मत्स्यपुराणम्/अध्यायः १६
श्राद्धप्रकरणम्।
सूत उवाच।
श्रुत्वैतत्सर्वमखिलं मनुः पप्रच्छ केशवम्।
श्राद्धकालञ्च विविधं श्राद्धभेदं तथैव च।। १६.१ ।।
श्राद्धेषु भोजनीया ये ये च वर्ज्या द्विजातयः।
कस्मिन्वासरभागेवा पितृभ्यः श्राद्धमाचरेत्।। १६.२ ।।
कस्मिन्दत्तं कथं याति श्राद्धन्तु मधुसूदन।
विधिना केन कर्त्तव्यं कथं प्रीणाति तत्पितॄन्।। १६.३ ।।
मत्स्य उवाच।
कुर्यादहरहः श्राद्धमन्नाद्येनोदकेन वा।
पयोमूलफलैर्वापि पितृभ्यः प्रीतिमावहन्।। १६.४ ।।
नित्यन्नैमित्तिकं काम्यं त्रिविधं श्राद्धमुच्यते।
नित्यं तावत्प्रवक्ष्यामि अर्घ्यावाहनवर्जितम्।। १६.५ ।।
अदैवं तद्विजानीयात् पार्वणं पर्वसु स्मृतम्।
पार्वणं त्रिविधं प्रोक्तं श्रृणु तावन्महीपते!।। १६.६ ।।
पार्वणे ये नियोज्यास्तु ताञ्छृणुष्व नराधिप!।।
पञ्चाग्निः स्नातकश्चैव त्रिसुपर्णः षडङ्गवित्।
श्रोत्रियः श्रोत्रियसुतो विधिवाक्यविशारदः।। १६.७ ।।
सर्वज्ञो वेदविन्मन्त्री ज्ञातवंशः कुलान्वितः।
पुराणवेत्ता धर्म्मज्ञः स्वाध्यायजपतत्परः।। १६.८ ।।
शिवभक्तः पितृपरः सूर्य्यभक्तोऽथ वैष्णवः।। १६.९ ।।
ब्रह्मण्यो योगविच्छान्तो विजितात्मा च शीलवान्।
भोजयेच्चापि दौहित्रं यत्नतः स्वसुहृद्गुरून्।। १६.१० ।।
विद्यतिं मातुलं बन्धुमृत्विगाचार्यसोमपान्।
यश्च व्याकुरुते वाक्यं यश्च मीमांसतेऽध्वरम्।। १६.११ ।।
सामस्वरविधिज्ञश्च पङ्क्तिपावनपावनः।
सामगोब्रह्मचारी च वेदयुक्तोऽथ ब्रह्मवित्।। १६.१२ ।।
यत्रैते भुञ्जते श्राद्धे तदेव परमार्थवित्।
एते भोज्याः प्रयत्नेन वर्जनीयान्निबोध मे।। १६.१३ ।।
पतितोऽभिशस्तः क्लीबश्च पिशुनव्यङ्गरोगिणः।
कुनखीश्यावदन्तश्च कुण्डगोलाश्वपालकाः।। १६.१४ ।।
परिवित्तिर्नियुक्तात्मा प्रमत्तोन्मत्तदारुणाः।
वैडाली वकवृत्तिश्च दम्भो देवलकादयः।। १६.१५ ।।
कृतध्नान्नास्तिकांस्तद्वन्म्लेच्छदेशनिवासिनः।
त्रिशङ्कर्वर्वरद्राववीतद्रविडकोकणान्।। १६.१६ ।।
वर्जयेल्लिङ्गिनः सर्वान् श्राद्धकाले विशेषतः।
पूर्वेद्युरपरेद्युर्वा विनीतात्मा निमन्त्रयेत्।। १६.१७ ।।
निमन्त्रितान् हि पितर उपतिष्ठन्ति तान् द्विजान्।
वायुभूतानुगच्छन्ति तथासीनानुपासते।। १६.१८ ।।
दक्षिणं जानुमालभ्य त्वं मया तु निमन्त्रितः।
एवं निमन्त्र्य नियमं श्रावयेत्पितृबान्धवान्।.१६.१९ ।।
