ऋग्वेदः सूक्तं १०.१०७
| ← सूक्तं १०.१०६ | ऋग्वेदः - मण्डल १० सूक्तं १०.१०७ दिव्य आङ्गिरसः, दक्षिणा वा प्राजापत्या। |
सूक्तं १०.१०८ → |
| दे. दक्षिणा, दक्षिणादातारो वा। त्रिष्टुप्, ४ जगती। |
आविरभून्महि माघोनमेषां विश्वं जीवं तमसो निरमोचि ।
महि ज्योतिः पितृभिर्दत्तमागादुरुः पन्था दक्षिणाया अदर्शि ॥१॥
उच्चा दिवि दक्षिणावन्तो अस्थुर्ये अश्वदाः सह ते सूर्येण ।
हिरण्यदा अमृतत्वं भजन्ते वासोदाः सोम प्र तिरन्त आयुः ॥२॥
दैवी पूर्तिर्दक्षिणा देवयज्या न कवारिभ्यो नहि ते पृणन्ति ।
अथा नरः प्रयतदक्षिणासोऽवद्यभिया बहवः पृणन्ति ॥३॥
शतधारं वायुमर्कं स्वर्विदं नृचक्षसस्ते अभि चक्षते हविः ।
ये पृणन्ति प्र च यच्छन्ति संगमे ते दक्षिणां दुहते सप्तमातरम् ॥४॥
दक्षिणावान्प्रथमो हूत एति दक्षिणावान्ग्रामणीरग्रमेति ।
तमेव मन्ये नृपतिं जनानां यः प्रथमो दक्षिणामाविवाय ॥५॥
तमेव ऋषिं तमु ब्रह्माणमाहुर्यज्ञन्यं सामगामुक्थशासम् ।
स शुक्रस्य तन्वो वेद तिस्रो यः प्रथमो दक्षिणया रराध ॥६॥
दक्षिणाश्वं दक्षिणा गां ददाति दक्षिणा चन्द्रमुत यद्धिरण्यम् ।
दक्षिणान्नं वनुते यो न आत्मा दक्षिणां वर्म कृणुते विजानन् ॥७॥
न भोजा मम्रुर्न न्यर्थमीयुर्न रिष्यन्ति न व्यथन्ते ह भोजाः ।
इदं यद्विश्वं भुवनं स्वश्चैतत्सर्वं दक्षिणैभ्यो ददाति ॥८॥
भोजा जिग्युः सुरभिं योनिमग्रे भोजा जिग्युर्वध्वं या सुवासाः ।
भोजा जिग्युरन्तःपेयं सुराया भोजा जिग्युर्ये अहूताः प्रयन्ति ॥९॥
भोजायाश्वं सं मृजन्त्याशुं भोजायास्ते कन्या शुम्भमाना ।
भोजस्येदं पुष्करिणीव वेश्म परिष्कृतं देवमानेव चित्रम् ॥१०॥
भोजमश्वाः सुष्ठुवाहो वहन्ति सुवृद्रथो वर्तते दक्षिणायाः ।
भोजं देवासोऽवता भरेषु भोजः शत्रून्समनीकेषु जेता ॥११॥
सायणभाष्यम्
‘आविः' इत्येकादशर्चमष्टमं सूक्तम् । दिव्यो नामाङ्गिरस ऋषिः । प्रजापतेः सुता दक्षिणा सा वा ऋषिका । ‘शतधारं वायुम्' इति चतुर्थी जगती शिष्टा दश त्रिष्टुभः । अनेन सूक्तेन ऋत्विग्भ्यो दीयमाना दक्षिणा तद्दातारो यजमाना वा स्तूयन्ते । अतः सैव देवता । तथा चानुक्रान्तम् - आविर्दिव्यो दक्षिणा वा प्राजापत्या दक्षिणां तद्दातॄन्वास्तौच्चतुर्थी जगती' इति । गतो विनियोगः ॥
