ऋग्वेदः सूक्तं १०.१६७

ऋग्वेदः - मण्डल १०
सूक्तं १०.१६७
विश्वामित्र-जमदग्नी।

दे. इन्द्रः, ३ सोम-वरुण-बृहस्पति- अनुमति-मघवत्- धातृ-विधातारः। जगती।

तुभ्येदमिन्द्र परि षिच्यते मधु त्वं सुतस्य कलशस्य राजसि ।
त्वं रयिं पुरुवीरामु नस्कृधि त्वं तपः परितप्याजयः स्वः ॥१॥
स्वर्जितं महि मन्दानमन्धसो हवामहे परि शक्रं सुताँ उप ।
इमं नो यज्ञमिह बोध्या गहि स्पृधो जयन्तं मघवानमीमहे ॥२॥
सोमस्य राज्ञो वरुणस्य धर्मणि बृहस्पतेरनुमत्या उ शर्मणि ।
तवाहमद्य मघवन्नुपस्तुतौ धातर्विधातः कलशाँ अभक्षयम् ॥३॥
प्रसूतो भक्षमकरं चरावपि स्तोमं चेमं प्रथमः सूरिरुन्मृजे ।
सुते सातेन यद्यागमं वां प्रति विश्वामित्रजमदग्नी दमे ॥४॥

सायणभाष्यम्

‘ तुभ्येदम्' इति चतुर्ऋचं षोडशं सूक्तं विश्वामित्रजमदग्न्योरार्षं जागतमैन्द्रम्। 'सोमस्य राज्ञः' इत्येषा तृतीया वरुणविधात्रनुमतिधातृसोमबृहस्पतीतिलिङ्गोक्तदेवताका। तथा चानुक्रान्तं ‘ तुभ्येदं चतुष्कं विश्वामित्रजमदग्नी जागतं तृतीया लिङ्गोक्तदेवता वा' इति । पक्षे इन्द्र एव देवता अन्ये तु निपातभाज इति वाशब्दस्यार्थः । गतो विनियोगः ॥

तुभ्ये॒दमि॑न्द्र॒ परि॑ षिच्यते॒ मधु॒ त्वं सु॒तस्य॑ क॒लश॑स्य राजसि ।

त्वं र॒यिं पु॑रु॒वीरा॑मु नस्कृधि॒ त्वं तप॑ः परि॒तप्या॑जय॒ः स्व॑ः ॥१

तुभ्य॑ । इ॒दम् । इ॒न्द्र॒ । परि॑ । सि॒च्य॒ते॒ । मधु॑ । त्वम् । सु॒तस्य॑ । क॒लश॑स्य । रा॒ज॒सि॒ ।

त्वम् । र॒यिम् । पु॒रु॒ऽवीरा॑म् । ऊं॒ इति॑ । नः॒ । कृ॒धि॒ । त्वम् । तपः॑ । प॒रि॒ऽतप्य॑ । अ॒ज॒यः॒ । स्व१॒॑रिति॑ स्वः॑ ॥१

तुभ्य । इदम् । इन्द्र । परि । सिच्यते । मधु । त्वम् । सुतस्य । कलशस्य । राजसि ।

त्वम् । रयिम् । पुरुऽवीराम् । ऊं इति । नः । कृधि । त्वम् । तपः । परिऽतप्य । अजयः । स्वरिति स्वः ॥१

हे “इन्द्र “इदं “मधु सोमलक्षणं तुभ्यं त्वदर्थं “परि “षिच्यते आहवनीये प्रक्षिप्यते । “त्वम् एव "सुतस्य अभिषुतस्य “कलशस्य द्रोणकलशावस्थितस्य सोमस्य “राजसि ईशिषे । राजतिरैश्वर्यकर्मा । सः “त्वं “नः अस्माकं “पुरुवीरां बहुपुत्रं “रयिं धनं “कृधि कुरु । उशब्दः पूरकः । यद्वा अवधारणे । बहुपुत्रोपेतमेव धनं कुरु न केवलमित्यर्थः। तथा “त्वं “तपः शतसंख्याश्वमेधलक्षणं “परितप्य अनुष्ठाय “स्वः स्वर्गम् “अजयः जितवानसि ।।

स्व॒र्जितं॒ महि॑ मन्दा॒नमन्ध॑सो॒ हवा॑महे॒ परि॑ श॒क्रं सु॒ताँ उप॑ ।

इ॒मं नो॑ य॒ज्ञमि॒ह बो॒ध्या ग॑हि॒ स्पृधो॒ जय॑न्तं म॒घवा॑नमीमहे ॥२

स्वः॒ऽजित॑म् । महि॑ । म॒न्दा॒नम् । अन्ध॑सः । हवा॑महे । परि॑ । श॒क्रम् । सु॒तान् । उप॑ ।

इ॒मम् । नः॒ । य॒ज्ञम् । इ॒ह । बो॒धि॒ । आ । ग॒हि॒ । स्पृधः॑ । जय॑न्तम् । म॒घऽवा॑नम् । ई॒म॒हे॒ ॥२