अक्रोधनैः शौचपरैः सततं ब्रह्मचारिभिः।
भवितव्यं भवद्भिश्च मया च श्राद्धकारिणा।। १६.२० ।।
पितृयज्ञं विनिर्वर्त्य तर्पणाख्यन्तु योऽग्निमान्।
पिण्डान्वाहार्यकं कुर्य्याच्छ्राद्धमिन्दुक्षये मुदा।। १६.२१ ।।
गोमयेनोपलिप्ते तु दक्षिणप्रवणे स्थले।
श्राद्धं समाचरेद् भक्त्या गोष्ठे वा जलसन्निधौ।। १६.२२ ।।
अग्निमान्निर्वपेत्पित्र्यं चरुञ्चसाममुष्टिभिः।
पितृभ्यो निर्वपामीति सर्वंदक्षिणतो न्यसेत्।। १६.२३ ।।
अभिधार्यं ततः कुर्य्यान्निर्वापत्रयमग्रतः।
तेपि तस्यायताः कार्य्याश्चतुरङ्गुलविस्तृताः।। १६.२४ ।।
दर्व्वीत्रयन्तु कुर्व्वीत खादिरं रजतान्वितम्।
रत्निमात्रं परिश्लक्ष्णं हस्ताकाराग्रमुत्तमम्।। १६.२५ ।।
उदपात्रञ्च कांस्यञ्च मेक्षणञ्चसमित्कुशान्।
तिलाः पात्राणिसद्वासो गन्ध धूपानुलेपनम्।। १६.२६ ।।
आहरेदपसव्यन्तु सर्वं दक्षिणतः शनैः।
एवमासाद्य तत्सर्वं भवनस्याग्रतो भुवि।। १६.२७ ।।
गोमयेनोपलिप्तायां गोमूत्रेण तु मण्डलम्।
अक्षताभिः सपुष्पाभिस्तदभ्यर्च्यापसव्यवत्।। १६.२८ ।।
विप्राणां क्षालयेत्पादावभिनन्द्य पुनः पुनः।
आसनेषूपक्लृप्तेषु दर्भवत्सु विधानवत्।। १६.२९ ।।
उपस्पृष्टोदकान्विप्रानुपवेश्यानुमन्त्रयेत्।
द्वौ दैवे पितृकृत्ये त्रीनेकैकमुभयत्र च।। १६.३० ।।
भोजयेदीश्वरोऽपीह न कुर्य्याद्विस्तरं बुधः।
दैवपूर्वं नियोज्याथ विप्रानर्घ्यादिना बुधः।। १६.३१ ।।
अग्नौ कुर्यादनुज्ञातो विप्रे विप्रो यथाविधि।
स्वगृह्योक्तविधानेन कांस्ये कृत्वा चरुं ततः।। १६.३२ ।।
अग्नीषोमयमाभ्यान्तु कुर्यादाप्यायनं बुधः।
दक्षिनाग्नौ प्रतीते वा य एकाग्निर्द्विजोत्तमः।। १६.३३ ।।
यज्ञोपवीती निर्वर्त्य ततः पर्युक्षणादिकम्।
प्राचीनावीतिना कार्यमतः सर्वं विजानता।। १६.३४ ।।
षट्चतस्माद्धविः शेषात् पिण्डा न् कृत्वा ततोदकम्।
दद्यादुदकपात्रैस्तु सतिलं सव्यपाणिना।। १६.३५ ।।
जान्वाच्य सव्यं यत्नेन दर्भयुक्तो विमत्सरः।
विधाय लेखा यत्नेन निर्वापेष्ववनेजनम्।। १६.३६ ।।
दक्षिणाभिमुखः कुर्य्यात्करे दर्वीं निधाय वै।
निधाय पिण्डमेकैकं सर्वदर्भेष्वनुक्रमात्।। १६.३७ ।।
निनयेदथ दर्भेषु नामगोत्रानुकीर्तनैः।
तेषु दर्भेषु तं हस्तं निमृज्याल्लोपभागिनाम्।। १६.३८ ।।
तथैव च ततः कुर्यात् पुनः प्रत्यवनेजनम्।
षडप्येतान्नमस्कृत्य गन्ध धूपार्हणादिभिः।। १६.३९ ।।