आ॒विर॑भू॒न्महि॒ माघो॑नमेषां॒ विश्वं॑ जी॒वं तम॑सो॒ निर॑मोचि ।
महि॒ ज्योतिः॑ पि॒तृभि॑र्द॒त्तमागा॑दु॒रुः पंथा॒ दक्षि॑णाया अदर्शि ॥१
आ॒विः । अ॒भू॒त् । महि॑ । माघो॑नम् । ए॒षा॒म् । विश्व॑म् । जी॒वम् । तम॑सः । निः । अ॒मो॒चि॒ ।
महि॑ । ज्योतिः॑ । पि॒तृऽभिः॑ । द॒त्तम् । आ । अ॒गा॒त् । उ॒रुः । पन्थाः॑ । दक्षि॑णायाः । अ॒द॒र्शि॒ ॥१
आविः । अभूत् । महि । माघोनम् । एषाम् । विश्वम् । जीवम् । तमसः । निः । अमोचि ।
महि । ज्योतिः । पितृऽभिः । दत्तम् । आ । अगात् । उरुः । पन्थाः । दक्षिणायाः । अदर्शि ॥१
इदं सूक्तं दक्षिणाया वा तद्दातॄणां वा स्तावकम् । दक्षिणा तु यागाङ्गं यागस्तु सायंकाले न क्रियते । न सायमस्ति देवया अजुष्टम् ' ( ऋ. सं. ५, ७७, २ ) इत्यादिश्रवणात्। तस्मात् अह्येि व कर्तव्यः । अहश्च सूर्योदयात्पश्चाद्भवतीति सूक्तादौ सूर्योदयोऽभिधीयते । “माघोनम् । मघवेन्द्रः। इन्द्रश्च सूर्यः ‘ चैत्रमासे तयोरिन्द्रः' इति स्मरणात् । तस्य संबन्धि ॥ ‘ तस्येदम् । इत्यण् । अतद्धिते प्रत्यये संप्रसारणमभिहितम् (पा. सू. ६. ४. १३३ )। सर्वविधीनां छन्दसि विकल्पितत्वादत्र तद्धितेऽपि संप्रसारणम् ॥ सूर्यात्मकस्येन्द्रस्य स्वभूतं “महि महत् तेजः “एषां यजमानानां यागसिद्ध्यर्थम् “आविरभूत् । प्रकाशितमुद्गतमभूत् । तत्र “विश्वं सर्वं “जीवं स्थावरजङ्गमात्मकं जगत् “तमसः सकाशात् “निरमोचि निर्मुक्तमभूत्। मुञ्चतेः कर्मलुङि चिणि रूपम् । अथानन्तरं “पितृभिः यत् पितृभिर्देवैः “दत्तं नो हविषामागमनाय तत् “महि महत् “ज्योतिः सूर्याख्यम् "आगात् आगच्छति । पश्चात् “दक्षिणायाः यागाङ्गभूतायाः “उरुः महान् “पन्थाः मार्गः “अदर्शि सर्वैर्यंजमानैर्दृष्टोऽभूत् । सर्वे यागं कृत्वा ऋत्विग्भ्यो दक्षिणां दत्तवन्त इत्यर्थः ॥
उ॒च्चा दि॒वि दक्षि॑णावंतो अस्थु॒र्ये अ॑श्व॒दाः स॒ह ते सूर्ये॑ण ।
हि॒र॒ण्य॒दा अ॑मृत॒त्वं भ॑जंते वासो॒दाः सो॑म॒ प्र ति॑रंत॒ आयुः॑ ॥२
उ॒च्चा । दि॒वि । दक्षि॑णाऽवन्तः । अ॒स्थुः॒ । ये । अ॒श्व॒ऽदाः । स॒ह । ते । सूर्ये॑ण ।
हि॒र॒ण्य॒ऽदाः । अ॒मृ॒त॒ऽत्वम् । भ॒ज॒न्ते॒ । वा॒सः॒ऽदाः । सो॒म॒ । प्र । ति॒र॒न्ते॒ । आयुः॑ ॥२
