ऋग्वेदः सूक्तं १०.११४
| ← सूक्तं १०.११३ | ऋग्वेदः - मण्डल १० सूक्तं १०.११४ वैरूपः सध्रिः, तापसो घर्मो वा। |
सूक्तं १०.११५ → |
| दे. विश्वे देवाः। त्रिष्टुप्, ४ जगती । |
घर्मा समन्ता त्रिवृतं व्यापतुस्तयोर्जुष्टिं मातरिश्वा जगाम ।
दिवस्पयो दिधिषाणा अवेषन्विदुर्देवाः सहसामानमर्कम् ॥१॥
तिस्रो देष्ट्राय निरृतीरुपासते दीर्घश्रुतो वि हि जानन्ति वह्नयः ।
तासां नि चिक्युः कवयो निदानं परेषु या गुह्येषु व्रतेषु ॥२॥
चतुष्कपर्दा युवतिः सुपेशा घृतप्रतीका वयुनानि वस्ते ।
तस्यां सुपर्णा वृषणा नि षेदतुर्यत्र देवा दधिरे भागधेयम् ॥३॥
एकः सुपर्णः स समुद्रमा विवेश स इदं विश्वं भुवनं वि चष्टे ।
तं पाकेन मनसापश्यमन्तितस्तं माता रेळ्हि स उ रेळ्हि मातरम् ॥४॥
सुपर्णं विप्राः कवयो वचोभिरेकं सन्तं बहुधा कल्पयन्ति ।
छन्दांसि च दधतो अध्वरेषु ग्रहान्सोमस्य मिमते द्वादश ॥५॥
षट्त्रिंशाँश्च चतुरः कल्पयन्तश्छन्दांसि च दधत आद्वादशम् ।
यज्ञं विमाय कवयो मनीष ऋक्सामाभ्यां प्र रथं वर्तयन्ति ॥६॥
चतुर्दशान्ये महिमानो अस्य तं धीरा वाचा प्र णयन्ति सप्त ।
आप्नानं तीर्थं क इह प्र वोचद्येन पथा प्रपिबन्ते सुतस्य ॥७॥
सहस्रधा पञ्चदशान्युक्था यावद्द्यावापृथिवी तावदित्तत् ।
सहस्रधा महिमानः सहस्रं यावद्ब्रह्म विष्ठितं तावती वाक् ॥८॥
कश्छन्दसां योगमावेद धीरः को धिष्ण्यां प्रति वाचं पपाद ।
कमृत्विजामष्टमं शूरमाहुर्हरी इन्द्रस्य नि चिकाय कः स्वित् ॥९॥
भूम्या अन्तं पर्येके चरन्ति रथस्य धूर्षु युक्तासो अस्थुः ।
श्रमस्य दायं वि भजन्त्येभ्यो यदा यमो भवति हर्म्ये हितः ॥१०॥
सायणभाष्यम्
‘ घर्मा ' इति दशर्चं द्वितीयं सूक्तं वैश्वदेवम् । सध्रिर्नाम वैरूप ऋषिः । तपसः पुत्रो घर्मो वा । चतुर्थी जगती । शिष्टास्त्रिष्टुभः । तथा चानुक्रान्तं - ‘ घर्मा सध्रिस्तापसो वा घर्मों वैश्वदेवं चतुर्थी जगती ' इति । गतो विनियोगः ।।
घ॒र्मा सम॑न्ता त्रि॒वृतं॒ व्या॑पतु॒स्तयो॒र्जुष्टिं॑ मात॒रिश्वा॑ जगाम ।
दि॒वस्पयो॒ दिधि॑षाणा अवेषन्वि॒दुर्दे॒वाः स॒हसा॑मानम॒र्कम् ॥ १
घ॒र्मा । सम्ऽअ॑न्ता । त्रि॒ऽवृत॑म् । वि । आ॒प॒तुः॒ । तयोः॑ । जुष्टि॑म् । मा॒त॒रिश्वा॑ । ज॒गा॒म॒ ।
