ऋग्वेदः सूक्तं १०.७३
| ← सूक्तं १०.७२ | ऋग्वेदः - मण्डल १० सूक्तं १०.७३ गौरिवीतिः शाक्त्यः |
सूक्तं १०.७४ → |
| दे. इन्द्रः। त्रिष्टुप् |
जनिष्ठा उग्रः सहसे तुराय मन्द्र ओजिष्ठो बहुलाभिमानः ।
अवर्धन्निन्द्रं मरुतश्चिदत्र माता यद्वीरं दधनद्धनिष्ठा ॥१॥
द्रुहो निषत्ता पृशनी चिदेवैः पुरू शंसेन वावृधुष्ट इन्द्रम् ।
अभीवृतेव ता महापदेन ध्वान्तात्प्रपित्वादुदरन्त गर्भाः ॥२॥
ऋष्वा ते पादा प्र यज्जिगास्यवर्धन्वाजा उत ये चिदत्र ।
त्वमिन्द्र सालावृकान्सहस्रमासन्दधिषे अश्विना ववृत्याः ॥३॥
समना तूर्णिरुप यासि यज्ञमा नासत्या सख्याय वक्षि ।
वसाव्यामिन्द्र धारयः सहस्राश्विना शूर ददतुर्मघानि ॥४॥
मन्दमान ऋतादधि प्रजायै सखिभिरिन्द्र इषिरेभिरर्थम् ।
आभिर्हि माया उप दस्युमागान्मिहः प्र तम्रा अवपत्तमांसि ॥५॥
सनामाना चिद्ध्वसयो न्यस्मा अवाहन्निन्द्र उषसो यथानः ।
ऋष्वैरगच्छः सखिभिर्निकामैः साकं प्रतिष्ठा हृद्या जघन्थ ॥६॥
त्वं जघन्थ नमुचिं मखस्युं दासं कृण्वान ऋषये विमायम् ।
त्वं चकर्थ मनवे स्योनान्पथो देवत्राञ्जसेव यानान् ॥७॥
त्वमेतानि पप्रिषे वि नामेशान इन्द्र दधिषे गभस्तौ ।
अनु त्वा देवाः शवसा मदन्त्युपरिबुध्नान्वनिनश्चकर्थ ॥८॥
चक्रं यदस्याप्स्वा निषत्तमुतो तदस्मै मध्विच्चच्छद्यात् ।
पृथिव्यामतिषितं यदूधः पयो गोष्वदधा ओषधीषु ॥९॥
अश्वादियायेति यद्वदन्त्योजसो जातमुत मन्य एनम् ।
मन्योरियाय हर्म्येषु तस्थौ यतः प्रजज्ञ इन्द्रो अस्य वेद ॥१०॥
वयः सुपर्णा उप सेदुरिन्द्रं प्रियमेधा ऋषयो नाधमानाः ।
अप ध्वान्तमूर्णुहि पूर्धि चक्षुर्मुमुग्ध्यस्मान्निधयेव बद्धान् ॥११॥
सायणभाष्यम्
‘ जनिष्ठाः' इत्येकादशर्चं पञ्चमं सूक्तं शक्तिपुत्रस्य गौरिवीतरार्षं मारुतं त्रैष्टुभम् । तथा चानुक्रान्तं— जनिष्ठा एकादश गौरिवीतिः' इति । अग्निष्टोमे मरुत्वतीयशस्त्र इदं सूक्तं निविद्धानम् । सूत्रितं च -- ‘ जनिष्ठा उग्र इत्येकभूयसीः शस्त्वा मरुत्वतीयां निविदं दध्यात् ' ( आश्व. श्रौ. ५, १४ ) इति । सौमिकचातुर्मास्येषु वैश्वदेवेऽप्येतन्मरुत्वतीयं निविद्धानम् । सूत्रितं च-- ‘ जनिष्ठा उग्र उग्रो जज्ञ इति माध्यंदिनः ' ( आश्व. श्रौ. ९.२ ) इति । महाव्रतेऽपि निष्केवल्य एतत्सूक्तम् । तथैव पञ्चमारण्यके सूत्रितं- जनिष्ठा उग्रः सहसे तुरायेति निविद्धानम् ' ( ऐ. आ. ५.१.१ ) इति ॥