उच्चा । दिवि । दक्षिणाऽवन्तः । अस्थुः । ये । अश्वऽदाः । सह । ते । सूर्येण ।
हिरण्यऽदाः । अमृतऽत्वम् । भजन्ते । वासःऽदाः । सोम । प्र । तिरन्ते । आयुः ॥२
“दक्षिणावन्तः दक्षिणाया देयत्वेन तद्वन्तो दक्षिणां दत्तवन्तो यजमानाः “उच्चा उच्चैः स्थानैः स्थिते “दिवि द्युलोके “अस्थुः तिष्ठन्ति । सामान्येनोक्त्वा दातृविशेषाणां फलविशेषमाह । “अश्वद्राः अश्वानां दातारः “ये यजमानाः “ते “सूर्येण सर्वस्य स्वस्वकर्मणि प्रेरकेणादित्येन “सह तिष्ठन्ति । ये “हिरण्यदाः हिरण्यदातारः ते “अमृतत्वम् अमरणधर्मत्वं देवत्वं “भजन्ते । ‘ अमृतं वै हिरण्यम् । (तै. सं. ५.२.७.२ ) इत्याम्नानात् । तथा ‘ सौम्यं वै वासः '(तै, ब्रा. २.२.५) इति श्रवणात् सोम एवं संबोध्यते । हे “सोम “वासोदाः त्वद्देवत्यवस्त्राणां दातारो ये सन्ति ते त्वया सह तिष्ठन्तीति शेषः । एते सर्वे “आयुः जीवनं “प्र “तिरन्ते प्रवर्धयन्ति । प्रपूर्वस्तिरतिर्वृद्ध्यर्थः ॥
दैवी॑ पू॒र्तिर्दक्षि॑णा देवय॒ज्या न क॑वा॒रिभ्यो॑ न॒हि ते पृ॒णंति॑ ।
अथा॒ नरः॒ प्रय॑तदक्षिणासोऽवद्यभि॒या ब॒हवः॑ पृणंति ॥३
दैवी॑ । पू॒र्तिः । दक्षि॑णा । दे॒व॒ऽय॒ज्या । न । क॒व॒ऽअ॒रिभ्यः॑ । न॒हि । ते । पृ॒णन्ति॑ ।
अथ॑ । नरः॑ । प्रय॑तऽदक्षिणासः । अ॒व॒द्य॒ऽभि॒या । ब॒हवः॑ । पृ॒ण॒न्ति॒ ॥३
दैवी । पूर्तिः । दक्षिणा । देवऽयज्या । न । कवऽअरिभ्यः । नहि । ते । पृणन्ति ।
अथ । नरः । प्रयतऽदक्षिणासः । अवद्यऽभिया । बहवः । पृणन्ति ॥३
"दैवी देवसंबन्धिनी ॥ ‘ देवाद्यञञौ (पा. सू. ४. १. ८५. ३) इत्यञ् । तादृशी “पूर्तिः पालिनी तत्साध्या “देवयज्या ॥ ‘ छन्दसि निष्टर्क्यं (पा. सू. ३. १. १२३) इति निपातितः ॥ देवयागः । तदङ्गभूता “दक्षिणा “न “कवारिभ्यः ॥ ‘ ‘ऋ गतौ ' इत्यस्य ' अच इः' (उ. सू. ४.१३८) इतीप्रत्ययः ॥ कुत्सितगन्तृभ्योऽयष्टृभ्यः । एतेभ्यो न भवति । यद्वा । देवानां स्वभूता पूर्तिः पूरयित्री स्तुतिभिर्हविर्भिश्च तादृशी देवयज्या दक्षिणा च तेभ्यो न भवतः । तत्र हेतुरुच्यते । हि यस्मात् “ते कुत्सितगन्तारः “नहि “पृणन्ति देवान् स्तुतिभिर्हविर्भिश्च न प्रीणयन्ति । ‘ पृण प्रीणने । तौदादिकः। “अथ इति प्रश्ने । यष्टॄणां देवयागादि कथं भवति । उच्यते । “नरः कर्मणां नेतारः अत एव “प्रयतदक्षिणासः दत्तदक्षिणाः “बहवः यजमानाः अवद्यभिया ॥ ‘ अवद्यपण्यवर्या गर्ह्य । (पा. सू. ३. १. १०१ ) इति यत्प्रत्ययान्तत्वेन निपातितः ॥ पापभिया । विहिताननुष्ठाने दुरितानि भवन्ति खलु। तस्मात्तद्भीत्या “पृणन्ति देवान् प्रीणयन्ति । तस्माद्यष्टॄणां देवपालनयागदक्षिणा भवतीत्यर्थः॥
श॒तधा॑रं वा॒युम॒र्कं स्व॒र्विदं॑ नृ॒चक्ष॑स॒स्ते अ॒भि च॑क्षते ह॒विः ।
ये पृ॒णंति॒ प्र च॒ यच्छं॑ति संग॒मे ते दक्षि॑णां दुहते स॒प्तमा॑तरं ॥४
श॒तऽधा॑रम् । वा॒युम् । अ॒र्कम् । स्वः॒ऽविद॑म् । नृ॒ऽचक्ष॑सः । ते । अ॒भि । च॒क्ष॒ते॒ । ह॒विः ।
ये । पृ॒णन्ति॑ । प्र । च॒ । यच्छ॑न्ति । स॒म्ऽग॒मे । ते । दक्षि॑णाम् । दु॒ह॒ते॒ । स॒प्तऽमा॑तरम् ॥४
शतऽधारम् । वायुम् । अर्कम् । स्वःऽविदम् । नृऽचक्षसः । ते । अभि । चक्षते । हविः ।
ये । पृणन्ति । प्र । च । यच्छन्ति । सम्ऽगमे । ते । दक्षिणाम् । दुहते । सप्तऽमातरम् ॥४
“शतधारं बहुधारेणोपेतं "वायुम् एतन्नामकं “स्वर्विदं स्वर्गस्य लम्भकं सर्वस्य वेत्तारं वा “अर्कम् अर्चनीयमादित्यं च एतौ “नृचक्षसः नृणां द्रष्टॄनन्यानिन्द्रादीन् देवांश्चाभिलक्ष्य “ते यजमानाः “हविः “चक्षते । तेभ्यो दातुं पश्यन्ति जानन्ति। चष्टेर्लटि रूपम् । किंच “संगमे । कर्मकरणार्थम् ऋत्विजोऽत्र संगच्छन्त इति संगमः ॥ ‘ ग्रहवृदृनिश्चिगमश्च' इत्यधिकरणेऽप् । थाथादिस्वरः ॥ तस्मिन् यज्ञे “ये यष्टारः “पृणन्ति स्तुतिभिः प्रीणयन्ति । ये “च तेभ्यो देवेभ्यो हवींषि “प्र “यच्छन्ति । उभयत्र यद्योगादनिघातः । “ते “सप्तमातरम्। सप्तसंख्याका मातृभूता अग्निष्टोमादिसंस्था यस्यां भवन्ति सा । यद्वा। सप्तसंख्याका मातरः कर्मणां निर्मातारः कर्तारो होत्रादयः सन्ति । तादृशीं “दक्षिणां “दुहते ऋत्विभ्यो दुहन्ति ।
दक्षि॑णावान्प्रथ॒मो हू॒त ए॑ति॒ दक्षि॑णावान्ग्राम॒णीरग्र॑मेति ।
तमे॒व म॑न्ये नृ॒पतिं॒ जना॑नां॒ यः प्र॑थ॒मो दक्षि॑णामावि॒वाय॑ ॥५
दक्षि॑णाऽवान् । प्र॒थ॒मः । हू॒तः । ए॒ति॒ । दक्षि॑णाऽवान् । ग्रा॒म॒ऽनीः । अग्र॑म् । ए॒ति॒ ।
तम् । ए॒व । म॒न्ये॒ । नृ॒ऽपति॑म् । जना॑नाम् । यः । प्र॒थ॒मः । दक्षि॑णाम् । आ॒ऽवि॒वाय॑ ॥५
