ऋग्वेदः सूक्तं १०.८४
| ← सूक्तं १०.८३ | ऋग्वेदः - मण्डल १० सूक्तं १०.८४ मन्युः तापसः |
सूक्तं १०.८५ → |
| दे. मन्युः। १-३ त्रिष्टुप्, ४-७ जगती
अजिरनाम्न्येकाह इदं सूक्तं मरुत्वतीयशस्त्रे निविद्धानम् (आश्व.श्रौ. ९.८) |
त्वया मन्यो सरथमारुजन्तो हर्षमाणासो धृषिता मरुत्वः ।
तिग्मेषव आयुधा संशिशाना अभि प्र यन्तु नरो अग्निरूपाः ॥१॥
अग्निरिव मन्यो त्विषितः सहस्व सेनानीर्नः सहुरे हूत एधि ।
हत्वाय शत्रून्वि भजस्व वेद ओजो मिमानो वि मृधो नुदस्व ॥२॥
सहस्व मन्यो अभिमातिमस्मे रुजन्मृणन्प्रमृणन्प्रेहि शत्रून् ।
उग्रं ते पाजो नन्वा रुरुध्रे वशी वशं नयस एकज त्वम् ॥३॥
एको बहूनामसि मन्यवीळितो विशंविशं युधये सं शिशाधि ।
अकृत्तरुक्त्वया युजा वयं द्युमन्तं घोषं विजयाय कृण्महे ॥४॥
विजेषकृदिन्द्र इवानवब्रवोऽस्माकं मन्यो अधिपा भवेह ।
प्रियं ते नाम सहुरे गृणीमसि विद्मा तमुत्सं यत आबभूथ ॥५॥
आभूत्या सहजा वज्र सायक सहो बिभर्ष्यभिभूत उत्तरम् ।
क्रत्वा नो मन्यो सह मेद्येधि महाधनस्य पुरुहूत संसृजि ॥६॥
संसृष्टं धनमुभयं समाकृतमस्मभ्यं दत्तां वरुणश्च मन्युः ।
भियं दधाना हृदयेषु शत्रवः पराजितासो अप नि लयन्ताम् ॥७॥
सायणभाष्यम्
‘ त्वया मन्यो ' इति सप्तर्चं षोडशं सूक्तम् । आदितस्तिस्रस्त्रिष्टुभस्ततश्चतस्रो जगत्यः । पूर्ववदृषिदेवते । तथा चानुक्रान्तं- ‘ त्वया मन्यो चतुर्जगत्यन्तम् ' इति । अजिरनाम्न्येकाह इदं सूक्तं मरुत्वतीयशस्त्रे निविद्धानम् । सूत्रं पूर्वसूक्त एवोदाहृतम् । विनुत्यभिभूतिषु वज्रेषुष्वेकाहेष्वेते सूक्ते मरुत्वतीयनिष्केवल्ययोः शस्ये। सूत्रितं च -- विनुत्यभिभूत्योरिषुवज्रयोश्च मन्युसूक्ते ' ( आश्व. श्रौ. ९. ८) इति ॥
त्वया॑ मन्यो स॒रथ॑मारु॒जन्तो॒ हर्ष॑माणासो धृषि॒ता म॑रुत्वः ।
ति॒ग्मेष॑व॒ आयु॑धा सं॒शिशा॑ना अ॒भि प्र य॑न्तु॒ नरो॑ अ॒ग्निरू॑पाः ॥१
त्वया॑ । म॒न्यो॒ इति॑ । स॒ऽरथ॑म् । आ॒ऽरु॒जन्तः॑ । हर्ष॑माणासः । धृ॒षि॒ताः । म॒रु॒त्वः॒ ।
ति॒ग्मऽइ॑षवः । आयु॑धा । स॒म्ऽशिशा॑नाः । अ॒भि । प्र । य॒न्तु॒ । नरः॑ । अ॒ग्निऽरू॑पाः ॥१
त्वया । मन्यो इति । सऽरथम् । आऽरुजन्तः । हर्षमाणासः । धृषिताः । मरुत्वः ।