जनि॑ष्ठा उ॒ग्रः सह॑से तु॒राय॑ म॒न्द्र ओजि॑ष्ठो बहु॒लाभि॑मानः ।
अव॑र्ध॒न्निन्द्रं॑ म॒रुत॑श्चि॒दत्र॑ मा॒ता यद्वी॒रं द॒धन॒द्धनि॑ष्ठा ॥१
जनि॑ष्ठाः । उ॒ग्रः । सह॑से । तु॒राय॑ । म॒न्द्रः । ओजि॑ष्ठः । ब॒हु॒लऽअ॑भिमानः ।
अव॑र्धन् । इन्द्र॑म् । म॒रुतः॑ । चि॒त् । अत्र॑ । मा॒ता । यत् । वी॒रम् । द॒धन॑त् । धनि॑ष्ठा ॥१
जनिष्ठाः । उग्रः । सहसे । तुराय । मन्द्रः । ओजिष्ठः । बहुलऽअभिमानः ।
अवर्धन् । इन्द्रम् । मरुतः । चित् । अत्र । माता । यत् । वीरम् । दधनत् । धनिष्ठा ॥१
हे इन्द्र “सहसे बलाय “तुराय शत्रूणां हिंसनाय त्वम् “उग्रः उद्गूर्णबलः “जनिष्ठाः अजायथाः । कीदृशस्त्वम् । “मन्द्रः स्तुत्यः “ओजिष्ठः । ओजः शरीरबलम्। अतिशयेन तद्वान् । “बहुलाभिमानः भूयिष्ठाभिमानी । ईदृशं महानुभावम् “इन्द्रम् “अत्र वृत्रवधे “मरुतश्चित् मरुतोऽपि “अवर्धन् स्तुत्या साहाय्येन वा वर्धितवन्तः । “यत् यदा “धनिष्ठा धारयित्रीन्द्रमाता “वीरं “दधनत् अधारयत् ॥
द्रु॒हो निष॑त्ता पृश॒नी चि॒देवै॑ः पु॒रू शंसे॑न वावृधु॒ष्ट इन्द्र॑म् ।
अ॒भीवृ॑तेव॒ ता म॑हाप॒देन॑ ध्वा॒न्तात्प्र॑पि॒त्वादुद॑रन्त॒ गर्भा॑ः ॥२
द्रु॒हः । निऽस॑त्ता । पृ॒श॒नी । चि॒त् । एवैः॑ । पु॒रु । शंसे॑न । व॒वृ॒धुः॒ । ते । इन्द्र॑म् ।
अ॒भिवृ॑ताऽइव । ता । म॒हा॒ऽप॒देन॑ । ध्वा॒न्तात् । प्र॒ऽपि॒त्वात् । उत् । अ॒र॒न्त॒ । गर्भाः॑ ॥२
द्रुहः । निऽसत्ता । पृशनी । चित् । एवैः । पुरु । शंसेन । ववृधुः । ते । इन्द्रम् ।
अभिवृताऽइव । ता । महाऽपदेन । ध्वान्तात् । प्रऽपित्वात् । उत् । अरन्त । गर्भाः ॥२
“द्रुहः द्रोग्धुरिन्द्रस्य “पृशनी “चित् सेनापि “निषत्ता तत्संनिधौ निषण्णाभूत् । “एवैः गन्तृभिर्मरुद्भिः सहितमिन्द्रं निषण्णेति संबन्धः । “ते अपि मरुतः “पुरु प्रभूतेन “शंसेन स्तोत्रेण “इन्द्रं “ववृधुः अवर्धयन् वृत्रं जिघांसन्तम् । अथ “महापदेन महता व्रजेन “अभीवृतेव परिवृतानीव गवादीनि तानि यथावरणापगमे निर्गच्छन्ति तद्वत् तान्युदकानि “ध्वान्तात् अन्धकाररूपात “प्रपित्वात् आसन्नात्प्राप्ताद्वृत्रात् “गर्भाः गर्भभूतान्युदकानि “उदरन्त उदगच्छन् ।
ऋ॒ष्वा ते॒ पादा॒ प्र यज्जिगा॒स्यव॑र्ध॒न्वाजा॑ उ॒त ये चि॒दत्र॑ ।
त्वमि॑न्द्र सालावृ॒कान्स॒हस्र॑मा॒सन्द॑धिषे अ॒श्विना व॑वृत्याः ॥३
ऋ॒ष्वा । ते॒ । पादा॑ । प्र । यत् । जिगा॑सि । अव॑र्धन् । वाजाः॑ । उ॒त । ये । चि॒त् । अत्र॑ ।