दक्षिणाऽवान् । प्रथमः । हूतः । एति । दक्षिणाऽवान् । ग्रामऽनीः । अग्रम् । एति ।
तम् । एव । मन्ये । नृऽपतिम् । जनानाम् । यः । प्रथमः । दक्षिणाम् । आऽविवाय ॥५
“हूतः ऋत्विग्भिराहूतः “दक्षिणावान् यजमानः “प्रथमः सर्वेषां मुख्यः सन् “एति सर्वत्र गच्छति । तथा “ग्रामणीः ग्रामाणां नेता धनवत्त्वेन तेषां कर्ता “दक्षिणावान् सः “अग्रमेति । सर्वेषां प्रथममेव गच्छति । “तमेव “नृपतिं नराणां पालयितारमिति “मन्ये ऋषिरहमवबुध्ये “प्रथमः “यः “जनानां “दक्षिणाम् “आविवाय आगमयति । वी गत्यादिषु । तस्य लिटि रूपम् । तं नृपतिमिति मन्ये । यद्वा । जनानामिति पूर्ववाक्यशेषः । जनानां मध्ये तमेव मनुष्याणां स्वामिनमिति मन्ये ॥ ॥ ३ ॥ । तमेव ऋषि तर्नु ब्रह्मार्णमाहुर्यशुन्य सामगार्मुक्थशासम् ।
तमे॒व ऋषिं॒ तमु॑ ब्र॒ह्माण॑माहुर्यज्ञ॒न्यं॑ साम॒गामु॑क्थ॒शासं॑ ।
स शु॒क्रस्य॑ त॒न्वो॑ वेद ति॒स्रो यः प्र॑थ॒मो दक्षि॑णया र॒राध॑ ॥६
तम् । ए॒व । ऋषि॑म् । तम् । ऊं॒ इति॑ । ब्र॒ह्माण॑म् । आ॒हुः॒ । य॒ज्ञ॒ऽन्य॑म् । सा॒म॒ऽगाम् । उ॒क्थ॒ऽशस॑म् ।
सः । शु॒क्रस्य॑ । त॒न्वः॑ । वे॒द॒ । ति॒स्रः । यः । प्र॒थ॒मः । दक्षि॑णया । र॒राध॑ ॥६
तम् । एव । ऋषिम् । तम् । ऊं इति । ब्रह्माणम् । आहुः । यज्ञऽन्यम् । सामऽगाम् । उक्थऽशसम् ।
सः । शुक्रस्य । तन्वः । वेद । तिस्रः । यः । प्रथमः । दक्षिणया । रराध ॥६
“तमेव दक्षिणाया दातारम् “ऋषिम् अतीन्द्रियार्थदर्शिनं यद्वा सत्कर्मकरणेन ऋषिमित्याहुः । तथा “तमु तमेव “ब्रह्माणमाहुः । किंच तमेव “यज्ञन्यम् ॥ ‘णीञ् प्रापणे '। क्विप् । ‘उदात्तस्वरितयोर्यणः०' इत्यमः स्वरितत्वम् ॥ यज्ञस्य नेतारमध्वर्युमित्याहुः । तमेव “सामगां साम्नां गातारमिति । तथा “उक्थशासम् । ‘शन्सु स्तुतौ'। क्विप् । संहितायां दीर्घश्छान्दसः। उक्थशसं शस्त्राणां शंसितारं होतारमिति ब्रुवन्ति । दक्षिणादानेन तत्कर्मणः परिग्रहात्। “सः दाता “शुक्रस्य दीप्यमानस्य ज्योतिषः “तिस्रः “तन्वः अग्निवैद्युतादित्यात्मकानि त्रीणि शरीराणि “वेद जानाति ।। यद्वा । शुक्रस्य दीप्तस्याग्नेराहवनीयाद्यात्मकानि त्रीणि शरीराणि जानाति । “प्रथमः मुख्यः “यः जनः “दक्षिणया “रराध ऋत्विगादीनाराधयति ॥ ‘राध संसिद्धौ' । लिटि रूपम् । लित्स्वरः ॥
