॑यः । द॒दृ॒श्रे॒ । एक॑म् । नि॒ऽयान॑म् । ब॒हवः॑ । रथा॑सः ।
बा॒हू इति॑ । यत् । अ॒ग्ने॒ । अ॒नु॒ऽमर्मृ॑जानः । न्य॑ङ् । उ॒त्ता॒नाम् । अ॒नु॒ऽएषि॑ । भूमि॑म् ॥५
प्रति । अस्य । श्रेणयः । ददृश्रे । एकम् । निऽयानम् । बहवः । रथासः ।
बाहू इति । यत् । अग्ने । अनुऽमर्मृजानः । न्यङ् । उत्तानाम् । अनुऽएषि । भूमिम् ॥५
“अस्य अग्नेर्दहतः “श्रेणयः ज्वालापङ्क्तयः “प्रति ददृश्रे प्रतिदृश्यन्ते । - - -तद्वत् । अत्र सामर्थ्यादुपमानप्रतीतिः । हे “अग्ने “बाहू । तृतीयार्थे प्रथमा । बाहुभ्यां बाहुस्थानीयैर्ज्वालासमूहै। “अनुमर्मृजानः सर्वं वनं मृजञ्शोधयन् । दहन्नित्यर्थः । “न्यङ् न्यञ्चन् प्रह्वीभवन् “उत्तानाम् ऊर्ध्वाभिमुखां भूमिं “यत् यदा “अन्वेषि अनुगच्छसि तदानीमस्य श्रेणयो ददृश्र इत्यन्वयः ।।
उत्ते॒ शुष्मा॑ जिहता॒मुत्ते॑ अ॒र्चिरुत्ते॑ अग्ने शशमा॒नस्य॒ वाजाः॑ ।
उच्छ्वं॑चस्व॒ नि न॑म॒ वर्ध॑मान॒ आ त्वा॒द्य विश्वे॒ वस॑वः सदंतु ॥६
उत् । ते॒ । शुष्माः॑ । जि॒ह॒ता॒म् । उत् । ते॒ । अ॒र्चिः । उत् । ते॒ । अ॒ग्ने॒ । श॒श॒मा॒नस्य॑ । वाजाः॑ ।
उत् । श्व॒ञ्च॒स्व॒ । नि । न॒म॒ । वर्ध॑मानः । आ । त्वा॒ । अ॒द्य । विश्वे॑ । वस॑वः । स॒द॒न्तु॒ ॥६
उत् । ते । शुष्माः । जिहताम् । उत् । ते । अर्चिः । उत् । ते । अग्ने । शशमानस्य । वाजाः ।
उत् । श्वञ्चस्व । नि । नम । वर्धमानः । आ । त्वा । अद्य । विश्वे । वसवः । सदन्तु ॥६
हे “अग्ने “ते तव “शुष्माः शोषका ज्वालाः “उत् “जिहताम् उद्गच्छन्तु । तथा “ते तव “अर्चि: दीप्तिश्च उद्गच्छतु । “शशमानस्य स्तूयमानस्य । यद्वा । ‘ शश प्लुतगतौ । अस्मात्ताच्छीलिकश्चानश् । तस्य सार्वधातुकत्वे सति लसार्वधातुकत्वाभावात् ‘ चितः' इत्यन्तोदात्तत्वमेव शिष्यते । शशमानस्य सर्वं वनमाक्रम्य शीघ्रं गच्छतः । तव “वाजाः वेगा हे अग्ने उज्जिहताम् । स त्वं “वर्धमानः सन् 'उच्छ्वञ्चस्व वन उद्गच्छस्व ॥ ‘ श्वचि गतौ' । भौवादिकः। इदित्त्वान्नुम् ।। तथा “नि “नम प्रह्वीभव । उन्नतं वृक्षादिकं प्राप्य उच्छ्रितो भव । अवनतं गुल्मादिकं प्राप्यावनतो भवेत्यर्थः । ईदृशं “त्वा त्वाम् “अद्य अस्मिन् काले “विश्वे सर्वे “वसवः वासयितारो रश्मयो देवा वा “आ “सदन्तु आसीदन्तु प्राप्नुवन्तु । सदेर्व्यत्ययेन सीदादेशाभावः । शपि प्राप्ते व्यत्ययेन अब्वा कर्तव्यः ॥
अ॒पामि॒दं न्यय॑नं समु॒द्रस्य॑ नि॒वेश॑नं ।
अ॒न्यं कृ॑णुष्वे॒तः पंथां॒ तेन॑ याहि॒ वशाँ॒ अनु॑ ॥७
