ऋग्वेदः सूक्तं १०.७५
| ← सूक्तं १०.७४ | ऋग्वेदः - मण्डल १० सूक्तं १०.७५ सिन्धुक्षित् प्रैयमेधः |
सूक्तं १०.७६ → |
| दे. नद्यः। जगती |
प्र सु व आपो महिमानमुत्तमं कारुर्वोचाति सदने विवस्वतः ।
प्र सप्तसप्त त्रेधा हि चक्रमुः प्र सृत्वरीणामति सिन्धुरोजसा ॥१॥
प्र तेऽरदद्वरुणो यातवे पथः सिन्धो यद्वाजाँ अभ्यद्रवस्त्वम् ।
भूम्या अधि प्रवता यासि सानुना यदेषामग्रं जगतामिरज्यसि ॥२॥
दिवि स्वनो यतते भूम्योपर्यनन्तं शुष्ममुदियर्ति भानुना ।
अभ्रादिव प्र स्तनयन्ति वृष्टयः सिन्धुर्यदेति वृषभो न रोरुवत् ॥३॥
अभि त्वा सिन्धो शिशुमिन्न मातरो वाश्रा अर्षन्ति पयसेव धेनवः ।
राजेव युध्वा नयसि त्वमित्सिचौ यदासामग्रं प्रवतामिनक्षसि ॥४॥
इमं मे गङ्गे यमुने सरस्वति शुतुद्रि स्तोमं सचता परुष्ण्या ।
असिक्न्या मरुद्वृधे वितस्तयार्जीकीये शृणुह्या सुषोमया ॥५॥
तृष्टामया प्रथमं यातवे सजूः सुसर्त्वा रसया श्वेत्या त्या ।
त्वं सिन्धो कुभया गोमतीं क्रुमुं मेहत्न्वा सरथं याभिरीयसे ॥६॥
ऋजीत्येनी रुशती महित्वा परि ज्रयांसि भरते रजांसि ।
अदब्धा सिन्धुरपसामपस्तमाश्वा न चित्रा वपुषीव दर्शता ॥७॥
स्वश्वा सिन्धुः सुरथा सुवासा हिरण्ययी सुकृता वाजिनीवती ।
ऊर्णावती युवतिः सीलमावत्युताधि वस्ते सुभगा मधुवृधम् ॥८॥
सुखं रथं युयुजे सिन्धुरश्विनं तेन वाजं सनिषदस्मिन्नाजौ ।
महान्ह्यस्य महिमा पनस्यतेऽदब्धस्य स्वयशसो विरप्शिनः ॥९॥
सायणभाष्यम्
‘प्र सु वः' इति नवर्चं सप्तमं सूक्तं प्रियमेधपुत्रस्य सिन्धुक्षित आर्षं जागतं नदीदेवताकम् । तथा चानुक्रान्तं - प्र सु नव सिन्धुक्षित्प्रैयमेधो नदीस्तुतिर्जागतं तु ' इति । गतो विनियोगः ॥
प्र सु व॑ आपो महि॒मान॑मुत्त॒मं का॒रुर्वो॑चाति॒ सद॑ने वि॒वस्व॑तः ।
प्र स॒प्तस॑प्त त्रे॒धा हि च॑क्र॒मुः प्र सृत्व॑रीणा॒मति॒ सिन्धु॒रोज॑सा ॥१
प्र । सु । वः॒ । आ॒पः॒ । म॒हि॒मान॑म् । उ॒त्ऽत॒मम् । का॒रुः । वो॒चा॒ति॒ । सद॑ने । वि॒वस्व॑तः ।
प्र । स॒प्तऽस॑प्त । त्रे॒धा । हि । च॒क्र॒मुः । प्र । सृत्व॑रीणाम् । अति॑ । सिन्धुः॑ । ओज॑सा ॥१
प्र । सु । वः । आपः । महिमानम् । उत्ऽतमम् । कारुः । वोचाति । सदने । विवस्वतः ।
प्र । सप्तऽसप्त । त्रेधा । हि । चक्रमुः । प्र । सृत्वरीणाम् । अति । सिन्धुः । ओजसा ॥१