दि॒वः । पयः॑ । दिधि॑षाणाः । अ॒वे॒ष॒न् । वि॒दुः । दे॒वाः । स॒हऽसा॑मानम् । अ॒र्कम् ॥१
घर्मा । सम्ऽअन्ता । त्रिऽवृतम् । वि । आपतुः । तयोः । जुष्टिम् । मातरिश्वा । जगाम ।
दिवः । पयः । दिधिषाणाः । अवेषन् । विदुः । देवाः । सहऽसामानम् । अर्कम् ॥१
“समन्ता समन्तौ संव्याप्तदिगन्तौ घर्मा । ' घृ क्षरणदीप्त्योः' । घर्मौ दीप्यमानावग्न्यादित्यौ “त्रिवृतम् । 'त्रयो वा इमे त्रिवृतो लोकाः' ( ऐ. आ. १. १. २ ) इत्याम्नानात् । त्रैलोक्यं “व्यापतुः । स्वतेजोभिर्व्याप्तवन्तौ । “मातरिश्वा अन्तरिक्षे वर्तमानो वायुः “तयोः अग्न्यादित्ययोः “जुष्टिं प्रीतिं “जगाम गतवान् । यदा “सहसामानम् । सामशब्द उपलक्षकः । वेदत्रयतेजःसहितम् । ‘ सर्वं तेजः सामरूप्यं ह शश्वत् ' (तै. ब्रा. ३. १२.९.२ ) इत्याम्नानात् । ईदृशम् “अर्कम् अर्चनीयं सूर्यं “देवाः दीप्यमानाः स्वरश्मयः “विदुः विविदुः लेभिरे प्रापुः तदा “दिधिषाणाः लोकधारणशीलास्ते “दिवः द्युलोकस्य संबन्धि “पयः उदकम् “अवेषन् व्याप्तवन्तः । ववर्षुरित्यर्थः ॥ दिवस्पय इत्यत्र 'षष्ठ्याः पतिपुत्र ' इति सत्वम् । दिधिषाणाः । ‘धिष धारणे ' । चानश् । शपः श्लुः ।। यद्वा । ‘ धि धारणे । सनन्तस्य चानश् । 'अज्झनगमां सनि ' इति दीर्घाभावश्छान्दसः । यद्वा । समन्तौ संगतौ घर्मौ स्वयं दीप्यमानौ जीवेश्वरौ त्रिवृतं सत्त्वरजस्तमोगुणात्मिकां मायां व्यापतुः । नियन्तृनियन्तव्यभावेन मातरिश्वा परमात्मा तयोर्जुष्टिं संभोक्तव्यपदार्थैः संजातां प्रीतिं जगाम । गतवान् । तं परमात्मानं वेदमयमिमं सूर्यमिति देवा जानन्ति ॥
ति॒स्रो दे॒ष्ट्राय॒ निरृ॑ती॒रुपा॑सते दीर्घ॒श्रुतो॒ वि हि जा॒नन्ति॒ वह्न॑यः ।
तासां॒ नि चि॑क्युः क॒वयो॑ नि॒दानं॒ परे॑षु॒ या गुह्ये॑षु व्र॒तेषु॑ ॥ २
ति॒स्रः । दे॒ष्ट्राय॑ । निःऽऋ॑तीः । उप॑ । आ॒स॒ते॒ । दी॒र्घ॒ऽश्रुतः॑ । वि । हि । जा॒नन्ति॑ । वह्न॑यः ।
तासा॑म् । नि । चि॒क्युः॒ । क॒वयः॑ । नि॒ऽदान॑म् । परे॑षु । याः । गुह्ये॑षु । व्र॒तेषु॑ ॥२
तिस्रः । देष्ट्राय । निःऽऋतीः । उप । आसते । दीर्घऽश्रुतः । वि । हि । जानन्ति । वह्नयः ।
तासाम् । नि । चिक्युः । कवयः । निऽदानम् । परेषु । याः । गुह्येषु । व्रतेषु ॥२
