महाभारतम्-07-द्रोणपर्व-087
| ← द्रोणपर्व-086 | महाभारतम् सप्तमपर्व महाभारतम्-07-द्रोणपर्व-087 वेदव्यासः |
द्रोणपर्व-088 → |
|
द्रोणेन शकटव्यूहनिर्माणम्।। 1 ।।
| सञ्जय उवाच। | 5-87-1x |
|
तस्यां निशायां व्युष्टायां द्रोणः शस्त्रभृतां वरः। स्वान्यनीकानि सर्वाणि प्राक्रामद्व्यूहितुं ततः।। | 5-87-1a 5-87-1b |
|
शूराणां गर्जतां राजन्सङ्क्रुद्धानाममर्षिणाम्। श्रूयन्ते स्म गिरश्चित्राः परस्परवधैषिणाम्।। | 5-87-2a 5-87-2b |
|
विष्फार्य च धनूंष्यन्ये ज्याः परे परिमृज्य च। विनिःश्वसन्तः प्राक्रोशन्क्वेदानीं स धनञ्जयः।। | 5-87-3a 5-87-3b |
|
विकोशान्सुत्सरूनन्ये कृतधारान्समाहितान्। पीतानाकाशसङ्काशानसीन्केचिच्च चिक्षिपुः।। | 5-87-4a 5-87-4b |
|
चरन्तस्त्वसिमार्गांश्च धनुर्मार्गांश्च शिक्षिताः। सङ्ग्राममनसः शूरा दृश्यन्ते स्म सहस्रशः।। | 5-87-5a 5-87-5b |
|
सघण्टाश्चन्दनादिग्धाः स्वर्णवज्रविभूषिताः। समुत्क्षिप्य गदाश्चान्ये पर्यपृच्छन्त पाण्डवम्। | 5-87-6a 5-87-6b |
|
अन्ये बलमदोन्मत्ताः परिघैर्बाहुशालिनः। चक्रुः सम्बाधमाकाशमुच्छ्रितेन्द्रध्वजोपमैः।। | 5-87-7a 5-87-7b |
|
नानाप्रहरणैश्चान्ये विचित्रस्रगलङ्कृताः। सङ्ग्राममनसः शूरास्तत्रतत्र व्यवस्थिताः।। | 5-87-8a 5-87-8b |
|
क्वार्जुनः क्व स गोविन्दः क्व च मानी वृकोदरः। क्व च ते सुहृदस्तेषामाह्वयन्ते रणे तदा।। | 5-87-9a 5-87-9b |
|
ततः शङ्खमुपाध्माय त्वरयन्वाजिनः स्वयम्। इतस्ततस्तान्रचयन्द्रोणश्चरति वेगितः।। | 5-87-10a 5-87-10b |
|
तेष्वनीकेषु सर्वेषु स्थितेष्वाहवनन्दिषु। भारद्वाजो महाराज जयद्रथमथाब्रवीत्।। | 5-87-11a 5-87-11b |
|
त्वं चैव सौमदत्तिश्च कर्णश्चैव महारथः। अश्वत्थामा च शल्यश्च वृषसेनः कृपस्तथा।। | 5-87-12a 5-87-12b |
|
शतं चाश्वसहस्राणां रथानामयुतानि षट्। द्विरदानां प्रभिन्नानां सहस्राणि चतुर्दश।। | 5-87-13a 5-87-13b |
|
पदातीनां सहस्राणि दंशितान्येकविंशतिः। गव्यूतिषु त्रिमात्रासु मामनासाद्य तिष्ठत।। | 5-87-14a 5-87-14b |
|
तत्रस्थं त्वां न संसोढुं शक्ता देवाः सवासवाः। किं पुनः पाण्डवाः सर्वे समाश्वसिहि सैन्धव।। | 5-87-15a 5-87-15b |
| सञ्जय उवाच। | 5-87-16x |
|