हे “आपः “वः युष्माकं “महिमानं महत्त्वं स्तोत्रम् “उत्तमम् उत्कृष्टतमं “कारुः स्तोता सिन्धुक्षिदहं “विवस्वतः परिचरणवतो यजमानस्य “सदने यज्ञगृहे “सु सुष्ठु “प्र “वोचाति प्रब्रवीमि । ता नद्यः “सप्तसप्त भूत्वा “त्रेधा पृथिव्यामन्तरिक्षे दिवि चेति “त्रेधा त्रिप्रकारं “चक्रमुः प्रावहन् । “सृत्वरीणाम् आसां मध्ये “सिन्धुः एतन्नामिका नदी “ओजसा स्वबलेन “अति सर्वाँ अपि नदीरतिक्रम्य “प्र वहतीति शेषः ॥
प्र ते॑ऽरद॒द्वरु॑णो॒ यात॑वे प॒थः सिन्धो॒ यद्वाजाँ॑ अ॒भ्यद्र॑व॒स्त्वम् ।
भूम्या॒ अधि॑ प्र॒वता॑ यासि॒ सानु॑ना॒ यदे॑षा॒मग्रं॒ जग॑तामिर॒ज्यसि॑ ॥२
प्र । ते॒ । अ॒र॒द॒त् । वरु॑णः । यात॑वे । प॒थः । सिन्धो॒ इति॑ । यत् । वाजा॑न् । अ॒भि । अद्र॑वः । त्वम् ।
भूम्याः॑ । अधि॑ । प्र॒ऽवता॑ । या॒सि॒ । सानु॑ना । यत् । ए॒षा॒म् । अग्र॑म् । जग॑ताम् । इ॒र॒ज्यसि॑ ॥२
प्र । ते । अरदत् । वरुणः । यातवे । पथः । सिन्धो इति । यत् । वाजान् । अभि । अद्रवः । त्वम् ।
भूम्याः । अधि । प्रऽवता । यासि । सानुना । यत् । एषाम् । अग्रम् । जगताम् । इरज्यसि ॥२
हे “सिन्धो देवि “ते तव “यातवे गमनाय “वरुणः देवः “पथः मार्गान् “प्र “अरदत् प्राचीनं व्यालिखत् । सा हि प्राक् प्रवहति । अथवा प्रकृष्टमितरनदीभ्योऽप्यत्यन्तं विस्तृतं व्यदारयत् । “यत् यस्मात् हे सिन्धो “वाजान् अन्नान्यभिलक्ष्य “त्वम् “अभ्यद्रवः अभ्यगच्छ:। किंच त्वं “भूम्याः “अधि उपरि “सानुना समुच्छ्रितेन “प्रवता मार्गेण “यासि गच्छसि । सिन्धुः खलु पर्वतान्विभिद्य गता । “यत् येन समुच्छ्रितेन मार्गेण गच्छन्ती त्वम् “एषां सर्वेषां “जगतां जङ्गमानां प्राणिनाम् “अग्रं प्रत्यक्षम् “इरज्यसि ईशिषे ॥
दि॒वि स्व॒नो य॑तते॒ भूम्यो॒पर्य॑न॒न्तं शुष्म॒मुदि॑यर्ति भा॒नुना॑ ।
अ॒भ्रादि॑व॒ प्र स्त॑नयन्ति वृ॒ष्टय॒ः सिन्धु॒र्यदेति॑ वृष॒भो न रोरु॑वत् ॥३
दि॒वि । स्व॒नः । य॒त॒ते॒ । भूम्या॑ । उ॒परि॑ । अ॒न॒न्तम् । शुष्म॑म् । उत् । इ॒य॒र्ति॒ । भा॒नुना॑ ।
अ॒भ्रात्ऽइ॑व । प्र । स्त॒न॒य॒न्ति॒ । वृ॒ष्टयः॑ । सिन्धुः॑ । यत् । एति॑ । वृ॒ष॒भः । न । रोरु॑वत् ॥३
दिवि । स्वनः । यतते । भूम्या । उपरि । अनन्तम् । शुष्मम् । उत् । इयर्ति । भानुना ।
अभ्रात्ऽइव । प्र । स्तनयन्ति । वृष्टयः । सिन्धुः । यत् । एति । वृषभः । न । रोरुवत् ॥३