त्वम् । इ॒न्द्र॒ । सा॒ला॒वृ॒कान् । स॒हस्र॑म् । आ॒सन् । द॒धि॒षे॒ । अ॒श्विना॑ । आ । व॒वृ॒त्याः॒ ॥३
ऋष्वा । ते । पादा । प्र । यत् । जिगासि । अवर्धन् । वाजाः । उत । ये । चित् । अत्र ।
त्वम् । इन्द्र । सालावृकान् । सहस्रम् । आसन् । दधिषे । अश्विना । आ । ववृत्याः ॥३
हे इन्द्र “ते “पादा पादौ “ऋष्वा महान्तौ । तादृशस्त्वं “यत् यदा “जिगासि गच्छसि तदानीं “वाजाः ऋभवः “अवर्धन अवर्धयन् । “उत अपि च “ये “चित् ये कैचन देवाः सन्ति तेऽप्यवर्धयन् । हे “इन्द्र “त्वं “सहस्रं सालावृकान् “आसन् आस्ये दधिषे धारयसि । तदानीम् “अश्विना अश्विनावपि “आ “ववृत्याः आवर्तयेः ॥
स॒म॒ना तूर्णि॒रुप॑ यासि य॒ज्ञमा नास॑त्या स॒ख्याय॑ वक्षि ।
व॒साव्या॑मिन्द्र धारयः स॒हस्रा॒श्विना॑ शूर ददतुर्म॒घानि॑ ॥४
स॒म॒ना । तूर्णिः॑ । उप॑ । या॒सि॒ । य॒ज्ञम् । आ । नास॑त्या । स॒ख्याय॑ । व॒क्षि॒ ।
व॒साव्या॑म् । इ॒न्द्र॒ । धा॒र॒यः॒ । स॒हस्रा॑ । अ॒श्विना॑ । शू॒र॒ । द॒द॒तुः॒ । म॒घानि॑ ॥४
समना । तूर्णिः । उप । यासि । यज्ञम् । आ । नासत्या । सख्याय । वक्षि ।
वसाव्याम् । इन्द्र । धारयः । सहस्रा । अश्विना । शूर । ददतुः । मघानि ॥४
हे इन्द्र “समना संग्रामे “तूर्णिः त्वरमाणोऽपि “यज्ञम् “उप यासि उपगच्छसि । तदानीं “नासत्या अश्विनौ “सख्याय “वक्षि वहसि । हे “इन्द्र “वसाव्यां वसुसमूहं “सहस्रा सहस्रां बहुसंख्यां “धारयः धारयस्यस्माकमर्थाय । हे “शूर “अश्विना अश्विनावपि तवानुचरौ “मघानि धनानि “ददतुः अस्मभ्यं प्रयच्छतः ॥
मन्द॑मान ऋ॒तादधि॑ प्र॒जायै॒ सखि॑भि॒रिन्द्र॑ इषि॒रेभि॒रर्थ॑म् ।
आभि॒र्हि मा॒या उप॒ दस्यु॒मागा॒न्मिह॒ः प्र त॒म्रा अ॑वप॒त्तमां॑सि ॥५
मन्द॑मानः । ऋ॒तात् । अधि॑ । प्र॒ऽजायै॑ । सखि॑ऽभिः । इन्द्रः॑ । इ॒षि॒रेभिः॑ । अर्थ॑म् ।
आ । आ॒भिः॒ । हि । मा॒याः । उप॑ । दस्यु॑म् । आ । अगा॑त् । मिहः॑ । प्र । त॒म्राः । अ॒व॒प॒त् । तमां॑सि ॥५
मन्दमानः । ऋतात् । अधि । प्रऽजायै । सखिऽभिः । इन्द्रः । इषिरेभिः । अर्थम् ।
आ । आभिः । हि । मायाः । उप । दस्युम् । आ । अगात् । मिहः । प्र । तम्राः । अवपत् । तमांसि ॥५
“इन्द्रः “ऋतात् यज्ञात् “अधि “इषिरेभिः गमनशीलैः “सखिभिः मरुद्भिः सह “मन्दमानः माद्यन् “प्रजायै यजमानाय “अर्थं धनं प्रयच्छति । स चेन्द्रः “आभिः प्रजाभिर्निमित्तभूताभिः “मायाः दस्युसंबन्धिनीर्विनाशयितुं “दस्युम् “उप “आगात् । स दस्युः “तम्राः अवर्षणेन ग्लापयित्रीः “मिहः वृष्टीः “प्र “अवपत् व्यनाशयदित्यर्थः । तमांसि - - - ॥ ॥ ३ ॥