एवमुक्तः समाश्वस्तः सिन्धुराजो जयद्रथः। सम्प्रायात्सहगान्धारैर्वृतस्तैश्च महारथैः। वर्मिभिः सादिभिर्यत्तैः प्रासपाणिहयस्थितैः।। | 5-87-16a 5-87-16b 5-87-16c |
|
चामरापीडिनः सर्वे जाम्बूनदविभूषिताः। जयद्रथस्य राजेन्द्र हयाः साधुप्रवाहिनः।। | 5-87-17a 5-87-17b |
| ते चैकसप्तसाहस्रास्त्रिसाहस्राश्च सैन्धवाः।। | 5-87-18a |
|
मत्तानां सुविरूढानां हस्त्यारोहैर्विशारदैः। हस्तिनां भीमरूपाणां वर्मिणां रौद्रकर्मिणाम्।। | 5-87-19a 5-87-19b |
|
अध्यर्धेन सहस्रेण पुत्रो दुर्मर्षणस्तव। अग्रतः सर्वसैन्यानां योत्स्यमानो व्यवस्थितः।। | 5-87-20a 5-87-20b |
|
ततो दुःशासनश्चैव विकर्णश्च तवात्मजौ। सिन्धुराजार्थसिद्ध्यर्थमग्रानीके व्यवस्थितौ।। | 5-87-21a 5-87-21b |
|
दीर्घो द्वादशगव्यूतिः पश्चार्धे पञ्चविस्तृतः। व्यूहस्तु चक्रशकटो भारद्वाजेन निर्मितः।। | 5-87-22a 5-87-22b |
|
नानानृपतिभिर्वीरैस्तत्रतत्र व्यवस्थितैः। रथाश्वगजपत्त्योघैर्द्रोणेन विहितः स्वयम्।। | 5-87-23a 5-87-23b |
|
पश्चार्धे तस्य पद्मस्तु गर्भव्यूहः पुनः कृतः। सूचीपद्मस्य गर्भस्थो गूढो व्यूहः कृतः पुनः।। | 5-87-24a 5-87-24b |
|
एवमेतं महाव्यूहं व्यूह्य द्रोणो व्यवस्थितः। सूचीमुखे महेष्वासः कृतवर्मा व्यवस्थितः।। | 5-87-25a 5-87-25b |
|
अनन्तरं च काम्भोजो जलसन्धश्च मारिष। दुर्योधनश्च कर्णश्च तदनन्तरमेव च।। | 5-87-26a 5-87-26b |
|
ततः शतसहस्राणि योदानानमनिवर्तिनाम्। व्यवस्थितानि सर्वाणि शकटे मुखरक्षिणाम्।। | 5-87-27a 5-87-27b |
|
तेषां च पृष्ठतो राजा बलेन महता वृतः। जयद्रथस्ततो राजा सूचीपार्श्वे व्यवस्थितः।। | 5-87-28a 5-87-28b |
|
शकटस्य तु राजेन्द्र भारद्वाजो मुखे स्थितः। नात्र तस्याभवद्भोदो जुगोपैनं ततः स्वयम्।। | 5-87-29a 5-87-29b |
|
श्वेतवर्माम्बरोष्णीषो व्यूढोरस्को महाभुजः। धनुर्विस्फारयन्द्रोणस्तस्थौ क्रुद्ध इवान्तकः। `तस्य सैन्यस्य सर्वस्य नेता गोप्ता च वीर्यवान्'।। | 5-87-30a 5-87-30b 5-87-30c |
|
ताकिनं शोणहयं वेदीकृष्णाजिनध्वजम्। द्रोणस्य रथमालोक्य प्रहृष्टाः कुरवोऽभवन्।। | 5-87-31a 5-87-31b |
|
सिद्धचारणसङ्घानां विस्मयः सुमहानभूत्। द्रोणेन विहितं दृष्ट्वा व्यूहं क्षुब्धार्णवोपमम्।। | 5-87-32a 5-87-32b |
