ऋग्वेदः सूक्तं १०.५०
| ← सूक्तं १०.४९ | ऋग्वेदः - मण्डल १० सूक्तं १०.५० वैकुण्ठ इन्द्रः। |
सूक्तं १०.५१ → |
| दे. इन्द्रः। जगती, ३, ४ अभिसारिणी, ७ त्रिष्टुप् |
प्र वो महे मन्दमानायान्धसोऽर्चा विश्वानराय विश्वाभुवे ।
इन्द्रस्य यस्य सुमखं सहो महि श्रवो नृम्णं च रोदसी सपर्यतः ॥१॥
सो चिन्नु सख्या नर्य इन स्तुतश्चर्कृत्य इन्द्रो मावते नरे ।
विश्वासु धूर्षु वाजकृत्येषु सत्पते वृत्रे वाप्स्वभि शूर मन्दसे ॥२॥
के ते नर इन्द्र ये त इषे ये ते सुम्नं सधन्यमियक्षान् ।
के ते वाजायासुर्याय हिन्विरे के अप्सु स्वासूर्वरासु पौंस्ये ॥३॥
भुवस्त्वमिन्द्र ब्रह्मणा महान्भुवो विश्वेषु सवनेषु यज्ञियः ।
भुवो नॄँश्च्यौत्नो विश्वस्मिन्भरे ज्येष्ठश्च मन्त्रो विश्वचर्षणे ॥४॥
अवा नु कं ज्यायान्यज्ञवनसो महीं त ओमात्रां कृष्टयो विदुः ।
असो नु कमजरो वर्धाश्च विश्वेदेता सवना तूतुमा कृषे ॥५॥
एता विश्वा सवना तूतुमा कृषे स्वयं सूनो सहसो यानि दधिषे ।
वराय ते पात्रं धर्मणे तना यज्ञो मन्त्रो ब्रह्मोद्यतं वचः ॥६॥
ये ते विप्र ब्रह्मकृतः सुते सचा वसूनां च वसुनश्च दावने ।
प्र ते सुम्नस्य मनसा पथा भुवन्मदे सुतस्य सोम्यस्यान्धसः ॥७॥
सायणभाष्यम्
‘प्र वो महे' इति सप्तर्चमष्टमं सूक्तम् । आदितो द्वे जगत्यौ । “के ते नरः' इत्यादिके द्वे अभिसारिण्यौ । आदितो द्वौ दशाक्षरौ ततो द्वौ द्वादशकौ साभिसारिणी । तदुक्तं - वैराजौ जागतौ चाभिसारिणी ' ( अनु. ९, ४ ) इति । ततस्त्रिष्टुबेका। ततो द्वे जगत्यौ । पूर्ववदृषिदेवते । तथा चानुक्रान्तं--- ‘ प्र वो महे सप्त द्विजगत्याद्यन्तं के तेऽभिसारिण्यौ ' इति । महाव्रते निष्केवल्य एतत्सूक्तं निविद्धानम् । सूत्रितं च - ‘ प्र वो महे मन्दमानायान्धस इति निविद्धानम् ' (ऐ. आ. ५. ३. १ ) इति ॥
प्र वो॑ म॒हे मन्द॑माना॒यान्ध॒सोऽर्चा॑ वि॒श्वान॑राय विश्वा॒भुवे॑ ।
इन्द्र॑स्य॒ यस्य॒ सुम॑खं॒ सहो॒ महि॒ श्रवो॑ नृ॒म्णं च॒ रोद॑सी सप॒र्यत॑ः ॥१
प्र । वः॒ । म॒हे । मन्द॑मानाय । अन्ध॑सः । अर्च॑ । वि॒श्वान॑राय । वि॒श्व॒ऽभुवे॑ ।
इन्द्र॑स्य । यस्य॑ । सुऽम॑खम् । सहः॑ । महि॑ । श्रवः॑ । नृ॒म्णम् । च॒ । रोद॑सी॒ इति॑ । स॒प॒र्यतः॑ ॥१