“निर्ऋतीः । पृथिवीनामैतत् । अनेनेतरलोकावुपलक्ष्येते । तत्राधिष्ठिताः “तिस्रः अग्न्यादिदेवताः “देष्ट्राय हविषां प्रदानाय “उपासते। यजमाना उपासनं कुर्वते । ततः “दीर्घश्रुतः प्रभूतकीर्तयः “वह्नयः जगतः प्रापिकास्ता देवताः “वि “जानन्ति । एतैः कृतामुपासनां मन्वत एव । यद्वा । निर्ऋतीः । निःशेषेण ऋच्छन्ति गच्छन्तीति निर्ऋतयः । तास्तिस्रः सृष्टिस्थितिसंहृतीः देष्ट्रायात्मनः कर्मभोगदानायोपासते ते दीर्घश्रुतो दीर्घं संसारे शृण्वन्तो मन्तव्यदृश्यादिपदार्थं जानन्तः । मन्त्रदृष्ट्यादिरूपमजानन्त इत्यर्थः । अत एव वह्नयः संसारस्य वोढारस्ता न जानन्ति । “कवयः क्रान्तदर्शिनस्तु “तासां सृष्ट्यादीनामन्यादीनां वा “निदानं मूलकारणं परमात्मानं “नि “चिक्युः नितरां चिन्वन्ति जानन्ति। “परेषु उत्कृष्टेषु वा “गुह्येषु वा गोप्तव्येषु कर्मसु यमनियमादिषु “व्रतेषु “याः प्रवृत्तयः सन्ति तासां निदानं नि चिक्युः जानन्ति ॥ ‘ चिञ् चयने । लिटि ‘ विभाषाञ्चेः° " इत्यभ्यासादुत्तरस्य कवर्णादेशः । यद्वा । चायतेर्लिटि ' चायः की ' (पा. सू. ६. १. ३५) इति छन्दसि की इत्यादेशः ॥
चतु॑ष्कपर्दा युव॒तिः सु॒पेशा॑ घृ॒तप्र॑तीका व॒युना॑नि वस्ते ।
तस्यां॑ सुप॒र्णा वृष॑णा॒ नि षे॑दतु॒र्यत्र॑ दे॒वा द॑धि॒रे भा॑ग॒धेय॑म् ॥ ३
चतुः॑ऽकपर्दा । यु॒व॒तिः । सु॒ऽपेशाः॑ । घृ॒तऽप्र॑तीका । व॒युना॑नि । व॒स्ते॒ ।
तस्या॑म् । सु॒ऽप॒र्णा । वृष॑णा । नि । से॒द॒तुः॒ । यत्र॑ । दे॒वाः । द॒धि॒रे । भा॒ग॒ऽधेय॑म् ॥३
चतुःऽकपर्दा । युवतिः । सुऽपेशाः । घृतऽप्रतीका । वयुनानि । वस्ते ।
तस्याम् । सुऽपर्णा । वृषणा । नि । सेदतुः । यत्र । देवाः । दधिरे । भागऽधेयम् ॥३
“चतुष्कपर्दा चतुष्कोणा "युवतिः स्त्रीरूपा “सुपेशाः शोभनालंकारा “घृतप्रतीका घृतप्रमुखहविष्का एतादृशी वेदिः “वयुनानि ज्ञातव्यानि पदार्थजातानि कर्माणि स्तोत्राणि वा “वस्ते आच्छादयति । “तस्यां वेद्यां “वृषणा वृषणौ हविषां वर्षितारौ “सुपर्णा सुपर्णौ सुपतनौ जायापती यजमानब्रह्माणौ वा “नि “षेदतुः निषण्णौ भवतः। “यत्र यस्यां वेद्यां “देवाः अग्न्यादयः “भागधेयम् । स्वार्थिको धेयप्रत्ययः । स्वस्वभागं हविः “दधिरे धारयन्ति । यद्वा। चतुष्कपर्दा नामाख्यातोपसर्गनिपाताश्चत्वारः कपर्दस्थानीय यस्याः सा युवतिस्तरुणी नित्या घृतप्रतीका दीप्यमानवर्णावयवैषौपनिषदी वाग्वयुनानि ज्ञानानि वस्ते आच्छादयति । तस्यां वाचि सुपर्णा सुपर्णौ जीवपरमात्मानौ निषण्णौ भवतः । यत्र। ' इतराभ्योऽपि दृश्यन्ते ' इति तृतीयार्थे त्रल्प्रत्ययः । यया वाचा देवा भागं धारयन्ति ।