तिग्मऽइषवः । आयुधा । सम्ऽशिशानाः । अभि । प्र । यन्तु । नरः । अग्निऽरूपाः ॥१
हे “मन्यो हे “मरुत्वः “त्वया “सरथं समानमेकमेव रथमारुह्येति शेषः । "आरुजन्तः गच्छन्तः “हर्षमाणासः हृष्टाः “धृषिताः धृष्टाः “तिग्मेषवः तीक्ष्णबाणाः “आयुधा आयुधानि “संशिशानाः सम्यग्निश्यन्तः “नरः युद्धस्य नेतार इन्द्रादयो देवास्त्वदनुचरा वा “अग्निरूपाः अग्निवत्तीक्ष्णदाहादिकर्माणो यद्वा संनद्धाः कवचिनः “अभि “प्र “यन्तु युद्धे सहायार्थम् । अत्र त्वया मन्यो सरथमारुह्य रुजन्तः' ( निरु. १०. ३०) इत्यादि निरुक्तमनुसंधेयम् ॥
अ॒ग्निरि॑व मन्यो त्विषि॒तः स॑हस्व सेना॒नीर्न॑ः सहुरे हू॒त ए॑धि ।
ह॒त्वाय॒ शत्रू॒न्वि भ॑जस्व॒ वेद॒ ओजो॒ मिमा॑नो॒ वि मृधो॑ नुदस्व ॥२
अ॒ग्निःऽइ॑व । म॒न्यो॒ इति॑ । त्वि॒षि॒तः । स॒ह॒स्व॒ । से॒ना॒ऽनीः । नः॒ । स॒हु॒रे॒ । हू॒तः । ए॒धि॒ ।
ह॒त्वाय॑ । शत्रू॑न् । वि । भ॒ज॒स्व॒ । वेदः॑ । ओजः॑ । मिमा॑नः । वि । मृधः॑ । नु॒द॒स्व॒ ॥२
अग्निःऽइव । मन्यो इति । त्विषितः । सहस्व । सेनाऽनीः । नः । सहुरे । हूतः । एधि ।
हत्वाय । शत्रून् । वि । भजस्व । वेदः । ओजः । मिमानः । वि । मृधः । नुदस्व ॥२
हे “मन्यो “अग्निरिव “त्विषितः ज्वलितः “सहस्व अभिभव शत्रून् । हे “सहुरे सहनशील “सेनानीः “एधि भव “नः अस्माकं संग्रामे “हूतः सन् । किंच “हत्वाय हत्वा “शत्रून्वि “भजस्व प्रयच्छास्माकं “वेदः धनं शत्रुसंबन्धि। किंच “औजो “मिमानः अस्माकं बलं कुर्वन् “मृधः शत्रून् “वि “नुदस्व घातयेत्यर्थः ॥
सह॑स्व मन्यो अ॒भिमा॑तिम॒स्मे रु॒जन्मृ॒णन्प्र॑मृ॒णन्प्रेहि॒ शत्रू॑न् ।
उ॒ग्रं ते॒ पाजो॑ न॒न्वा रु॑रुध्रे व॒शी वशं॑ नयस एकज॒ त्वम् ॥३
सह॑स्व । म॒न्यो॒ इति॑ । अ॒भिऽमा॑तिम् । अ॒स्मे इति॑ । रु॒जन् । मृ॒णन् । प्र॒ऽमृ॒णन् । प्र । इ॒हि॒ । शत्रू॑न् ।
उ॒ग्रम् । ते॒ । पाजः॑ । न॒नु । आ । रु॒रु॒ध्रे॒ । व॒शी । वश॑म् । न॒य॒से॒ । ए॒क॒ऽज॒ । त्वम् ॥३
सहस्व । मन्यो इति । अभिऽमातिम् । अस्मे इति । रुजन् । मृणन् । प्रऽमृणन् । प्र । इहि । शत्रून् ।
उग्रम् । ते । पाजः । ननु । आ । रुरुध्रे । वशी । वशम् । नयसे । एकऽज । त्वम् ॥३