दक्षि॒णाश्वं॒ दक्षि॑णा॒ गां द॑दाति॒ दक्षि॑णा चं॒द्रमु॒त यद्धिर॑ण्यं ।
दक्षि॒णान्नं॑ वनुते॒ यो न॑ आ॒त्मा दक्षि॑णां॒ वर्म॑ कृणुते विजा॒नन् ॥७
दक्षि॑णा । अश्व॑म् । दक्षि॑णा । गाम् । द॒दा॒ति॒ । दक्षि॑णा । च॒न्द्रम् । उ॒त । यत् । हिर॑ण्यम् ।
दक्षि॑णा । अन्न॑म् । व॒नु॒ते॒ । यः । नः॒ । आ॒त्मा । दक्षि॑णाम् । वर्म॑ । कृ॒णु॒ते॒ । वि॒ऽजा॒नन् ॥७
दक्षिणा । अश्वम् । दक्षिणा । गाम् । ददाति । दक्षिणा । चन्द्रम् । उत । यत् । हिरण्यम् ।
दक्षिणा । अन्नम् । वनुते । यः । नः । आत्मा । दक्षिणाम् । वर्म । कृणुते । विऽजानन् ॥७
"दक्षिणा तद्दातृभ्यः “अश्वं “ददाति । तथा “गां च ददाति । तथा “चन्द्रं सुवर्णं ददाति । “उत अपि च “यद्धिरण्यं रजतमस्ति ।' रजतं हिरण्यम्' (तै. सं.१.५.१,२) इत्याम्नानात् । तच्च ददाति । किंच सा “अन्नं “वनुते ददाति । वनोतिरत्र दानार्थः । तस्मात् “नः अस्मदीयः “यः “आत्मा अस्ति सः “वर्म “विजानन् कवचं यथायुधानां निवारकं तद्वद्दुरितानि वारयतीति कवचमिति विजानन् "दक्षिणाम् अश्वादिदानशीलां “कृणुते । ऋत्विग्भ्यः करोति ।।
न भो॒जा म॑म्रु॒र्न न्य॒र्थमी॑यु॒र्न रि॑ष्यंति॒ न व्य॑थंते ह भो॒जाः ।
इ॒दं यद्विश्वं॒ भुव॑नं॒ स्व॑श्चै॒तत्सर्वं॒ दक्षि॑णैभ्यो ददाति ॥८
न । भो॒जाः । म॒म्रुः॒ । न । नि॒ऽअ॒र्थम् । ई॒युः॒ । न । रि॒ष्य॒न्ति॒ । न । व्य॒थ॒न्ते॒ । ह॒ । भो॒जाः ।
इ॒दम् । यत् । विश्व॑म् । भुव॑नम् । स्वः॑ । च॒ । ए॒तत् । सर्व॑म् । दक्षि॑णा । ए॒भ्यः॒ । द॒दा॒ति॒ ॥८
न । भोजाः । मम्रुः । न । निऽअर्थम् । ईयुः । न । रिष्यन्ति । न । व्यथन्ते । ह । भोजाः ।
इदम् । यत् । विश्वम् । भुवनम् । स्वः । च । एतत् । सर्वम् । दक्षिणा । एभ्यः । ददाति ॥८
“भोजाः भोजयितारो धनादिदानेन दातारः “न “मम्रुः न म्रियन्ते । देवत्वं भजन्त इत्यर्थः ।। अत एव “न्यर्थम् ॥ ‘ऋ गतौ । उषिकुषिगार्तिभ्यस्थन् (उ, सू. ३. ४)। समासे थाथादिस्वरः ॥ निकृष्टां गतिं “न “ईयुः न प्राप्नुवन्ति ॥ ' इण् गतौ । लिटि ‘ दीर्घ इणः किति' (पा. सू. ७. ४, ६९ ) इति दीर्घः ॥ तथा “न “रिष्यन्ति । कैश्चिदप्यहिंसिता भवन्ति । कर्मणि व्यत्ययेन परस्मैपदम् । अत एव “भोजाः दातारः “न “व्यथन्ते । परस्परं न भीता न बाधिता वा भवन्ति । “ह प्रसिद्धौ । किंच “इदं परिदृश्यमानं “विश्वं सर्वं “भुवनं “यत् भूतजातमस्ति “स्वश्च स्वर्गलोकश्च “एतत्सर्वं “दक्षिणा स्वयम् “एभ्यः तद्दातृभ्यः “ददाति प्रयच्छति ॥