सना॑माना चिद्ध्वसयो॒ न्य॑स्मा॒ अवा॑ह॒न्निन्द्र॑ उ॒षसो॒ यथान॑ः ।
ऋ॒ष्वैर॑गच्छ॒ः सखि॑भि॒र्निका॑मैः सा॒कं प्र॑ति॒ष्ठा हृद्या॑ जघन्थ ॥६
सऽना॑माना । चि॒त् । ध्व॒स॒यः॒ । नि । अ॒स्मै॒ । अव॑ । अ॒ह॒न् । इन्द्रः॑ । उ॒षसः॑ । यथा॑ । अनः॑ ।
ऋ॒ष्वैः । अ॒ग॒च्छः॒ । सखि॑ऽभिः । निऽका॑मैः । सा॒कम् । प्र॒ति॒ऽस्था । हृद्या॑ । ज॒घ॒न्थ॒ ॥६
सऽनामाना । चित् । ध्वसयः । नि । अस्मै । अव । अहन् । इन्द्रः । उषसः । यथा । अनः ।
ऋष्वैः । अगच्छः । सखिऽभिः । निऽकामैः । साकम् । प्रतिऽस्था । हृद्या । जघन्थ ॥६
अयमिन्द्रो वृत्रं हन्तुं “सनामाना “चित् समाननामानौ “नि “ध्वसयः न्यगमयत् । अथ “इन्द्रः तं “वृत्रम् “अवाहन अवहतवान् । “यथा “उषसः “अनः शकटमवनाशितवान् तद्वत् । अथ प्रत्यक्षेणोच्यते । हे इन्द्र त्वम् “ऋष्वैः दीप्तैः महद्भिर्वा “निकामैः नितरां वृत्रवधं कामयमानैः “सखिभिः मरुद्भिः “साकं वृत्रं हन्तुम् “अगच्छः । आगत्य च प्रतिष्ठा प्रतिष्ठानानि शरीराणि “हृद्या हृद्यानि रमणीयानि “जघन्थ हतवानसि । हन्तेस्थलि ‘ उपदेशेऽत्वतः' इतीट्प्रतिषेधः ॥
त्वं ज॑घन्थ॒ नमु॑चिं मख॒स्युं दासं॑ कृण्वा॒न ऋष॑ये॒ विमा॑यम् ।
त्वं च॑कर्थ॒ मन॑वे स्यो॒नान्प॒थो दे॑व॒त्राञ्ज॑सेव॒ याना॑न् ॥७
त्वम् । ज॒घ॒न्थ॒ । नमु॑चिम् । म॒ख॒स्युम् । दास॑म् । कृ॒ण्वा॒नः । ऋष॑ये । विऽमा॑यम् ।
त्वम् । च॒क॒र्थ॒ । मन॑वे । स्यो॒नान् । प॒थः । दे॒व॒ऽत्रा । अञ्ज॑साऽइव । याना॑न् ॥७
त्वम् । जघन्थ । नमुचिम् । मखस्युम् । दासम् । कृण्वानः । ऋषये । विऽमायम् ।
त्वम् । चकर्थ । मनवे । स्योनान् । पथः । देवऽत्रा । अञ्जसाऽइव । यानान् ॥७
हे इन्द्र “त्वं “नमुचिम् एतत्संज्ञकमसुरं “जघन्थ हतवानसि। कीदृशम् । “मखस्युम् ऋषेर्यज्ञं विधातुमिच्छन्तं यद्वा त्वदीयं धनमिच्छन्तम्। किं कुर्वन् । "दासम् उपक्षपयितारं नमुचिमसुरम् “ऋषये मनवे “विमायं विगतमायं “कृण्वानः कुर्वन्। “किंच त्वं “देवत्रा देवेषु मध्ये “मनवे ऋषये सामान्येन मनुष्याय वा "पथः मार्गान् “स्योनान् “चकर्थ कृतवानसि । अथवा “देवत्रा देवेषु मध्ये गन्तव्यान् मार्गानिति वा संबन्धः। स्योनांश्चकर्थेत्युक्तमेव विवृणोति । अञ्जसेव “यानान् इति । इवेत्येवकारार्थे । अञ्जसैवाकुटिलेनैव यानान् गन्तॄन् मार्गानकरोः अथवा मार्गेणाकुटिलेनैव गन्तॄंश्चकर्थं । यथा लोकेस्रुघ्नं गतो मार्गः काञ्चीं गतो मार्ग इति मार्गस्य गन्तृत्वोपचारः तद्वदत्रापि यातृत्वं द्रष्टव्यम् ॥