|
सशैलसागरवनां नानाजनपदाकुलाम्। ग्रसेद्व्यूहः क्षितिं सर्वामिति भूतानि मेनिरे।। | 5-87-33a 5-87-33b |
|
बहुरथमनुजाश्वपत्तिनागं प्रतिभयनिःस्वनमद्भुतानुरूपम्। अहितहृदयभेदनं महद्वै शकटमवेक्ष्य कृतं ननन्द राजा।। | 5-87-34a 5-87-34b 5-87-34c 5-87-34d |
|
।। इति श्रीमन्महाभारते द्रोणपर्वणि जयद्रथवधपर्वणि चतुर्दशदिसयुद्धे सप्ताशीतितमोऽध्यायः।। 87 ।। |
5-87-4 पीतान् पायितोदकान्।। 5-87-9 क्वचेति चकार इत्यर्थे। इत्याह्वयन्त इत्यन्वयः।। 5-87-14 त्रिमात्रासु त्रिसख्यासु तिसृष्वित्यर्थः।। 5-87-22 पश्चार्धे पश्चाद्भागे पञ्चगव्यूतिः। चक्रशकटः चक्रगर्भः शकटः।। 5-87-34 अद्भुतानुरूपमाश्चर्यरूपं एतत्समययोग्यं च।। 5-87-87 सप्ताशीतितमोऽध्यायः।। 87 ।।
सञ्जय उवाच॥
तस्यां निशायां व्युष्टायां द्रोणः शस्त्रभृतां वरः |
स्वान्यनीकानि सर्वाणि प्राक्रामद्व्यूहितुं ततः ॥१॥
शूराणां गर्जतां राजन्सङ्क्रुद्धानाममर्षिणाम् |
श्रूयन्ते स्म गिरश्चित्राः परस्परवधैषिणाम् ॥२॥
विस्फार्य च धनूंष्याजौ ज्याः करैः परिमृज्य च |
विनिःश्वसन्तः प्राक्रोशन्क्वेदानीं स धनञ्जयः ॥३॥
विकोशान्सुत्सरूनन्ये कृतधारान्समाहितान् |
पीतानाकाशसङ्काशानसीन्केचिच्च चिक्षिपुः ॥४॥
चरन्तस्त्वसिमार्गांश्च धनुर्मार्गांश्च शिक्षया |
सङ्ग्राममनसः शूरा दृश्यन्ते स्म सहस्रशः ॥५॥
सघण्टाश्चन्दनादिग्धाः स्वर्णवज्रविभूषिताः |
समुत्क्षिप्य गदाश्चान्ये पर्यपृच्छन्त पाण्डवम् ॥६॥
अन्ये बलमदोन्मत्ताः परिघैर्बाहुशालिनः |
चक्रुः सम्बाधमाकाशमुच्छ्रितेन्द्रध्वजोपमैः ॥७॥
नानाप्रहरणैश्चान्ये विचित्रस्रगलङ्कृताः |
सङ्ग्राममनसः शूरास्तत्र तत्र व्यवस्थिताः ॥८॥
क्वार्जुनः क्व च गोविन्दः क्व च मानी वृकोदरः |
क्व च ते सुहृदस्तेषामाह्वयन्तो रणे तदा ॥९॥
ततः शङ्खमुपाध्माय त्वरयन्वाजिनः स्वयम् |
इतस्ततस्तान्रचयन्द्रोणश्चरति वेगितः ॥१०॥
तेष्वनीकेषु सर्वेषु स्थितेष्वाहवनन्दिषु |
भारद्वाजो महाराज जयद्रथमथाब्रवीत् ॥११॥
त्वं चैव सौमदत्तिश्च कर्णश्चैव महारथः |
अश्वत्थामा च शल्यश्च वृषसेनः कृपस्तथा ॥१२॥
शतं चाश्वसहस्राणां रथानामयुतानि षट् |
द्विरदानां प्रभिन्नानां सहस्राणि चतुर्दश ॥१३॥