भो॒जा जि॑ग्युः सुर॒भिं योनि॒मग्रे॑ भो॒जा जि॑ग्युर्व॒ध्वं१॒॑ या सु॒वासाः॑ ।
भो॒जा जि॑ग्युरंतः॒पेयं॒ सुरा॑या भो॒जा जि॑ग्यु॒र्ये अहू॑ताः प्र॒यंति॑ ॥९
भो॒जाः । जि॒ग्युः॒ । सु॒र॒भिम् । योनि॑म् । अग्रे॑ । भो॒जाः । जि॒ग्युः॒ । व॒ध्व॑म् । या । सु॒ऽवासाः॑ ।
भो॒जाः । जि॒ग्युः॒ । अ॒न्तः॒ऽपेय॑म् । सुरा॑याः । भो॒जाः । जि॒ग्युः॒ । ये । अहू॑ताः । प्र॒ऽयन्ति॑ ॥९
भोजाः । जिग्युः । सुरभिम् । योनिम् । अग्रे । भोजाः । जिग्युः । वध्वम् । या । सुऽवासाः ।
भोजाः । जिग्युः । अन्तःऽपेयम् । सुरायाः । भोजाः । जिग्युः । ये । अहूताः । प्रऽयन्ति ॥९
“भोजाः दातारः “अग्रे प्रथममेव “योनिं क्षीरादेरुत्पत्तिस्थानं “सुरभिं धेनुं “जिग्युः । शत्रुभ्यो जितवन्तः ॥ ‘ जि जये। लिटि ‘ सन्लिटोर्जेः' इत्यभ्यासादुत्तरस्य कवर्गादेशः ॥ तथा “भोजाः दातारः “वध्वं वधूं नवोढां स्त्रीं “जिग्युः । “या स्त्रीः “सुवासाः शोभनवासा अस्ति तां जिग्युः । किंच “भोजाः शत्रूणां “सुरायाः “अन्तःपेयम् अन्तःपानं "जिग्युः ॥ ‘ पा पाने'। भावे यत् । 'ईद्यति' इतीत्वम् । आर्धधातुकलक्षणो गुणः । कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् ॥ “ये शत्रवः “अहूताः बलाधिक्येनानाहूयमानाः “प्रयन्ति प्रमुखमागच्छन्ति तान् “भोजाः दक्षिणाया दातारो जनाः “जिग्युः जयन्ति ॥
भो॒जायाश्वं॒ सं मृ॑जंत्या॒शुं भो॒जाया॑स्ते क॒न्या॒३॒॑ शुंभ॑माना ।
भो॒जस्ये॒दं पु॑ष्क॒रिणी॑व॒ वेश्म॒ परि॑ष्कृतं देवमा॒नेव॑ चि॒त्रं ॥१०
भो॒जाय॑ । अश्व॑म् । सम् । मृ॒ज॒न्ति॒ । आ॒शुम् । भो॒जाय॑ । आ॒स्ते॒ । क॒न्या॑ । शुम्भ॑माना ।
भो॒जस्य॑ । इ॒दम् । पु॒ष्क॒रिणी॑ऽइव । वेश्म॑ । परि॑ऽकृतम् । दे॒व॒मा॒नाऽइ॑व । चि॒त्रम् ॥१०
भोजाय । अश्वम् । सम् । मृजन्ति । आशुम् । भोजाय । आस्ते । कन्या । शुम्भमाना ।
भोजस्य । इदम् । पुष्करिणीऽइव । वेश्म । परिऽकृतम् । देवमानाऽइव । चित्रम् ॥१०