प्र । वः । महे । मन्दमानाय । अन्धसः । अर्च । विश्वानराय । विश्वऽभुवे ।
इन्द्रस्य । यस्य । सुऽमखम् । सहः । महि । श्रवः । नृम्णम् । च । रोदसी इति । सपर्यतः ॥१
हे स्तोतः “वः त्वम्। पूजार्थं बहुवचनम्। “महे महते “अन्धसः । अन्धसेत्यर्थः । सोमेन “मन्दमानाय मोदमानाय “विश्वानराय सर्वस्य नेत्रे । 'नरे संज्ञायाम्' इति सांहितिको दीर्घः। “विश्वाभुवे सर्वस्य भावयित्रे मह्यमिन्द्राय “प्र “अर्च। अर्चतिः स्तुतिकर्मा । प्रोच्चारय । “यस्य मम “इन्द्रस्य "सुमखं सुष्ठु मंहनीयं “सहः बलं “महि महत् "श्रवः अन्नं “नृम्णं सुखं “च “रोदसी द्यावापृथिव्यौ “सपर्यतः पूजयतः । तस्मा इन्द्राय प्रार्चेति समन्वयः ॥
सो चि॒न्नु सख्या॒ नर्य॑ इ॒नः स्तु॒तश्च॒र्कृत्य॒ इन्द्रो॒ माव॑ते॒ नरे॑ ।
विश्वा॑सु धू॒र्षु वा॑ज॒कृत्ये॑षु सत्पते वृ॒त्रे वा॒प्स्व१॒॑भि शू॑र मन्दसे ॥२
सः । चि॒त् । नु । सख्या॑ । नर्यः॑ । इ॒नः । स्तु॒तः । च॒र्कृत्यः॑ । इन्द्रः॑ । माऽव॑ते । नरे॑ ।
विश्वा॑सु । धूः॒ऽसु । वा॒ज॒ऽकृत्ये॑षु । स॒त्ऽप॒ते॒ । वृ॒त्रे । वा॒ । अ॒प्ऽसु । अ॒भि । शू॒र॒ । म॒न्द॒से॒ ॥२
सः । चित् । नु । सख्या । नर्यः । इनः । स्तुतः । चर्कृत्यः । इन्द्रः । माऽवते । नरे ।
विश्वासु । धूःऽसु । वाजऽकृत्येषु । सत्ऽपते । वृत्रे । वा । अप्ऽसु । अभि । शूर । मन्दसे ॥२
“सो “चिन्नु स खलु “इन्द्रः “सख्या सखिभूतेन निमित्तेन “नर्यः नृभ्यो हितः “इनः सर्वस्येश्वरः “स्तुतः सर्वैरभिष्टुतः । सख्या स्तुत इति वा संबन्धः । “मावते मत्सदृशाय “नरे नराय “चर्कृत्यः पुनःपुनः कर्तव्यः। परिचरणीय इत्यर्थः । अथ प्रत्यक्षवादः । हे “सत्पते सतां पालकेन्द्र स त्वं “विश्वासु सर्वासु “धूर्षु वोढव्येषु कार्यभारेषु “वाजकृत्येषु च बलकृत्येषु च “वृत्रे “वाप्सु मेघे वर्तमानेषूदकेषु च निमित्तेषु हे "शूर त्वम् "अभि “मन्दसे अभिष्टूयसे ॥
के ते नर॑ इन्द्र॒ ये त॑ इ॒षे ये ते॑ सु॒म्नं स॑ध॒न्य१॒॑मिय॑क्षान् ।
के ते॒ वाजा॑यासु॒र्या॑य हिन्विरे॒ के अ॒प्सु स्वासू॒र्वरा॑सु॒ पौंस्ये॑ ॥३
के । ते । नरः॑ । इ॒न्द्र॒ । ये । ते॒ । इ॒षे । ये । ते॒ । सु॒म्नम् । स॒ऽध॒न्य॑म् । इय॑क्षान् ।