“भूम्योपरि भूमेरुपरि प्रवर्तमानः “स्वनः “दिवि “यतते गच्छति । दिवं व्याप्तोति । सेयं सिन्धुः “अनन्तम् अपर्यन्तं “शुष्मं वेगं “भानुना दीप्तेनोर्मिणा “उदयर्ति उद्गमयति । “अभ्रादिव अन्तरिक्षाद्यथा “वृष्टयः “प्र “स्तनयन्ति तद्वदस्याः शब्दाः प्रादुर्भवन्ति । “यत् यदा “सिन्धुः इयं “रोरुवत् भृशं शब्दयन् “वृषभो “न वृषभ इव “एति गच्छति तदैवं भवति ।।
अ॒भि त्वा॑ सिन्धो॒ शिशु॒मिन्न मा॒तरो॑ वा॒श्रा अ॑र्षन्ति॒ पय॑सेव धे॒नव॑ः ।
राजे॑व॒ युध्वा॑ नयसि॒ त्वमित्सिचौ॒ यदा॑सा॒मग्रं॑ प्र॒वता॒मिन॑क्षसि ॥४
अ॒भि । त्वा॒ । सि॒न्धो॒ इति॑ । शिशु॑म् । इत् । न । मा॒तरः॑ । वा॒श्राः । अ॒र्ष॒न्ति॒ । पय॑साऽइव । धे॒नवः॑ ।
राजा॑ऽइव । युध्वा॑ । न॒य॒सि॒ । त्वम् । इत् । सिचौ॑ । यत् । आ॒सा॒म् । अग्र॑म् । प्र॒ऽवता॑म् । इन॑क्षसि ॥४
अभि । त्वा । सिन्धो इति । शिशुम् । इत् । न । मातरः । वाश्राः । अर्षन्ति । पयसाऽइव । धेनवः ।
राजाऽइव । युध्वा । नयसि । त्वम् । इत् । सिचौ । यत् । आसाम् । अग्रम् । प्रऽवताम् । इनक्षसि ॥४
हे “सिन्धो “त्वा त्वां “शिशुमिन्न “मातरः मातरः पुत्रमिव “वाश्राः शब्दयन्त्य इतरा नद्यः “अभि “अर्षन्ति अभिगच्छन्ति । “पयसेव “धेनवः पयसा युक्ता नवप्रसूतिका गाव इव । किंच “युध्वा युद्धकृत् “राजेव “त्वमित् त्वमेव “सिचौ सिच्यमानौ तटौ “नयसि उदकपूरं “यत् यदा “आसां “प्रवतां त्वया सह गच्छन्तीनाम् “अग्रम् अग्रे “इनक्षसि व्याप्नोषि । सर्वासां पुरतो गच्छसि ॥
इ॒मं मे॑ गङ्गे यमुने सरस्वति॒ शुतु॑द्रि॒ स्तोमं॑ सचता॒ परु॒ष्ण्या ।
अ॒सि॒क्न्या म॑रुद्वृधे वि॒तस्त॒यार्जी॑कीये शृणु॒ह्या सु॒षोम॑या ॥५
इ॒मम् । मे॒ । ग॒ङ्गे॒ । य॒मु॒ने॒ । स॒र॒स्व॒ति॒ । शुतु॑द्रि । स्तोम॑म् । स॒च॒त॒ । परु॑ष्णि । आ ।
अ॒सि॒क्न्या । म॒रु॒त्ऽवृ॒धे॒ । वि॒तस्त॑या । आर्जी॑कीये । शृ॒णु॒हि । आ । सु॒ऽसोम॑या ॥५
इमम् । मे । गङ्गे । यमुने । सरस्वति । शुतुद्रि । स्तोमम् । सचत । परुष्णि । आ ।
असिक्न्या । मरुत्ऽवृधे । वितस्तया । आर्जीकीये । शृणुहि । आ । सुऽसोमया ॥५