त्वमे॒तानि॑ पप्रिषे॒ वि नामेशा॑न इन्द्र दधिषे॒ गभ॑स्तौ ।
अनु॑ त्वा दे॒वाः शव॑सा मदन्त्यु॒परि॑बुध्नान्व॒निन॑श्चकर्थ ॥८
त्वम् । ए॒तानि॑ । प॒प्रि॒षे॒ । वि । नाम॑ । ईशा॑नः । इ॒न्द्र॒ । द॒धि॒षे॒ । गभ॑स्तौ ।
अनु॑ । त्वा॒ । दे॒वाः । शव॑सा । म॒द॒न्ति॒ । उ॒परि॑ऽबुध्नान् । व॒निनः॑ । च॒क॒र्थ॒ ॥८
त्वम् । एतानि । पप्रिषे । वि । नाम । ईशानः । इन्द्र । दधिषे । गभस्तौ ।
अनु । त्वा । देवाः । शवसा । मदन्ति । उपरिऽबुध्नान् । वनिनः । चकर्थ ॥८
हे इन्द्र “त्वमेतानि “नाम नामानि नामकान्युदकानि “वि “पप्रिषे विपूरयसि । हे “इन्द्र “ईशानः सर्वस्येश्वरस्त्वं “गभस्तौ हस्ते “दधिषे धारयसि वज्रं धनं वा । किंच “त्वा त्वां “शवसा बलेनोपेतं “देवाः सर्वे “अनु “मदन्ति अनुष्टुवन्ति । स त्वं “वनिनः उदकवतो मेघान् रश्मीन्वा “उपरिबुध्नान् उपरिमूलान् अधोमुखान् “चकर्थ कृतवानसि ॥
च॒क्रं यद॑स्या॒प्स्वा निष॑त्तमु॒तो तद॑स्मै॒ मध्विच्च॑च्छद्यात् ।
पृ॒थि॒व्यामति॑षितं॒ यदूध॒ः पयो॒ गोष्वद॑धा॒ ओष॑धीषु ॥९
च॒क्रम् । यत् । अ॒स्य॒ । अ॒प्ऽसु । आ । निऽस॑त्तम् । उ॒तो इति॑ । तत् । अ॒स्मै॒ । मधु॑ । इत् । च॒च्छ॒द्या॒त् ।
पृ॒थि॒व्याम् । अति॑ऽसितम् । यत् । ऊधः॑ । पयः॑ । गोषु॑ । अद॑धाः । ओष॑धीषु ॥९
चक्रम् । यत् । अस्य । अप्ऽसु । आ । निऽसत्तम् । उतो इति । तत् । अस्मै । मधु । इत् । चच्छद्यात् ।
पृथिव्याम् । अतिऽसितम् । यत् । ऊधः । पयः । गोषु । अदधाः । ओषधीषु ॥९
ग१.२-अस्येंद्रस्य चक्रमायुधं यदप्सु अंतरिक्षे निषण्णं उतो अपि च तदायुधमस्मा इंद्राय मधु चच्छद्यात् वशं नयति । यत् पृथिव्यामतिषितं निमित्तं ऊधः ऊधसो मेघात् तदुदकं पयः गोष्वोषधीषु चादधाः स्थापितवानसि; ग४- ---- पृथिव्यामतिषितं विमुक्तं यदूधः उदरमस्ति तत् त्वया गोष्वोषधीषु चादधा इति; त१.