“भोजाय दात्रे “आशुं शीघ्रगामिनम् “अश्वं “सं “मृजन्ति । परिचारकाः सम्यगलंकुर्वन्ति । ‘ मृजू शौचालंकारयोः' । तथा “कन्या । कन्यात्वेनात्र संनिकर्षादभिनवं यौवनं लक्ष्यते । अभिनव यौवना “शुम्भमाना शरीरावयवविशेषशोभया वस्त्राद्यलंकारशोभया च शोभमाना स्त्री तस्मै “भोजाय दात्रे “आस्ते । तथा “भोजस्य दातुरेव हृदयाह्लादकरं “वेश्म गृहं भवति । कीदृशम् । पुष्करिणीव' । पुष्कराणि पद्मानि यस्याः सन्तीति पुष्करिणी सरसी । सा यथा पद्महंसादिभिरलंकृता भवति तद्वत् “परिष्कृतं वितानादिभिरलंकृतम् ।। परिपूर्वस्य करोतेर्भूषणार्थे संहितायां सुडागमः । ‘ परिनिविभ्यः' इति सुटः षत्वम् । ‘ गतिरन्तरः' इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम् ॥ तथा “देवमानेव' । सुपां सुलुक् । इति प्रथमैकवचनस्याकारः ॥ देवमानमिव देवयानमिव “चित्रं मनोहरं वेश्म तस्य भवति ॥
भो॒जमश्वाः॑ सुष्ठु॒वाहो॑ वहंति सु॒वृद्रथो॑ वर्तते॒ दक्षि॑णायाः ।
भो॒जं दे॑वासोऽवता॒ भरे॑षु भो॒जः शत्रू॑न्त्समनी॒केषु॒ जेता॑ ॥११
भो॒जम् । अश्वाः॑ । सु॒ष्ठु॒ऽवाहः॑ । व॒ह॒न्ति॒ । सु॒ऽवृत् । रथः॑ । व॒र्त॒ते॒ । दक्षि॑णायाः ।
भो॒जम् । दे॒वा॒सः॒ । अ॒व॒त॒ । भरे॑षु । भो॒जः । शत्रू॑न् । स॒म्ऽअ॒नी॒केषु॑ । जेता॑ ॥११
भोजम् । अश्वाः । सुष्ठुऽवाहः । वहन्ति । सुऽवृत् । रथः । वर्तते । दक्षिणायाः ।
भोजम् । देवासः । अवत । भरेषु । भोजः । शत्रून् । सम्ऽअनीकेषु । जेता ॥११
“सुष्ठुवाहः ॥ ‘ वह प्रापणे ' । “ वहश्च ' इति ण्विप्रत्ययः । शोभनवहनसमर्थाः “अश्वाः “भोजं दातारं “वहन्ति । लक्ष्यं देशं प्रापयन्ति । ततः “दक्षिणायाः दातुर्यंजमानस्य “सुवृत् सुष्ठु चक्रादिवर्तनं यस्य सोऽश्वादिसहितः “रथः “वर्तते । अथ प्रत्यक्षः । हे “देवासः हे देवा इन्द्रादयः “भरेषु । भ्रियत' आहवनीयादिरूपेणाग्निरत्रेति भरा यज्ञाः । यद्वा । ‘ भॄ भर्त्सने ' । भृणन्ति भर्त्सयन्ति योद्धार अत्रेति भराः संग्रामाः । तेषु “भोजं दातारम् “अवत रक्षत । ततो युष्माभिः पालितः “भोजः धनादिदानेन जनानां भोजयिता सन् “समनीकेषु संग्रामेषु “शत्रून् “जेता जयशीलो भवति । ‘ जि जये'। ताच्छीलिकस्तृन् । अत एव ‘ न लोकाव्यय° ' इति शत्रुशब्दस्य षष्ठीप्रतिषेधः । ॥ ४ ॥
| मण्डल १० | ||||
|---|---|---|---|---|