एकः॑ सुप॒र्णः स स॑मु॒द्रमा वि॑वेश॒ स इ॒दं विश्वं॒ भुव॑नं॒ वि च॑ष्टे ।
तं पाके॑न॒ मन॑सापश्य॒मन्ति॑त॒स्तं मा॒ता रे॑ळ्हि॒ स उ॑ रेळ्हि मा॒तर॑म् ॥ ४
एकः॑ । सु॒ऽप॒र्णः । सः । स॒मु॒द्रम् । आ । वि॒वे॒श॒ । सः । इ॒दम् । विश्व॑म् । भुव॑नम् । वि । च॒ष्टे॒ ।
तम् । पाके॑न । मन॑सा । अ॒प॒श्य॒म् । अन्ति॑तः । तम् । मा॒ता । रे॒ळ्हि॒ । सः । ऊं॒ इति॑ । रे॒ळ्हि॒ । मा॒तर॑म् ॥४
एकः । सुऽपर्णः । सः । समुद्रम् । आ । विवेश । सः । इदम् । विश्वम् । भुवनम् । वि । चष्टे ।
तम् । पाकेन । मनसा । अपश्यम् । अन्तितः । तम् । माता । रेळ्हि । सः । ऊं इति । रेळ्हि । मातरम् ॥४
“एकः सर्वकार्येष्वसहायः “सुपर्णः सुपतनो मध्यमस्थानो देवः “समुद्रम् अन्तरिक्षम् “आ “विवेश आविशति । आविश्य च “स “इदं “विश्वं सर्वं “भुवनं भूतजातं “वि “चष्टे । अनुग्राह्यतयाभिपश्यति । “तम् एवंरूपं देवं “पाकेन परिपक्वेन “मनसा “अन्तितः समीपेऽहम् “अपश्यम् अदर्शम् । किंच "माता उदकानां निर्मात्री माध्यमिका वाक् तां “रेळिह आस्वादयति । उपजीवनमात्रमत्र लक्ष्यते । “स “उ स खलु “मातरं वाचं “रेळिह लेढि। तामेवोपजीवति। ‘ लिह आस्वादने । यद्वा । सुपर्णः पक्षवान्निराधारसंचार्येकः प्राणवायुः परमात्मा वा समुद्रम् । समुद्र््वन्ति आपोऽस्मादिति समुद्रमन्तरिक्षम् । यद्वा । समुद्द्रवणं सर्वतो गमनम्। तच्छीलं प्रपञ्चजातमाविष्टवान् । ‘ तत्सृष्ट्वा तदेवानुप्राविशत् ' ( तै. आ. ८, ६ ) इति श्रुतेः । वायुपक्षे वाय्वादिरूपेण आ विवेश । स इदं विश्वं सर्वं लोकं वि चष्टे विशेषेण ख्यापयति । सति हि प्राणे परमात्मनि वा जीवन्तः पुरुषा लोकं विख्यातं कुर्वन्ति । तं देवमुपासकोऽहं पाकेन परिपक्वज्ञानेन मनसा अन्तितः ॥ अन्तिकशब्दात्तसिः । अन्तिकस्य तसि कादिलोपो भवत्याद्युदात्तत्वं च ( पा. सू. ६. ४. १४९. ८) इति कादिलोपः ॥ अन्तिके समीपे स्वहृदयेऽपश्यम् । तं प्राणं माता वाक् रेळिह । वाक् प्राणेऽन्तर्भवतीत्यर्थः । स्वापे हि वाग्व्यापारो न दृश्यते प्राणव्यापारस्तु दृश्यत इति ॥