२-मु-परामासित्वे हननार्थं उतो चित् अपि वा अस्मा इंद्राय मध्वित् ( मध्वितत्-मु ) उदकमपि चच्छद्यात् वरान् प्रति ( ‘वरान्प्रति' नास्ति-मु ) पृथिव्यामतिषितं विमुक्तं यदुधर्मस्ति ( यदधर्मस्ति-मु ) उदकमस्ति ननापो गोष्ठादिषु वादधा इति; त७-हे इंद्र अस्य सूर्यरूपस्य तव यत् चक्रं रश्मिवृंदं अप्सूदकेषु आ निषत्तं आ समंतात् निषण्णं भवति रात्रौ उतो अनंतरं तत् रश्मिवृंदं अस्मै तुभ्यं मधु जलं चच्छद्यात् समर्पयति किंच यच्चक्रं ऊधः रात्रिरूपं सत् पृथिव्यां अतिषितं अतिशयेन बद्धं भवति तेन चक्रेण गोषु ओषधीषु च पयः क्षीरं अंबु च अदधाः धृतवानसि । अयमर्थः कृष्णं नियानं ( ऋ. सं. १. १६४. ४७ ) इति मंत्रे व्यक्तीकृतः । इदिति पूरणः ।। सामवेदसंहितासायणभाष्ये ( १. ४.१.४.९ ) अस्य मन्त्रस्य भाष्यमुपलभ्यते तद्यथा-अस्येन्द्रस्य चक्रमायुधमप्स्वन्तरिक्ष आ सर्वतो निषत्तं निषण्णमासीन्मेघहननार्थमुतो तदपि चास्मा इन्द्राय मध्विदुदकमपि चच्छद्यात् वशं नयति । पृथिव्यामतिषितं विमुक्तं यदूधरुदकमस्ति तत्पयो गोष्वोषधीषु चादधाः आदधाति ।।
अश्वा॑दिया॒येति॒ यद्वद॒न्त्योज॑सो जा॒तमु॒त म॑न्य एनम् ।
म॒न्योरि॑याय ह॒र्म्येषु॑ तस्थौ॒ यत॑ः प्रज॒ज्ञ इन्द्रो॑ अस्य वेद ॥१०
अश्वा॑त् । इ॒या॒य॒ । इति॑ । यत् । वद॑न्ति । ओज॑सः । जा॒तम् । उ॒त । म॒न्ये॒ । ए॒न॒म् ।
म॒न्योः । इ॒या॒य॒ । ह॒र्म्येषु॑ । त॒स्थौ॒ । यतः॑ । प्र॒ऽज॒ज्ञे । इन्द्रः॑ । अ॒स्य॒ । वे॒द॒ ॥१०
अश्वात् । इयाय । इति । यत् । वदन्ति । ओजसः । जातम् । उत । मन्ये । एनम् ।
मन्योः । इयाय । हर्म्येषु । तस्थौ । यतः । प्रऽजज्ञे । इन्द्रः । अस्य । वेद ॥१०
इन्द्रसामर्थ्यं दृष्ट्वा केचिदेनम् “अश्वात् आदित्यात् “इयाय उदितवान् इति “वदन्ति “यत यद्यपि “उत तथापि अहम् “एनं “ओजसः बलात् “जातं “मन्ये जानामि । अस्य तेजस्वित्वं दृष्ट्वा सूर्यादुत्पन्न इति तेषां मतिः । अहं त्वोजःपदार्थाज्जात इति मन्ये यतोऽयं वृत्रादीन् हतवानिति । अथवायं “मन्योः क्रोधात् “इयाय उदितवान् । अतः “हर्म्येषु शत्रुसंबन्धिषु युद्धेषु हर्म्येष्वेव वा “तस्थौ तिष्ठति । “यतः अयं “प्रजज्ञे उत्पन्न इति “इन्द्रः एव “अस्य । स्वस्येत्यर्थः । सामर्थ्यं “वेद जानाति न ह्यन्यो ज्ञातुमीष्टे ॥
वय॑ः सुप॒र्णा उप॑ सेदु॒रिन्द्रं॑ प्रि॒यमे॑धा॒ ऋष॑यो॒ नाध॑मानाः ।
अप॑ ध्वा॒न्तमू॑र्णु॒हि पू॒र्धि चक्षु॑र्मुमु॒ग्ध्य१॒॑स्मान्नि॒धये॑व ब॒द्धान् ॥११
वयः॑ । सु॒ऽप॒र्णाः । उप॑ । से॒दुः॒ । इन्द्र॑म् । प्रि॒यऽमे॑धाः । ऋष॑यः । नाध॑मानाः ।
अप॑ । ध्वा॒न्तम् । ऊ॒र्णु॒हि । पू॒र्धि । चक्षुः॑ । मु॒मु॒ग्धि । अ॒स्मान् । नि॒धया॑ऽइव । ब॒द्धान् ॥११
वयः । सुऽपर्णाः । उप । सेदुः । इन्द्रम् । प्रियऽमेधाः । ऋषयः । नाधमानाः ।