के । ते॒ । वाजा॑य । अ॒सु॒र्या॑य । हि॒न्वि॒रे॒ । के । अ॒प्ऽसु । स्वासु॑ । उ॒र्वरा॑सु । पौंस्ये॑ ॥३
के । ते । नरः । इन्द्र । ये । ते । इषे । ये । ते । सुम्नम् । सऽधन्यम् । इयक्षान् ।
के । ते । वाजाय । असुर्याय । हिन्विरे । के । अप्ऽसु । स्वासु । उर्वरासु । पौंस्ये ॥३
हे “इन्द्र “ते “के “नरः के मनुष्या इति प्रश्नः । ते महान्तो मया ज्ञातव्या इत्यभिप्रायः । प्रष्टव्यानाह। “ये नराः “ते तव “इषे अन्नाय प्रभवन्तीति शेषः । “ये च “ते “सुम्नं सुखं त्वदीयं “सधन्यं धनयुक्तम् “इयक्षान् गच्छन्ति । इयक्षतिर्गतिकर्मा । त्वदीयमन्नं सुखं धनं च ये लभन्ते ते के महात्मान इति । किंच “के “ते तव "असुर्याय असुरसंबन्धिने तेषां वधनिमित्ताय “वाजाय बलाय “हिन्विरे६ प्रेरयन्ति सोमादि हविः। “के वा “अप्सु “स्वासु स्वापेक्षितेषूदकेषु “उर्वरासु सर्वसस्याढ्यासु भूमिषु “पौंस्ये पुंस्त्वे चेति तेषु निमित्तभूतेषु हविः प्रेरयन्तीत्यनुवर्तते । उक्तविधा महान्तो दुर्लभा इति भावः ॥
‘भुवस्त्वमिन्द्र ' इति दर्शपूर्णमासयोर्माहेन्द्रस्य हविषो याज्या । सूत्रितं च - ‘ महाँ इन्द्रो य ओजसा भुवस्त्वमिन्द्र ब्रह्मणा महान् ' ( आश्व. श्रौ. १. ६ ) इति । देवसुवां हविःष्विन्द्रस्य ज्येष्ठस्यैषैव याज्या। ‘भुवस्त्वमिन्द्र ब्रह्मणा महाननमीवास इळया ' ( आश्व. श्रौ. ४. ११) इति हि सूत्रितम् । एषैव भूनाम्न्येकाहे निष्केवल्ये सूक्तमुखीया। सूत्रितं च - ‘ शस्यमुक्तं बृहस्पतिसवेन त्वं भुवः प्रतिमानं पृथिव्या भुवस्त्वमिन्द्र ब्रह्मणा महान् ' ( आश्व. श्रौ. ९. ५) इति ॥
भुव॒स्त्वमि॑न्द्र॒ ब्रह्म॑णा म॒हान्भुवो॒ विश्वे॑षु॒ सव॑नेषु य॒ज्ञिय॑ः ।
भुवो॒ नॄँश्च्यौ॒त्नो विश्व॑स्मि॒न्भरे॒ ज्येष्ठ॑श्च॒ मन्त्रो॑ विश्वचर्षणे ॥४
भुवः॑ । त्वम् । इ॒न्द्र॒ । ब्रह्म॑णा । म॒हान् । भुवः॑ । विश्वे॑षु । सव॑नेषु । य॒ज्ञियः॑ ।
भुवः॑ । नॄन् । च्यौ॒त्नः । विश्व॑स्मिन् । भरे॑ । ज्येष्ठः॑ । च॒ । मन्त्रः॑ । वि॒श्व॒ऽच॒र्ष॒णे॒ ॥४
भुवः । त्वम् । इन्द्र । ब्रह्मणा । महान् । भुवः । विश्वेषु । सवनेषु । यज्ञियः ।
भुवः । नॄन् । च्यौत्नः । विश्वस्मिन् । भरे । ज्येष्ठः । च । मन्त्रः । विश्वऽचर्षणे ॥४