हे “मन्यो “अस्मे अस्माकम् “अभिमातिम् अभिगन्तारं शत्रुं “सहस्व अभिभव । “रुजन् हिंसन् “मृणन् “प्रमृणन् प्रकर्षेण हिंसन् यथा पुनर्न जीवेत्तथा कुर्वंस्त्वं “शत्रून् प्रति “प्रेहि। “ते तव “पाजः बलम् “उग्रम् उद्गूर्णं के “ननु “आ “रुरुध्रे आरुन्धन्ति । न तथा संभवति हे “एकज “त्वम् असहायः “वशी त्वं “वशं “नयसे प्रापयसि शत्रुम् ॥
एको॑ बहू॒नाम॑सि मन्यवीळि॒तो विशं॑विशं यु॒धये॒ सं शि॑शाधि ।
अकृ॑त्तरु॒क्त्वया॑ यु॒जा व॒यं द्यु॒मन्तं॒ घोषं॑ विज॒याय॑ कृण्महे ॥४
एकः॑ । ब॒हू॒नाम् । अ॒सि॒ । म॒न्यो॒ इति॑ । ई॒ळि॒तः । विश॑म्ऽविशम् । यु॒धये॑ । सम् । शि॒शा॒धि॒ ।
अकृ॑त्तऽरुक् । त्वया॑ । यु॒जा । व॒यम् । द्यु॒ऽमन्त॑म् । घोष॑म् । वि॒ऽज॒याय॑ । कृ॒ण्म॒हे॒ ॥४
एकः । बहूनाम् । असि । मन्यो इति । ईळितः । विशम्ऽविशम् । युधये । सम् । शिशाधि ।
अकृत्तऽरुक् । त्वया । युजा । वयम् । द्युऽमन्तम् । घोषम् । विऽजयाय । कृण्महे ॥४
हे “मन्यो “ईळितः स्तुतस्त्वम् “एकः एव असहाय एव “बहूनां शत्रूणाम् “असि भवसि पर्याप्तो हन्तुम् । अतः “विशंविशं तां तामस्मद्विरोधिनीं प्रजां “युधये युद्धाय “सं “शिशाधि सम्यक् । तीक्ष्णीकुरु । किंच हे “अकृत्तरुक् अच्छिन्नदीप्ते “त्वया "युजा सहायेन “वयं “द्युमन्तं दीप्तिमन्तं “घोषं सिंहनादवन्तं “विजयाय विशिष्टजयार्थं “कृण्महे कुर्मः ३ ॥
वि॒जे॒ष॒कृदिन्द्र॑ इवानवब्र॒वो॒३॒॑ऽस्माकं॑ मन्यो अधि॒पा भ॑वे॒ह ।
प्रि॒यं ते॒ नाम॑ सहुरे गृणीमसि वि॒द्मा तमुत्सं॒ यत॑ आब॒भूथ॑ ॥५
वि॒जे॒ष॒ऽकृत् । इन्द्रः॑ऽइव । अ॒न॒व॒ऽब्र॒वः । अ॒स्माक॑म् । म॒न्यो॒ इति॑ । अ॒धि॒ऽपाः । भ॒व॒ । इ॒ह ।
प्रि॒यम् । ते॒ । नाम॑ । स॒हु॒रे॒ । गृ॒णी॒म॒सि॒ । वि॒द्म । तम् । उत्स॑म् । यतः॑ । आ॒ऽब॒भूथ॑ ॥५
विजेषऽकृत् । इन्द्रःऽइव । अनवऽब्रवः । अस्माकम् । मन्यो इति । अधिऽपाः । भव । इह ।
प्रियम् । ते । नाम । सहुरे । गृणीमसि । विद्म । तम् । उत्सम् । यतः । आऽबभूथ ॥५