सु॒प॒र्णं विप्राः॑ क॒वयो॒ वचो॑भि॒रेकं॒ सन्तं॑ बहु॒धा क॑ल्पयन्ति ।
छन्दां॑सि च॒ दध॑तो अध्व॒रेषु॒ ग्रहा॒न्सोम॑स्य मिमते॒ द्वाद॑श ॥ ५
सु॒ऽप॒र्णम् । विप्रा॑ । क॒वयः॑ । वचः॑ऽभिः । एक॑म् । सन्त॑म् । ब॒हु॒धा । क॒ल्प॒य॒न्ति॒ ।
छन्दां॑सि । च॒ । दध॑तः । अ॒ध्व॒रेषु॑ । ग्रहा॑न् । सोम॑स्य । मि॒म॒ते॒ । द्वाद॑श ॥५
सुऽपर्णम् । विप्रा । कवयः । वचःऽभिः । एकम् । सन्तम् । बहुधा । कल्पयन्ति ।
छन्दांसि । च । दधतः । अध्वरेषु । ग्रहान् । सोमस्य । मिमते । द्वादश ॥५
“विप्राः मेधाविनः “कवयः क्रान्तप्रज्ञा मनुष्याः “सुपर्णं सुपतनम् “एकं “सन्तं परमात्मानं “वचोभिः स्तुतिलक्षणैर्वचनैः “बहुधा बहुप्रकारं कल्पयन्ति कुर्वन्ति । किंच त एव कवयः “अध्वरेषु यज्ञेषु “छन्दांसि गायत्र्यादीनि सप्त छन्दांसि “दधतः स्तोत्रशस्त्रादिना धारयन्तो द्वादशसंख्याकान् “सोमस्य “ग्रहान् ग्रहणसाधनानि पात्राण्युपांश्वन्तर्यामादीनि “मिमते निर्मिमते ॥ ग्रहान् । गृह्यत एभिरिति ग्रहाः । ‘ ग्रहवृदृनिश्चिगमश्च ' इति करणेऽप्प्रत्ययः । सोमस्येति कर्मणि षष्ठी । द्वादश इत्यत्र ‘संख्या ' (पा. सू. ६, २. ३५) इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् ॥ ॥ १६ ॥
ष॒ट्त्रिं॒शाँश्च॑ च॒तुरः॑ क॒ल्पय॑न्त॒श्छन्दां॑सि च॒ दध॑त आद्वाद॒शम् ।
य॒ज्ञं वि॒माय॑ क॒वयो॑ मनी॒ष ऋ॑क्सा॒माभ्यां॒ प्र रथं॑ वर्तयन्ति ॥ ६
ष॒ट्ऽत्रिं॒शान् । च॒ । च॒तुरः॑ । क॒ल्पय॑न्तः । छन्दां॑सि । च॒ । दध॑तः । आ॒ऽद्वा॒द॒शम् ।
य॒ज्ञम् । वि॒ऽमाय॑ । क॒वयः॑ । म॒नी॒षा । ऋ॒क्ऽसा॒माभ्या॑म् । प्र । रथ॑म् । व॒र्त॒य॒न्ति॒ ॥६
षट्ऽत्रिंशान् । च । चतुरः । कल्पयन्तः । छन्दांसि । च । दधतः । आऽद्वादशम् ।
यज्ञम् । विऽमाय । कवयः । मनीषा । ऋक्ऽसामाभ्याम् । प्र । रथम् । वर्तयन्ति ॥६