हे “इन्द्र “त्वं “ब्रह्मणा अस्मत्कृतेन परिवृढेन स्तोत्रेण “महान् “भुवः अभवः। भवतेर्लेटि ‘ भूसुवोस्तिङि ' इति गुणप्रतिषेध उवङादेशः । तथा “विश्वेषु सर्वेषु “सवनेषु “यज्ञियः यष्टव्यः “भुवः अभवः । तथा “विश्वस्मिन् सर्वस्मिन् “भरे संग्रामे “नॄन् नेतॄणां शत्रूणां “च्यौत्नः च्यावयिता भुवः । हे “विश्वचर्षणे सर्वस्य द्रष्टरिन्द्र “मन्त्रः मन्त्रयितव्यस्त्वं “ज्येष्ठश्च अभवः सर्वेषां मध्ये ॥
अवा॒ नु कं॒ ज्याया॑न्य॒ज्ञव॑नसो म॒हीं त॒ ओमा॑त्रां कृ॒ष्टयो॑ विदुः ।
असो॒ नु क॑म॒जरो॒ वर्धा॑श्च॒ विश्वेदे॒ता सव॑ना तूतु॒मा कृ॑षे ॥५
अव॑ । नु । क॒म् । ज्याया॑न् । य॒ज्ञऽव॑नसः । म॒हीम् । ते॒ । ओमा॑त्राम् । कृ॒ष्टयः॑ । वि॒दुः॒ ।
असः॑ । नु । क॒म् । अ॒जरः॑ । वर्धाः॑ । च॒ । विश्वा॑ । इत् । ए॒ता । सव॑ना । तू॒तु॒मा । कृ॒षे॒ ॥५
अव । नु । कम् । ज्यायान् । यज्ञऽवनसः । महीम् । ते । ओमात्राम् । कृष्टयः । विदुः ।
असः । नु । कम् । अजरः । वर्धाः । च । विश्वा । इत् । एता । सवना । तूतुमा । कृषे ॥५
हे इन्द्र त्वं “ज्यायान् प्रशस्यतरस्त्वं “यज्ञवनसः संभक्तयज्ञान् स्तोतॄन् “नु “कं क्षिप्रम् “अव रक्ष । अध्येतारो नु कमिति पदद्वयं कुर्वन्ति तथापि हिकं नुकमित्यादीनि नवोत्तराणि पदानीत्युक्तवान् यास्काचार्यः (नि. ३. १२ ) । अतः केवलानां हिकं नुकमित्येवमादीनां यावानर्थः स एव विशिष्टानामपि । तैत्तिरीया ( तै. सं. १,२,१३.३ ) अप्येकमेव पदं कुर्वन्ति । अवेत्युक्तम् । इन्द्रस्यावनप्रसिद्धिं दर्शयति । हे इन्द्र “ते तव “ओमात्रां रक्षणं “महीं महत् “विदुः “कृष्टयः मनुष्या ऋषयः । ओमात्राम् । अम गत्यादिषु । औणादिक आत्रन्प्रत्ययः । छान्दस उमादेशः । किंच त्वम् “अजर जरारहितः “असः भव । “नु “कं क्षिप्रं “वर्धाश्च वर्धस्व च हविराज्यादिना । किंच “विश्वेत् सवण्यपि “एता एतानि “सवना सवनानि “तूतुमा तूर्णानि “कृषे करोषि ।। कृषे । छान्दसे लिटि ‘ छन्दसि वा ' इति द्विर्वचनाभावः ॥
ए॒ता विश्वा॒ सव॑ना तूतु॒मा कृ॑षे स्व॒यं सू॑नो सहसो॒ यानि॑ दधि॒षे ।
वरा॑य ते॒ पात्रं॒ धर्म॑णे॒ तना॑ य॒ज्ञो मन्त्रो॒ ब्रह्मोद्य॑तं॒ वच॑ः ॥६
ए॒ता । विश्वा॑ । सव॑ना । तू॒तु॒मा । कृ॒षे॒ । स्व॒यम् । सू॒नो॒ इति॑ । स॒ह॒सः॒ । यानि॑ । द॒धि॒षे ।