अप । ध्वान्तम् । ऊर्णुहि । पूर्धि । चक्षुः । मुमुग्धि । अस्मान् । निधयाऽइव । बद्धान् ॥११
“वयः गन्तारः “सुपर्णाः सुपतना आदित्यरश्मयः “इन्द्रम् . "उप “सेदुः उपसन्ना अभवन् । कीदृशाः । “प्रियमेधाः प्रिययज्ञाः “ऋषयः दृष्टारः “नाधमानाः प्रज्ञां याचमानाः । याचनप्रकार उच्यते। हे इन्द्र “ध्वान्तम् अन्धकारम् “अप “ऊर्णुहि परिहर पूर्धि पूरय च “चक्षुः तेजः । “मुमुग्धि मोचय च “अस्मान् “निधयेव “बद्धान्। निधा पाश्यो भवति । पाश्या पाशसमूहः । पाशसमूहेन बद्धान् यथा मुञ्चन्ति तद्वत् । अत्र वयो वेर्बहुवचनम्' (निरु. ४. ३) इत्यादि निरुक्तं द्रष्टव्यम् ॥ ॥ ४ ॥
टिप्पणी
जनिष्ठा उग्रः सहसे तुरायेति सूक्तं शंसति तद्वा एतद्यजमानजननमेव सूक्तं यजमानं ह वा एतेन यज्ञाद्देवयोन्यै प्रजनयति। तत्संजयं भवति सं च जयति वि च जयते। एतद्गौरिवीतं गौरिवीतिर्ह वै शाक्त्यो नेदिष्ठं स्वर्गस्य लोकस्यागच्छत्स एतत्सूक्तमपश्यत्तेन स्वर्गं लोकमजयत्तथैवैतद्यजमान एतेन सूक्तेन स्वर्गं लोकं जयति। तस्यार्धाः शस्त्वाऽर्धाः परिशिष्य मध्ये निविदं दधाति। स्वर्गस्य हैष लोकस्य रोहो यन्निवित्। - ऐ.ब्रा. ३.१९
१०.७३.१ जनिष्ठा उग्रः सहसे इति
यथा उग्रशब्दस्य टिप्पण्यां उल्लेखमस्ति, दीक्षाग्रहणं उग्रस्थित्यां, क्षत्रियस्य स्थित्यां सम्पन्नं भवति। दीक्षाप्राप्त्यनन्तरं श्रद्धासम्पादनं अपेक्षितं भवति। उग्रावस्थाग्रहणात्पूर्वं शवावस्थायाः प्राप्तिः अपेक्षितं अस्ति, अयं प्रतीयते। शतपथब्राह्मणे(१३.५.४.३ ) अश्वमेधस्य संदर्भे भीमसेन, उग्रसेन एवं श्रुतसेनसंज्ञकानां अश्वमेधकर्तृणां उल्लेखमस्ति। ऋग्वेदे १.११.२ उल्लेखमस्ति - मा भेम शवसस्पते। भीमावस्थायां शवस्य स्थित्याः प्राप्तिः अपेक्षितं भवति। अन्यशब्देषु, इन्द्रियाणां संवर्तनम्। भीमावस्था आकाशमहाभूतान्तर्गता अस्ति, उग्रा वायुमहाभूते। अतएव, अयं समाधितः व्युत्थानं प्रतीयते।
१०.७३.७ नमुचि उपरि टिप्पणी
१०.७३.१० अश्वाद् इयायेति
गौर्वीतं ह पप्रच्छुस् - त्वं ह वै ददर्शिथेन्द्रं जायमानम् इति। स हैतद् उवाच - अश्वाद् इयायेति यद् वदन्त्य् ओजसो जातम् उत मन्य एनम्। मन्योर् इयाय हर्म्येषु तस्थौ यतः प्रजज्ञ इन्द्रो अस्य वेद॥ इत्य् ओजसो ऽन्वाहं जातं मन्य इति होवाच। - जै.ब्रा. ३.३६५
१०.७३.९ चक्रं यदस्य इति
| मण्डल १० | ||||
|---|---|---|---|---|