पूर्वं सामान्येन यज्ञग्रहानुक्त्वेदानीं सर्वग्रहादिपूर्वको यज्ञोऽभिधीयते । “षट्त्रिंशान् । द्वावुपांश्वन्तर्यामौ । ऐन्द्रवायवादयस्त्रयो द्विदेवस्यग्रहाः । द्वौ शुक्रामन्थिनौ । आग्रयण उक्थ्यो ध्रुवश्चेति त्रयः । ऋतुग्रहा द्वादश । ऐन्द्राग्नो वैश्वदेवश्च द्वौ । त्रयो मरुत्वतीयाः । एको माहेन्द्रः । आदित्यसावित्रौ द्वौ । वैश्वदेवः पात्नीवतो हारियोजन इति त्रयो ग्रहाः । एवं षट्त्रिंशद्भवन्ति । अत्यग्निष्टोमे पूर्वे षट्त्रिंशद्ग्रहा द्वावंश्वदाभ्यौ दधिग्रहः षोडशीति चेति चत्वारः । एतांश्चत्वारिंशत्संख्याकान् ग्रहान् “कल्पयन्तः सोमेन पूरयन्तः। किंच “आद्वादशम् ॥ ‘ आङ् मर्यादाभिविध्योः' (पा. सू. २. १. १३) इत्यव्ययीभावसमासः । तस्य स्वरः ॥ द्वादशसंख्याकप्रउगादिशस्त्रसमाप्तिपर्यन्तं “छन्दांसि गायत्र्यादीनि “दधतः स्तुतशस्त्रादिरूपेण धारयन्तः “कवयो “मनीषा । तृतीयाद्या आकारः । मनीषया बुद्ध्या एवं “यज्ञं “विमाय निर्माय “रथम् । रमन्त्यत्रेति रथो यज्ञः । तं “रथं यज्ञम् “ऋक्सामाभ्यां “प्र “वर्तयन्ति प्रकर्षेण संपादयन्ति ।। चतुर इत्यत्र ‘ चतुरः शसि ' ( पा. सू. ६. १.१६७ ) इत्यन्तोदात्तत्वम् ॥
चतु॑र्दशा॒न्ये म॑हि॒मानो॑ अस्य॒ तं धीरा॑ वा॒चा प्र ण॑यन्ति स॒प्त ।
आप्ना॑नं ती॒र्थं क इ॒ह प्र वो॑च॒द्येन॑ प॒था प्र॒पिब॑न्ते सु॒तस्य॑ ॥ ७
चतुः॑ऽदश । अ॒न्ये । म॒हि॒मानः॑ । अ॒स्य॒ । तम् । धीराः॑ । वा॒चा । प्र । न॒य॒न्ति॒ । स॒प्त ।
आप्ना॑नम् । ती॒र्थम् । कः । इ॒ह । प्र । वो॒च॒त् । येन॑ । प॒था । प्र॒ऽपिब॑न्ते । सु॒तस्य॑ ॥७
चतुःऽदश । अन्ये । महिमानः । अस्य । तम् । धीराः । वाचा । प्र । नयन्ति । सप्त ।
आप्नानम् । तीर्थम् । कः । इह । प्र । वोचत् । येन । पथा । प्रऽपिबन्ते । सुतस्य ॥७
“अस्य यज्ञरूपस्य परमात्मनः “अन्ये “चतुर्दश चतुर्दशसंख्याकाः “महिमानः विभूतयो भवन्ति । “तं यज्ञं “सप्त सप्तसंख्याकाः “धीराः धीमन्तो होत्रादयः “वाचा शस्त्ररूपया “प्र “णयन्ति प्रकर्षेण नयन्ति । “आप्नानम् ॥ ‘ आप्लृ व्याप्तौ ' । ताच्छीलिके चानशि व्यत्ययेन विकरणस्य व्यत्ययः॥ व्यापनशीलं “तीर्थं पापोत्तारणसमर्थं चात्वालोत्करमध्यदेशम् “इह अस्मिन् यज्ञे “कः “प्र “वोचत् को वक्ति । न कोऽपीत्यर्थः । “येन “पथा येन यज्ञमार्गेण “सुतस्य अभिषुतं सोमं “प्रपिबन्ते देवा अतिशयेन पिबन्ति ॥ ‘पा पाने । पाघ्रा इत्यादिना पिबादेशः । व्यत्ययेन आत्मनेपदम्। उपसर्गेण समासः । यद्योगादनिघाते ‘तिङि चोदात्तवति' इति गतेर्निघातः ॥
