ऋग्वेदः सूक्तं १०.१६८

ऋग्वेदः - मण्डल १०
सूक्तं १०.१६८
अनिलो वातायनः

दे. वायुः। त्रिष्टुप् ।

वातस्य नु महिमानं रथस्य रुजन्नेति स्तनयन्नस्य घोषः ।
दिविस्पृग्यात्यरुणानि कृण्वन्नुतो एति पृथिव्या रेणुमस्यन् ॥१॥
सं प्रेरते अनु वातस्य विष्ठा ऐनं गच्छन्ति समनं न योषाः ।
ताभिः सयुक्सरथं देव ईयतेऽस्य विश्वस्य भुवनस्य राजा ॥२॥
अन्तरिक्षे पथिभिरीयमानो न नि विशते कतमच्चनाहः ।
अपां सखा प्रथमजा ऋतावा क्व स्विज्जातः कुत आ बभूव ॥३॥
आत्मा देवानां भुवनस्य गर्भो यथावशं चरति देव एषः ।
घोषा इदस्य शृण्विरे न रूपं तस्मै वाताय हविषा विधेम ॥४॥

सायणभाष्यम्

‘वातस्य' इति चतुर्ऋचं सप्तदशं सूक्तं वातगोत्रस्यानिलाख्यस्यार्षं त्रैष्टुभं वायुदेवताकम् । तथा चानुक्रान्तं -- वातस्यानिलो वातायनो वायव्यम् ' इति । गतो विनियोगः ॥

वात॑स्य॒ नु म॑हि॒मानं॒ रथ॑स्य रु॒जन्ने॑ति स्त॒नय॑न्नस्य॒ घोषः॑ ।

दि॒वि॒स्पृग्या॑त्यरु॒णानि॑ कृ॒ण्वन्नु॒तो ए॑ति पृथि॒व्या रे॒णुमस्य॑न् ॥१

वात॑स्य । नु । म॒हि॒मान॑म् । रथ॑स्य । रु॒जन् । ए॒ति॒ । स्त॒नय॑न् । अ॒स्य॒ । घोषः॑ ।

दि॒वि॒ऽस्पृक् । या॒ति॒ । अ॒रु॒णानि॑ । कृ॒ण्वन् । उ॒तो इति॑ । ए॒ति॒ । पृ॒थि॒व्या । रे॒णुम् । अस्य॑न् ॥१

वातस्य । नु । महिमानम् । रथस्य । रुजन् । एति । स्तनयन् । अस्य । घोषः ।

दिविऽस्पृक् । याति । अरुणानि । कृण्वन् । उतो इति । एति । पृथिव्या । रेणुम् । अस्यन् ॥१

“वातस्य वायोः "रथस्य रंहणशीलस्य "महिमानं माहात्म्यं नु क्षिप्रं प्रब्रवीमि । "अस्य वायोः “घोषः शब्दः “स्तनयन् गिरिगह्वरादिषु विविधं शब्दमुत्पादयन् "रुजन् सर्वं स्थावरजङ्गमजातं भञ्जन् “एति गच्छति । स च वायुः "दिविस्पृक् दिवमाकाशं स्पृशन् व्याप्नुवन् "अरुणानि अरूणवर्णानि विकृतरूपाणि दिगन्तराणि "कृण्वन् कुर्वन् “याति प्राप्नोति । “उतो अपि च “पृथिव्या भूमेः "रेणुं पांसुम् "अस्यन् गृहीत्वा सर्वत्र विक्षिपन् "एति गच्छति । अत एव अरुणानि कृण्वन् इत्युक्तम् ॥

सं प्रेर॑ते॒ अनु॒ वात॑स्य वि॒ष्ठा ऐनं॑ गच्छन्ति॒ सम॑नं॒ न योषाः॑ ।

ताभिः॑ स॒युक्स॒रथं॑ दे॒व ई॑यते॒ऽस्य विश्व॑स्य॒ भुव॑नस्य॒ राजा॑ ॥२

सम् । प्र । ई॒र॒ते॒ । अनु॑ । वात॑स्य । वि॒ऽस्थाः । आ । ए॒न॒म् । ग॒च्छ॒न्ति॒ । सम॑नम् । न । योषाः॑ ।

ताभिः॑ । स॒ऽयुक् । स॒ऽरथ॑म् । दे॒वः । ई॒य॒ते॒ । अ॒स्य । विश्व॑स्य । भुव॑नस्य । राजा॑ ॥२

सम् । प्र । ईरते । अनु । वातस्य । विऽस्थाः । आ । एनम् । गच्छन्ति । समनम् । न । योषाः ।