एवमावाह्य तत् सर्वं वेदमन्त्रैर्यथोदितैः।
एकाग्नेरेक एव स्यान्निर्वापोदर्विका तथा।। १६.४० ।।
ततः कृत्वान्तरे दद्यात् पत्नीभ्योऽन्नं कुशेषु सः।
तद्वत् पिण्डादिके कुर्यादावाहन विसर्जनम्।। १६.४१ ।।
ततो गृहीत्वा पिण्डेभ्यो मात्राः सर्वाः क्रमेण तु।
तानेव विप्रान् प्रथमं प्राशयेद्यत्नतो नरः।। १६.४२ ।।
यस्मादन्नात् धृता मात्रा भक्षयन्ति द्विजातयः।
अन्वाहार्यकमित्युक्तं तस्मात् तच्चन्द्रसंक्षये।। १६.४३ ।।
पूर्वं दत्त्वातु तद्धस्ते सपवित्रं तिलोदकम्।
तत् पिण्डाग्रं प्रयच्छेत स्वधैषामस्त्विति ब्रुवन्।। १६.४४ ।।
वर्णयन् भोजयेदन्नं मिष्टं पूतञ्च सर्वदा।
वर्जयेत् क्रोधपरतां स्मरन्नारायणं हरिम्।। १६.४५ ।।
तृप्तान् ज्ञात्वा ततः कुर्याद्विकिरन् सार्ववर्णिकम्।
सोदकं चान्नमुद्वृत्य सलिलं प्रक्षिपेद् भुवि।। १६.४६ ।।
आचान्तेषु पुनर्दद्याज्जलपुष्पाक्षतोदकम्।
स्वस्तिवाचनकं सर्वं पिण्डोपरि समाहरेत्।। १६.४७ ।।
देवायत्तं प्रकुर्वीत श्राद्धनाशोऽन्यथा भवेत्।
विसृज्य ब्राह्मणांस्तद्वत् तेषां कृत्वा प्रदक्षिणम्।। १६.४८ ।।
दक्षिणां दिशमाकाङ्क्षन् पितॄन् याचेत मानवः।
दातारो नोऽभिवर्धन्तां वेदाः सन्ततिरेव च।। १६.४९ ।।
श्रद्धा च नो माव्यगमत् बहुदेयञ्च नोऽस्त्विति।
अन्नञ्च नो बहुभवेदतिथींश्च लभामहे।। १६.५० ।।
याचितारश्च नः सन्तु मा च याचिष्म कञ्चन।
एतदस्त्विति तत् प्रोक्तमन्वाहार्यन्तु पार्वणम्।। १६.५१ ।।
यथेन्दुसंक्षये तद्वदन्यत्रापि निगद्यते।
पिण्डांस्तुगोऽजविप्रेभ्यो दद्यादग्नौ जलेऽपि वा।। १६.५२ ।।
विप्राग्रतो वा विकिरेद्वयोभिरभिवाशयेत्।
पत्नी तु मध्यमं पिण्डं प्राशयेद्विनयान्विता।। १६.५३ ।।
आधत्त पितरो गर्भमत्र सन्तानवर्धनम्।
तावदुच्छेषणं तिष्ठेद्यावद्विप्रा विसर्जिताः।। १६.५४ ।।
वैश्वदेवं ततः कुर्यान्निवृत्ते पितृकर्मणि।
इष्टैः सह ततः शान्तो भुञ्जीत पितृसेवितम्।। १६.५५ ।।
पुनर्भोजनमध्वानं यानमायासमैथुनम्।
श्राद्धकृच्छ्रादभुक् चैव सर्वमेतद्विवर्जयेत्।। १६.५६ ।।
स्वाध्यायं कलहं चैव दिवा स्वप्नञ्च सर्वदा।
अनेन विधिना श्राद्धं निरद्वस्येह निर्वपेत्।। १६.५६ ।।
कन्याकुम्भवृषस्थेऽर्के कृष्णपक्षेषु सर्वदा।
यत्र यत्र प्रदातव्यं सपिण्डीकरणात्परम्।
तत्रानेन विधानेन देयमग्निमता सदा ।। १६.५७ ।।