स॒ह॒स्र॒धा प॑ञ्चद॒शान्यु॒क्था याव॒द्द्यावा॑पृथि॒वी ताव॒दित्तत् ।
स॒ह॒स्र॒धा म॑हि॒मानः॑ स॒हस्रं॒ याव॒द्ब्रह्म॒ विष्ठि॑तं॒ ताव॑ती॒ वाक् ॥ ८
स॒ह॒स्र॒धा । प॒ञ्च॒ऽद॒शानि॑ । उ॒क्था । याव॑त् । द्यावा॑पृथि॒वी इति॑ । ताव॑त् । इत् । तत् ।
स॒ह॒स्र॒धा । म॒हि॒मानः॑ । स॒हस्र॑म् । याव॑त् । ब्रह्म॑ । विऽस्थि॑तम् । ताव॑ती । वाक् ॥८
सहस्रधा । पञ्चऽदशानि । उक्था । यावत् । द्यावापृथिवी इति । तावत् । इत् । तत् ।
सहस्रधा । महिमानः । सहस्रम् । यावत् । ब्रह्म । विऽस्थितम् । तावती । वाक् ॥८
“सहस्रधा सहस्रसंख्याकेषु ब्रह्मादिस्तम्बपर्यन्तेषु देहेषु “पञ्चदशानि । चक्षुः श्रोत्रं मनो वाक् प्राण इत्येतानि पञ्च। तदाधारत्वेन मातापित्रोः सकाशादागतानि पृथिव्यप्तेजोवाय्वाकाशरूपाणि भूतानि मिलितानि दश । एवं पञ्चदशसंख्याकानि “उक्था उक्थान्युत्कृष्टान्यङ्गानि विद्यन्ते प्राणिदेहेषु जातेषु । “द्यावापृथिवी ॥ षष्ठीद्विवचनस्य ‘ सुपां सुलुक् । इति पूर्वसवर्णदीर्घः ॥ द्यावापृथिव्योः “यावत् यत्परिमाणमस्ति “तावदित् तत्परिमाणमेवात्माधिष्ठितं प्राणिदेहजातं भवति । यावत्तावच्छब्दयोः ‘ यत्तदेतेभ्यः परिमाणे वतुपि ' ( पा. सू.५.२.३९ ) ‘आ सर्वनाम्नः' ( पा. सू. ६.३.९१ ) इति दीर्घः ॥ किंच “सहस्रधा सहस्रसंख्याकेषु “सहस्रं “महिमानः सहस्रसंख्याका महान्तो व्यवहारविशेषा भवन्ति । प्रतिविषयं प्रतिक्षणं दर्शनश्रवणादिव्यवहारनिष्पत्तेः । सहस्रधेत्यत्र विधार्थे धाप्रत्ययः । “ब्रह्म जगत्कारणं वस्तु “यावत् नानाविधप्राणिदेहरूपेण यावत्परिमाणं भूत्वा “विष्ठितं विशेषेण स्थितं “वाक् “तावती तत्परिमाणा भवति । एकैकस्याभिधेयार्थस्यैकैकनामापेक्षणात् । अन्यत्रापि श्रूयते -- सर्वाणि रूपाणि विचिन्त्य धीरो नामानि कृत्वाभिवदन्यदास्ते '(तै. आ.३.१२.७) इति । सहस्रधा पञ्चदशान्युक्थेति पञ्च हि दशतो भवन्ति ' (ऐ. आ. १. ३. ८) इत्यादिकमारण्यकमत्रानुसंधेयम् ।।
कश्छन्द॑सां॒ योग॒मा वे॑द॒ धीरः॒ को धिष्ण्यां॒ प्रति॒ वाचं॑ पपाद ।
कमृ॒त्विजा॑मष्ट॒मं शूर॑माहु॒र्हरी॒ इन्द्र॑स्य॒ नि चि॑काय॒ कः स्वि॑त् ॥ ९
कः । छन्द॑साम् । योग॑म् । आ । वे॒द॒ । धीरः॑ । कः । धिष्ण्या॑म् । प्रति॑ । वाच॑म् । प॒पा॒द॒ ।