हे “मन्यो “इन्द्रइव "विजेषकृत् विजयकर्ता । तथा “अनवब्रवः अनिन्दितवचनः । ‘ अनवब्रवोऽनवक्षिप्तवचनः ' (निरु. ६. २९) इति यास्कः । ईदृशस्त्वम् “अस्माकम् “अधिपाः अधिकं पाता रक्षिता “भव “इह अस्मिन्यज्ञे । हे “सहुरे शत्रूणां सहनशील “ते “प्रियं “नाम स्तोत्रं “गृणीमसि गृणीमः स्तुमः । “यतः नाम्नः स्तोत्रात् त्वम् “आबभूथ आभवसि प्रवृद्धो भवसि “तमुत्सं बलस्योद्गमयितारं “विद्म जानीमः ॥
आभू॑त्या सह॒जा व॑ज्र सायक॒ सहो॑ बिभर्ष्यभिभूत॒ उत्त॑रम् ।
क्रत्वा॑ नो मन्यो स॒ह मे॒द्ये॑धि महाध॒नस्य॑ पुरुहूत सं॒सृजि॑ ॥६
आऽभू॑त्या । स॒ह॒ऽजाः । व॒ज्र॒ । सा॒य॒क॒ । सहः॑ । बि॒भ॒र्षि॒ । अ॒भि॒ऽभू॒ते॒ । उत्ऽत॑रम् ।
क्रत्वा॑ । नः॒ । म॒न्यो॒ इति॑ । स॒ह । मे॒दी । ए॒धि॒ । म॒हा॒ऽध॒नस्य॑ । पु॒रु॒ऽहू॒त॒ । स॒म्ऽसृजि॑ ॥६
आऽभूत्या । सहऽजाः । वज्र । सायक । सहः । बिभर्षि । अभिऽभूते । उत्ऽतरम् ।
क्रत्वा । नः । मन्यो इति । सह । मेदी । एधि । महाऽधनस्य । पुरुऽहूत । सम्ऽसृजि ॥६
हे “वज्र वज्रवत्सारभूत हे “सायक शत्रूणामन्तकर “अभिभूते शत्रूणामभिभावुक मन्यो “आभूत्या । आभूतिरभिभवः । तेन “सहजाः सहैवोत्पन्नस्त्वं “उत्तरम् उत्कृष्टतरं “सहः बलं “बिभर्षि धारयसि । हे “मन्यो “क्रत्वा कर्मणा “सह “नः अस्माकं “मेद्येधि स्निग्धो भव । कुत्रेति तदुच्यते । “महाधनस्य । संग्रामनामैतत् । संग्रामस्य “संसृजि सर्गे । हे “पुरुहूत बहुभिराहूतेति मन्युसंबोधनम्॥
संसृ॑ष्टं॒ धन॑मु॒भयं॑ स॒माकृ॑तम॒स्मभ्यं॑ दत्तां॒ वरु॑णश्च म॒न्युः ।
भियं॒ दधा॑ना॒ हृद॑येषु॒ शत्र॑व॒ः परा॑जितासो॒ अप॒ नि ल॑यन्ताम् ॥७
सम्ऽसृ॑ष्टम् । धन॑म् । उ॒भय॑म् । स॒म्ऽआकृ॑तम् । अ॒स्मभ्य॑म् । द॒त्ता॒म् । वरु॑णः । च॒ । म॒न्युः ।
भिय॑म् । दधा॑नाः । हृद॑येषु । शत्र॑वः । परा॑ऽजितासः । अप॑ । नि । ल॒य॒न्ता॒म् ॥७
सम्ऽसृष्टम् । धनम् । उभयम् । सम्ऽआकृतम् । अस्मभ्यम् । दत्ताम् । वरुणः । च । मन्युः ।
भियम् । दधानाः । हृदयेषु । शत्रवः । पराऽजितासः । अप । नि । लयन्ताम् ॥७
“संसृष्टम् अविभागमापन्नम् "उभयम् उभयविधं “धनं “समाकृतं सम्यगानीतम् “अस्मभ्यं “दत्ताम् । कः । “वरुणश्च देवः “मन्युः च । “भियं भयं “हृदयेषु “दधानाः “शत्रवः अस्मद्विरोधिनः “पराजितासः पराजिताः "अप “नि “लयन्तां अपनिलीना भवन्तु ॥ ॥ १९॥ ॥ ६ ॥
टिप्पणी
| मण्डल १० | ||||
|---|---|---|---|---|