अ॒पाम् । इ॒दम् । नि॒ऽअय॑नम् । स॒मु॒द्रस्य॑ । नि॒ऽवेश॑नम् ।
अ॒न्यम् । कृ॒णु॒ष्व॒ । इ॒तः । पन्था॑म् । तेन॑ । या॒हि॒ । वशा॑न् । अनु॑ ॥७
अपाम् । इदम् । निऽअयनम् । समुद्रस्य । निऽवेशनम् ।
अन्यम् । कृणुष्व । इतः । पन्थाम् । तेन । याहि । वशान् । अनु ॥७
इत्थं खाण्डववनस्य दाहे प्रवृत्तमग्निं जरितृप्रभृतयः स्वात्मनो रक्षणकामास्तुष्टुवुः । इदानीं च स्तम्बमित्रः स्वनिवासभूमेर्दहनाभावाय अग्नेरन्यत्र गमनं प्रार्थयते । “इदम् अस्मदीयं निवासस्थानम् “अपाम् उदकानां “न्ययनम् । नियन्ति नितरां गच्छन्त्यस्मिन्निति न्ययनं ह्रदः। तथा “समुद्रस्य उदधेश्च “निवेशनं गृहम् । यथा ह्रदः समुद्रस्य स्थानं च यथा दग्धुं न शक्यते तथा दाहयोग्यं न भवत्वित्यर्थः । “इतः अस्मादस्मदीयात् स्थानात् “अन्यं “पन्थां पन्थानं मार्गं हे अग्ने “कृणुष्व कुरुष्व । “तेन पथा “वशाननु यथाकामं “याहि गच्छ ।
आय॑ने ते प॒राय॑णे॒ दूर्वा॑ रोहंतु पु॒ष्पिणीः॑ ।
ह्र॒दाश्च॑ पुं॒डरी॑काणि समु॒द्रस्य॑ गृ॒हा इ॒मे ॥८
आ॒ऽअय॑ने । ते॒ । प॒रा॒ऽअय॑ने । दूर्वाः॑ । रो॒ह॒न्तु॒ । पु॒ष्पिणीः॑ ।
ह्र॒दाः । च॒ । पु॒ण्डरी॑काणि । स॒मु॒द्रस्य॑ । गृ॒हाः । इ॒मे ॥८
आऽअयने । ते । पराऽअयने । दूर्वाः । रोहन्तु । पुष्पिणीः ।
ह्रदाः । च । पुण्डरीकाणि । समुद्रस्य । गृहाः । इमे ॥८
अनयापि स्वनिवासस्य दाहानर्हता प्रतिपाद्यते । हे अग्ने “ते तव "आयने आगमने “परायणे परागमने वा सति अस्यां निवासभूमौ “पुष्पिणीः पुष्पवत्यो “दूर्वाः “रोहन्तु प्ररोहन्तु । तथा “ह्रदाः अशोष्योदका जलाशयाः “च भवन्तु “पुण्डरीकाणि पद्मानि च तेषु ह्रदेषु जायन्ताम् । किं बहुना । “समुद्रस्य जलधेः "इमे अस्मिन्निवासप्रदेशे “गृहाः आश्रयभूता भवन्तु । यथा समुद्रावासभूमिः कदाचिदपि न दह्यते एवं कदाचिदप्यस्मत्स्थानं न दह्यतामित्यर्थः । एतदुक्तं भवति । दूर्वाकाण्डप्ररोहणप्रार्थनेन स्वाश्रयस्य शीतलत्वं ह्रदप्रार्थनेन तृष्णोपशमनकारणस्य जलस्य सत्त्वं पुण्डरीकसद्भावप्रार्थनेनोपभोग्यस्य फलादेः सत्ता समुद्रगृहत्वप्रार्थनेन दाहानर्हता चेत्येतत्सर्वं प्रतिपाद्यत इति ॥ ॥ ३० ॥
वेदार्थस्य प्रकाशेन तमो हार्दं निवारयन् ।
पुमर्थांश्चतुरो देयाद्विद्यातीर्थमहेश्वरः ॥
इति श्रीमद्राजाधिराजपरमेश्वरवैदिकमार्गप्रवर्तकश्रीवीरबुक्कभूपालसाम्राज्यधुरंधरेण सायणाचार्येण विरचिते माधवीये वेदार्थप्रकाश ऋक्संहिताभाष्येऽष्टमाष्टके सप्तमोऽध्यायः ॥
| मण्डल १० | ||||
|---|---|---|---|---|