वरा॑य । ते॒ । पात्र॑म् । धर्म॑णे । तना॑ । य॒ज्ञः । मन्त्रः॑ । ब्रह्म॑ । उत्ऽय॑तम् । वचः॑ ॥६
एता । विश्वा । सवना । तूतुमा । कृषे । स्वयम् । सूनो इति । सहसः । यानि । दधिषे ।
वराय । ते । पात्रम् । धर्मणे । तना । यज्ञः । मन्त्रः । ब्रह्म । उत्ऽयतम् । वचः ॥६
हे इन्द्र “एता एतानि “विश्वा सर्वाणि “सवना सवनानि “तूतुमा तूर्णानि “कृषे करोषि । एतानीत्युक्तं कानीति तत्राह । हे “सहसः बलस्य “सूनो पुत्र । बलवन्नित्यर्थः । “स्वयं “यानि “दधिषे धारयसि । हे इन्द्र “ते तव “वराय शत्रूणां वारकाय ते तव स्वभूतं “पात्रं रक्षणं भवत्वस्माकम् । किंच “धर्मणे धारणाय “तना धनं भवत्विति शेषः । किंच तुभ्यं “यज्ञो मन्त्रः । इज्यतेऽनेनेति यज्ञकरणसाधनभूतो मन्त्रः । यजुरित्यर्थः । “ब्रह्म परिवृढम् । शस्त्रमित्यर्थः । तदुभयात्मकं “वचः “उद्यतं भवतीति शेषः ॥
ये ते॑ विप्र ब्रह्म॒कृत॑ः सु॒ते सचा॒ वसू॑नां च॒ वसु॑नश्च दा॒वने॑ ।
प्र ते सु॒म्नस्य॒ मन॑सा प॒था भु॑व॒न्मदे॑ सु॒तस्य॑ सो॒म्यस्यान्ध॑सः ॥७
ये । ते॒ । वि॒प्र॒ । ब्र॒ह्म॒ऽकृतः॑ । सु॒ते । सचा॑ । वसू॑नाम् । च॒ । वसु॑नः । च॒ । दा॒वने॑ ।
प्र । ते । सु॒म्नस्य॑ । मन॑सा । प॒था । भु॒व॒न् । मदे॑ । सु॒तस्य॑ । सो॒म्यस्य॑ । अन्ध॑सः ॥७
ये । ते । विप्र । ब्रह्मऽकृतः । सुते । सचा । वसूनाम् । च । वसुनः । च । दावने ।
प्र । ते । सुम्नस्य । मनसा । पथा । भुवन् । मदे । सुतस्य । सोम्यस्य । अन्धसः ॥७
हे “विप्र मेधाविन्निन्द्र “ते तुभ्यं “ये “ब्रह्मकृतः स्तोत्रकर्तारो हविष्कर्तारो वा स्तोतारः “सचा संघीभूताः “सुते सोमेऽभिषुते “वसूनां बहूनां धनानां “वसुनश्च एकस्य निवासयोग्यस्य धनस्य च “दावने दानाय परिचरन्तीति शेषः । अत्र वसूनामिति बहुवचनेन ऐहिकभोगसाधनानि धनानि अभिप्रेतानि । एकवचनान्तेन च निवासयोग्यं स्वर्गाख्यं धनमभिप्रेतमित्यवगन्तव्यम् । “ते अनुष्ठातारः “सुम्नस्य सुखस्य लाभाय “मनसा “पथा मनोमार्गेण । स्तोत्रवर्त्मनेत्यर्थः । “प्र “भुवन् प्रभवन्तु । उक्तवसुदानाय योग्या भवन्त्वित्यर्थः। कति उच्यते। “सुतस्य अभिषुतस्य “सोम्यस्य सोमसंबन्धिनः “अन्धसः अन्नस्य “मदे सति ॥ ॥ ९ ॥
| मण्डल १० | ||||
|---|---|---|---|---|