अत्र प्रधानभूताः सप्त नद्यस्तदवयवभूता नद्यस्तिस्रः स्तूयन्ते । हे “गङ्गे हे “यमुने हे “सरस्वति हे “शुतुद्रि हे “परुष्णि । हे “असिक्न्या अवयवभूतया सहिते “मरुद्वृधे हे “वितस्तया “सुषोमया च सहिते “आर्जीकीये त्वं च एवं सप्त नद्यो यूयं “मे “स्तोमं स्तोत्रमस्मदीयम् “आ “सचत आसेवध्वम् । “शृणुहि शृणुत च । आर्जीकीयाया वितस्तया सुषोमया च साहित्यं निरुक्त उक्तं -- ‘ वितस्तया चार्जीकीया आ शृणुहि सुषोमया च ' इति । अत्र 'गङ्गा गमनात्' (निरु. ९.२६) इत्यादि निरुक्तं द्रष्टव्यम् ॥ ॥ ६ ॥
तृ॒ष्टाम॑या प्रथ॒मं यात॑वे स॒जूः सु॒सर्त्वा॑ र॒सया॑ श्वे॒त्या त्या ।
त्वं सि॑न्धो॒ कुभ॑या गोम॒तीं क्रुमुं॑ मेह॒त्न्वा स॒रथं॒ याभि॒रीय॑से ॥६
तृ॒ष्टऽअ॑मया । प्र॒थ॒मम् । यात॑वे । स॒ऽजूः । सु॒ऽसर्त्वा॑ । र॒सया॑ । श्वे॒त्या । त्या ।
त्वम् । सि॒न्धो॒ इति॑ । कुभ॑या । गो॒ऽम॒तीम् । क्रुमु॑म् । मे॒ह॒त्न्वा । स॒ऽरथ॑म् । याभिः॑ । ईय॑से ॥६
तृष्टऽअमया । प्रथमम् । यातवे । सऽजूः । सुऽसर्त्वा । रसया । श्वेत्या । त्या ।
त्वम् । सिन्धो इति । कुभया । गोऽमतीम् । क्रुमुम् । मेहत्न्वा । सऽरथम् । याभिः । ईयसे ॥६
हे “सिन्धो “त्वं “क्रुमुं क्रमणशीलां “गोमतीं नदीं “यातवे प्रतियातुं पर्वतादवरूढा “प्रथमं “तृष्टामया नद्या “सजूः संगतासि । पश्चात् “सुसर्त्वा “रसया “श्वेत्या “त्या “कुभया “मेहत्न्वा च सह सजूर्भव “याभिः त्वं “सरथं समानं रथमारुह्य “ईयसे गच्छसि ॥
ऋजी॒त्येनी॒ रुश॑ती महि॒त्वा परि॒ ज्रयां॑सि भरते॒ रजां॑सि ।
अद॑ब्धा॒ सिन्धु॑र॒पसा॑म॒पस्त॒माश्वा॒ न चि॒त्रा वपु॑षीव दर्श॒ता ॥७
ऋजी॑ती । एनी॑ । रुश॑ती । म॒हि॒ऽत्वा । परि॑ । ज्रयां॑सि । भ॒र॒ते॒ । रजां॑सि ।
अद॑ब्धा । सिन्धुः॑ । अ॒पसा॑म् । अ॒पःऽत॑मा । अश्वा॑ । न । चि॒त्रा । वपु॑षीऽइव । द॒र्श॒ता ॥७
ऋजीती । एनी । रुशती । महिऽत्वा । परि । ज्रयांसि । भरते । रजांसि ।
अदब्धा । सिन्धुः । अपसाम् । अपःऽतमा । अश्वा । न । चित्रा । वपुषीऽइव । दर्शता ॥७
“ऋजीती ऋजुगामिनी “एनी श्वेतवर्णा “रुशती दीप्यमाना सिन्धुः “ज्रयांसि वेगवन्ति “रजांसि उदकानि “परि “भरते प्रभरति । तादृशी “अदब्धा अहिंसिता “सिन्धुः “अपसां कर्मवतीनां मध्ये “अपस्तमा वेगाख्यकर्मवती भवति । “अश्वा “न वडवेव “चित्रा चायनीया “वपुषी वपुष्मती योषित् “इव “दर्शता दर्शनीया भवति ॥
स्वश्वा॒ सिन्धु॑ः सु॒रथा॑ सु॒वासा॑ हिर॒ण्ययी॒ सुकृ॑ता वा॒जिनी॑वती ।
ऊर्णा॑वती युव॒तिः सी॒लमा॑वत्यु॒ताधि॑ वस्ते सु॒भगा॑ मधु॒वृध॑म् ॥८