कम् । ऋ॒त्विजा॑म् । अ॒ष्ट॒मम् । शूर॑म् । आ॒हुः॒ । हरी॒ इति॑ । इन्द्र॑स्य । नि । चि॒का॒य॒ । कः । स्वि॒त् ॥९
कः । छन्दसाम् । योगम् । आ । वेद । धीरः । कः । धिष्ण्याम् । प्रति । वाचम् । पपाद ।
कम् । ऋत्विजाम् । अष्टमम् । शूरम् । आहुः । हरी इति । इन्द्रस्य । नि । चिकाय । कः । स्वित् ॥९
“धीरः धीमान् “कः मानुषः “छन्दसां गायत्र्यादीनां “योगं स्तुतशस्त्रात्मना नियोगम् “आ “वेद आजानाति । “कः वा “धिष्ण्यम् । धिष्ण्यानि होत्रादीनां सप्त स्थानानि । तदर्हां “वाचं “प्रति “पपाद प्रतिपादयति । करोति । किंच “ऋत्विजां होत्रादीनां सप्तानाम् “अष्टमम् अष्टसंख्यापूरकं “शूरं स्वतन्त्रं “कम् “आहुः वदन्ति । “कः “स्वित् कः खलु “इन्द्रस्य “हरी ऋक्सामरूपौ द्वावश्वौ । ‘ ऋक्सामे व इन्द्रस्य हरी' (तै. सं. ६,७,९.२ ) इत्याम्नायते । तादृशौ हरी “नि “चिकाय नितरां पूजयति । जानाति । वेदिता प्रतिपादयिताष्टसंख्यापूरकस्य देवस्य ज्ञाता वा परमात्मनोऽन्यो नास्तीत्यर्थः ।।
भूम्या॒ अन्तं॒ पर्येके॑ चरन्ति॒ रथ॑स्य धू॒र्षु यु॒क्तासो॑ अस्थुः ।
श्रम॑स्य दा॒यं वि भ॑जन्त्येभ्यो य॒दा य॒मो भव॑ति ह॒र्म्ये हि॒तः ॥ १०
भूम्याः॑ । अन्त॑म् । परि॑ । एके॑ । च॒र॒न्ति॒ । रथ॑स्य । धूः॒ऽसु । यु॒क्तासः॑ । अ॒स्थुः॒ ।
श्रम॑स्य । दा॒यम् । वि । भ॒ज॒न्ति॒ । ए॒भ्यः॒ । य॒दा । य॒मः । भव॑ति । ह॒र्म्ये । हि॒तः ॥१०
भूम्याः । अन्तम् । परि । एके । चरन्ति । रथस्य । धूःऽसु । युक्तासः । अस्थुः ।
श्रमस्य । दायम् । वि । भजन्ति । एभ्यः । यदा । यमः । भवति । हर्म्ये । हितः ॥१०
“एके केचन सप्ताश्वाः “भूम्याः पृथिव्याः । अनेन द्युलोकोऽप्युपलक्ष्यते । द्यलोकस्य च "अन्तं पर्यन्तं “परि “चरन्ति । तदानीं सर्वत आगच्छन्ति । तदा च तेऽश्वाः “रथस्य “धूर्षु युगादिभारेषु “युक्तासः युक्ताः सन्तः “अस्थुः तिष्ठन्ति । “एभ्यः अश्वेभ्यः “श्रमस्य “दायम् ॥ ‘ दो अवखण्डने । घञ् ।' कर्षात्वतः०' इत्यन्तोदात्तत्वम् ॥ श्रमस्य नाशकं घासादिकं “वि “भजन्ति देवाः प्रयच्छन्ति । “यदा यस्मिन् काले “यमः नियन्ता सूर्यः '“हर्येति हर्य् स्थानीये रथे “हितः निहितः भवति । तदैते भजन्तीत्यर्थः ॥ ॥ १७ ॥
टिप्पणी
द्र. साध्रम्
| मण्डल १० | ||||
|---|---|---|---|---|