स्वःऽजितम् । महि । मन्दानम् । अन्धसः । हवामहे । परि । शक्रम् । सुतान् । उप ।

इमम् । नः । यज्ञम् । इह । बोधि । आ । गहि । स्पृधः । जयन्तम् । मघऽवानम् । ईमहे ॥२

“स्वर्जितम् उक्तप्रकारेण स्वर्गस्य जेतारं “महि महान्तम् “अन्धसः अन्नस्य सोमस्य पानेन “मन्दानं मोदमानं हृष्यन्तं “शक्रं सर्वकार्येषु शक्तमिन्द्रं “सुतानुप अभिषुतान् सोमान् प्रति “परि “हवामहे । परित आह्वयामहे । हे इन्द्र इत्थमाहूयमानस्त्वं “नः अस्माकम् “इमं “यज्ञम् “इह अस्मिन् देशे “बोधि बुध्यस्व । बुद्ध्वा च “आ “गहि आगच्छ । “स्पृधः स्पर्धमानाः शत्रुसेनाः ”जयन्तम् अभिभवन्तं “मघवानं धनवन्तं त्वाम् “ईमहे । अपेक्षितानि धनानि याचामहे ॥

सोम॑स्य॒ राज्ञो॒ वरु॑णस्य॒ धर्म॑णि॒ बृह॒स्पते॒रनु॑मत्या उ॒ शर्म॑णि ।

तवा॒हम॒द्य म॑घव॒न्नुप॑स्तुतौ॒ धात॒र्विधा॑तः क॒लशाँ॑ अभक्षयम् ॥३

सोम॑स्य । राज्ञः॑ । वरु॑णस्य । धर्म॑णि । बृह॒स्पतेः॑ । अनु॑ऽमत्याः । ऊं॒ इति॑ । शर्म॑णि ।

तव॑ । अ॒हम् । अ॒द्य । म॒घ॒ऽव॒न् । उप॑ऽस्तुतौ । धातः॑ । विधा॑त॒रिति॒ विऽधा॑तः । क॒लशा॑न् । अ॒भ॒क्ष॒य॒म् ॥३

सोमस्य । राज्ञः । वरुणस्य । धर्मणि । बृहस्पतेः । अनुऽमत्याः । ऊं इति । शर्मणि ।

तव । अहम् । अद्य । मघऽवन् । उपऽस्तुतौ । धातः । विधातरिति विऽधातः । कलशान् । अभक्षयम् ॥३

“राज्ञः राजमानस्य “सोमस्य “वरुणस्य च संबन्धिनि “धर्मणि धारके यज्ञे वर्तमानस्तथा "बृहस्पतेरनुमत्याः संबन्धिनि "शर्मणि शरणे यज्ञगृहे वर्तमानः “अहं हे “मघवन् इन्द्र “तव “उप स्तुतौ स्तोत्रे “अद्य इदानीं प्रवृत्तोऽस्मि । हे “धातः हे एतत्संज्ञक देव हे विधातः एतत्संज्ञक देव युवाभ्यामनुज्ञातः “कलशान् कलशस्थान् हुतशिष्टान् सोमान् “अभक्षयं भक्षितवानस्मि ॥

प्रसू॑तो भ॒क्षम॑करं च॒रावपि॒ स्तोमं॑ चे॒मं प्र॑थ॒मः सू॒रिरुन्मृ॑जे ।

सु॒ते सा॒तेन॒ यद्याग॑मं वां॒ प्रति॑ विश्वामित्रजमदग्नी॒ दमे॑ ॥४

प्रऽसू॑तः । भ॒क्षम् । अ॒क॒र॒म् । च॒रौ । अपि॑ । स्तोम॑म् । च॒ । इ॒मम् । प्र॒थ॒मः । सू॒रिः । उत् । मृ॒जे॒ ।

सु॒ते । सा॒तेन॑ । यदि॑ । आ । अग॑मम् । वा॒म् । प्रति॑ । वि॒श्वा॒मि॒त्र॒ज॒म॒द॒ग्नी॒ इति॑ । दमे॑ ॥४

प्रऽसूतः । भक्षम् । अकरम् । चरौ । अपि । स्तोमम् । च । इमम् । प्रथमः । सूरिः । उत् । मृजे ।

सुते । सातेन । यदि । आ । अगमम् । वाम् । प्रति । विश्वामित्रजमदग्नी इति । दमे ॥४

हे इन्द्र “प्रसूतः त्वया प्रेरितोऽहं “चरौ चरणीये चरुणा वा युक्ते यज्ञे “भक्षम् “अपि भक्षणीयं चर्वादि हविश्च “अकरं त्वदर्थमकार्षम् । “प्रथमः मुख्यः “सूरिः स्तोताहम् “इमं “स्तोमं स्तोत्रं “च त्वदर्थम् “उन्मृजे उन्मार्ज्मि संस्करोमि । उच्चारयामीत्यर्थः । इदानीमिन्द्रः अन्तरात्मरूपः सन् सूक्तस्य द्रष्टारावृषी संबोध्य बूते । हे “विश्वामित्रजमदग्नी “वां युवां “प्रति “दमे यज्ञगृहे “सुते अभिषुते सोमे सति “सातेन संभक्तव्येन धनेन सार्धं “यदि यदा यस्मिन् कालेऽहम् “आगमम् आगच्छामि तदा युवां स्तोत्रं कुरुतमित्यर्थः ॥ ॥ २५ ॥