सु॒ऽअश्वा॑ । सिन्धुः॑ । सु॒ऽरथा॑ । सु॒ऽवासाः॑ । हि॒र॒ण्ययी॑ । सुऽकृ॑ता । वा॒जिनी॑ऽवती ।
ऊर्णा॑ऽवती । यु॒व॒तिः । सी॒लमा॑ऽवती । उ॒त । अधि॑ । व॒स्ते॒ । सु॒ऽभगा॑ । म॒धु॒ऽवृध॑म् ॥८
सुऽअश्वा । सिन्धुः । सुऽरथा । सुऽवासाः । हिरण्ययी । सुऽकृता । वाजिनीऽवती ।
ऊर्णाऽवती । युवतिः । सीलमाऽवती । उत । अधि । वस्ते । सुऽभगा । मधुऽवृधम् ॥८
सेयं “सिन्धुः “स्वश्वा शोभनाश्वोपेता “सुरथा शोभनरथा "सुवासाः शोभनवसना “हिरण्ययी हिरण्मयाभरणा “सुकृता “वाजिनीवती अन्नवती “ऊर्णावती । तस्याः समीप देशे हि सन्त्यूर्णाः यासां रोमभिः कम्बलाः क्रियन्ते । “युवतिः नित्यतरुणी सर्वदा हीनोदका “सीलमावती। सीराणि ययौषध्या रज्जुभूतया बध्यन्ते सा सीलमेति निगद्यते कृषीवलैः । तादृगोषध्युपेता। “उत अपि च “सुभगा सिन्धुः “मधुवृधं मधुवर्धकं निर्गुण्ड्यादिकम् “अधि “वस्ते आच्छादयति । तस्यास्तीरे निर्गुण्ड्यादीनि बहूनि सन्ति ॥
सु॒खं रथं॑ युयुजे॒ सिन्धु॑र॒श्विनं॒ तेन॒ वाजं॑ सनिषद॒स्मिन्ना॒जौ ।
म॒हान्ह्य॑स्य महि॒मा प॑न॒स्यतेऽद॑ब्धस्य॒ स्वय॑शसो विर॒प्शिन॑ः ॥९
सु॒ऽखम् । रथ॑म् । यु॒यु॒जे॒ । सिन्धुः॑ । अ॒श्विन॑म् । तेन॑ । वाज॑म् । स॒नि॒ष॒त् । अ॒स्मिन् । आ॒जौ ।
म॒हान् । हि । अ॒स्य॒ । म॒हि॒मा । प॒न॒स्यते॑ । अद॑ब्धस्य । स्वऽय॑शसः । वि॒ऽर॒प्शिनः॑ ॥९
सुऽखम् । रथम् । युयुजे । सिन्धुः । अश्विनम् । तेन । वाजम् । सनिषत् । अस्मिन् । आजौ ।
महान् । हि । अस्य । महिमा । पनस्यते । अदब्धस्य । स्वऽयशसः । विऽरप्शिनः ॥९
“सिन्धुः देवता “सुखं सुखकरं शोभनद्वारं वा “अश्विनम् अश्ववन्तं “रथं “युयुजे युनक्ति । “तेन रथेन “वाजम् अन्नं “सनिषत् प्रयच्छतु। “अस्मिन्नाजौ संग्रामे यज्ञे वा “अस्य सिन्धुरथस्य “महिमा “महान् “हि “पनस्यते स्तूयते । कीदृशस्यास्य । “अदब्धस्य अन्यैरहिंस्यस्य “स्वयशसः स्वायत्तकीर्तेः “विरप्शिनः । महन्नामैतत् । महतः ॥ ॥ ७ ॥
टिप्पणी
ऐन्द्रे जनिष्ठा सूक्ते द्वे प्र स्वित्यत्र परं तु यत् । तत्र प्राच्यः प्रतीच्यश्च स्रवन्त्यो दक्षिणाश्च यः ॥ ताः सप्त सप्तकैर्वर्गैः संस्तूयन्ते प्रधानतः । बृहद्देवता ७.११५
सैन्धुक्षितं (अग्निं वो वृधन्तं)
सैन्धुक्षितम् (पवमानस्य जिघ्नतो)
| मण्डल १० | ||||
|---|---|---|---|---|