ताभिः । सऽयुक् । सऽरथम् । देवः । ईयते । अस्य । विश्वस्य । भुवनस्य । राजा ॥२

“विष्ठाः विशेषणावस्थिताः पर्वताद्याः “वातस्य वायोरनुगुणं “सं "प्रेरते संप्रगच्छन्ति । यदभिमुखो वायुर्वर्तते तदभिमुखाः प्रकम्पन्त इत्यर्थः । “समनं “न संग्राममिव “एनं वायुं “योषाः अश्वयोषितो वडवाः “आ “गच्छन्ति । “ताभिः वडवाभिः "स्वयुक् स्वयमेव युज्यमानं "सरथं समानमेकं रथमारुह्य “देवः दीप्यमानः वायुः “ईयते गच्छति । ' ईङ् गतौ ' । “अस्य “विश्वस्य सर्वस्य “भुवनस्य द्वितीयविकारभाजो भूतजातस्य “राजा स्वामी भवति । यद्वा । समनं धृष्टं पुरुषं योषाः कामिन्य इव एवं वायुं तरुगुल्मादिरूपाः स्त्रियोऽभिगच्छन्ति । ताभिः सरथं सहरथं देव ईयत इति ।।

अ॒न्तरि॑क्षे प॒थिभि॒रीय॑मानो॒ न नि वि॑शते कत॒मच्च॒नाहः॑ ।

अ॒पां सखा॑ प्रथम॒जा ऋ॒तावा॒ क्व॑ स्विज्जा॒तः कुत॒ आ ब॑भूव ॥३

अ॒न्तरि॑क्षे । प॒थिऽभिः॑ । ईय॑मानः । न । नि । वि॒श॒ते॒ । क॒त॒मत् । च॒न । अह॒रिति॑ ।

अ॒पाम् । सखा॑ । प्र॒थ॒म॒ऽजाः । ऋ॒तऽवा॑ । क्व॑ । स्वि॒त् । जा॒तः । कुतः॑ । आ । ब॒भू॒व॒ ॥३

अन्तरिक्षे । पथिऽभिः । ईयमानः । न । नि । विशते । कतमत् । चन । अहरिति ।

अपाम् । सखा । प्रथमऽजाः । ऋतऽवा । क्व । स्वित् । जातः । कुतः । आ । बभूव ॥३

“अन्तरिक्षे नभसि विद्यमानैः “पथिभिः मार्गैः “ईयमानः गच्छन् वायुः “कतमच्चनाहः एकमपि दिनं “न “नि “विशते नोपविशति । किंतु सर्वदैव गच्छति । ' नेर्विशः ' ( पा. सू. १. ३. १७) इत्यात्मनेपदम् । अपि च “अपाम् उदकानां “सखा । ' वायुर्वै वृष्ट्या ईशे ' ( तै. सं. २ .४. ९. १) इति श्रुतेः । “प्रथमजाः सर्वेभ्यः प्राणिभ्यः पूर्वोत्पन्न एव “ऋतावा सत्यवान् यज्ञवान् वा एवंभूतो वायुः “क्व “स्वित् कुत्र खलु देशे “जातः उत्पन्नः “कुतः कस्माच्च देशान्निष्क्रम्य “आ “बभूव इदं सर्वं जगद्व्याप्नोत् । सर्वदा सर्वत्र वर्तमानत्वादस्योत्पत्तिर्व्याप्तिप्रकारश्च न केनापि ज्ञातुं शक्यत इत्यर्थः ।।

आ॒त्मा दे॒वानां॒ भुव॑नस्य॒ गर्भो॑ यथाव॒शं च॑रति दे॒व ए॒षः ।

घोषा॒ इद॑स्य शृण्विरे॒ न रू॒पं तस्मै॒ वाता॑य ह॒विषा॑ विधेम ॥४

आ॒त्मा । दे॒वाना॑म् । भुव॑नस्य । गर्भः॑ । य॒था॒ऽव॒शम् । च॒र॒ति॒ । दे॒वः । ए॒षः ।

घोषाः॑ । इत् । अ॒स्य॒ । शृ॒ण्वि॒रे॒ । न । रू॒पम् । तस्मै॑ । वाता॑य । ह॒विषा॑ । वि॒धे॒म॒ ॥४

आत्मा । देवानाम् । भुवनस्य । गर्भः । यथाऽवशम् । चरति । देवः । एषः ।

घोषाः । इत् । अस्य । शृण्विरे । न । रूपम् । तस्मै । वाताय । हविषा । विधेम ॥४

अयं वायुः “देवानाम् इन्द्रादीनामपि “आत्मा जीवरूपेण तेष्ववस्थानात् “भुवनस्य अपि भूतजातस्य “गर्भः गर्भवत्प्राणरूपेणान्तर्वर्तमानः “एषः ईदृशः “देवः “यथावशं यथाकामं यथेच्छं “चरति वर्तते । अनिवारितगतिः सन् क्वचिच्छीघ्रं गच्छति क्वचिच्छनैर्गच्छति कुतश्चिच्छरीरान्निष्क्रामति अन्यच्च शरीरं प्रविशतीत्येवं यथेच्छं वर्तत इत्यर्थः । “अस्य वायोरागच्छतः “घोषा “इत् शब्दा एव “शृण्विरे श्रूयन्ते । “रूपं स्वरूपं तु “न दृश्यते नीरूपत्वात् । अदृग्विषयत्वेन शब्देनैवानुमीयत इत्यर्थः । “तस्मै “वाताय वायवे “हविषा चरुपुरोडाशादिलक्षणेन “विधेम परिचरेम ।। ।। २६ ।।