पदातीनां सहस्राणि दंशितान्येकविंशतिः |
गव्यूतिषु त्रिमात्रेषु मामनासाद्य तिष्ठत ॥१४॥
तत्रस्थं त्वां न संसोढुं शक्ता देवाः सवासवाः |
किं पुनः पाण्डवाः सर्वे समाश्वसिहि सैन्धव ॥१५॥
एवमुक्तः समाश्वस्तः सिन्धुराजो जयद्रथः |
सम्प्रायात्सह गान्धारैर्वृतस्तैश्च महारथैः ॥१६॥
वर्मिभिः सादिभिर्यत्तैः प्रासपाणिभिरास्थितैः ॥१६॥
चामरापीडिनः सर्वे जाम्बूनदविभूषिताः |
जयद्रथस्य राजेन्द्र हयाः साधुप्रवाहिनः ॥१७॥
ते चैव सप्तसाहस्रा द्विसाहस्राश्च सैन्धवाः ॥१७॥
मत्तानामधिरूढानां हस्त्यारोहैर्विशारदैः |
नागानां भीमरूपाणां वर्मिणां रौद्रकर्मिणाम् ॥१८॥
अध्यर्धेन सहस्रेण पुत्रो दुर्मर्षणस्तव |
अग्रतः सर्वसैन्यानां योत्स्यमानो व्यवस्थितः ॥१९॥
ततो दुःशासनश्चैव विकर्णश्च तवात्मजौ |
सिन्धुराजार्थसिद्ध्यर्थमग्रानीके व्यवस्थितौ ॥२०॥
दीर्घो द्वादशगव्यूतिः पश्चार्धे पञ्च विस्तृतः |
व्यूहः स चक्रशकटो भारद्वाजेन निर्मितः ॥२१॥
नानानृपतिभिर्वीरैस्तत्र तत्र व्यवस्थितैः |
रथाश्वगजपत्त्योघैर्द्रोणेन विहितः स्वयम् ॥२२॥
पश्चार्धे तस्य पद्मस्तु गर्भव्यूहः सुदुर्भिदः |
सूची पद्मस्य मध्यस्थो गूढो व्यूहः पुनः कृतः ॥२३॥
एवमेतं महाव्यूहं व्यूह्य द्रोणो व्यवस्थितः |
सूचीमुखे महेष्वासः कृतवर्मा व्यवस्थितः ॥२४॥
अनन्तरं च काम्बोजो जलसन्धश्च मारिष |
दुर्योधनः सहामात्यस्तदनन्तरमेव च ॥२५॥
ततः शतसहस्राणि योधानामनिवर्तिनाम् |
व्यवस्थितानि सर्वाणि शकटे सूचिरक्षिणः ॥२६॥
तेषां च पृष्ठतो राज बलेन महता वृतः |
जयद्रथस्ततो राजन्सूचिपाशे व्यवस्थितः ॥२७॥
शकटस्य तु राजेन्द्र भारद्वाजो मुखे स्थितः |
अनु तस्याभवद्भोजो जुगोपैनं ततः स्वयम् ॥२८॥
श्वेतवर्माम्बरोष्णीषो व्यूढोरस्को महाभुजः |
धनुर्विस्फारयन्द्रोणस्तस्थौ क्रुद्ध इवान्तकः ॥२९॥
पताकिनं शोणहयं वेदीकृष्णाजिनध्वजम् |
द्रोणस्य रथमालोक्य प्रहृष्टाः कुरवोऽभवन् ॥३०॥
सिद्धचारणसङ्घानां विस्मयः सुमहानभूत् |
द्रोणेन विहितं दृष्ट्वा व्यूहं क्षुब्धार्णवोपमम् ॥३१॥
सशैलसागरवनां नानाजनपदाकुलाम् |
ग्रसेद्व्यूहः क्षितिं सर्वामिति भूतानि मेनिरे ॥३२॥
बहुरथमनुजाश्वपत्तिनागं; प्रतिभयनिस्वनमद्भुताभरूपम् |
अहितहृदयभेदनं महद्वै; शकटमवेक्ष्य कृतं ननन्द राजा ॥३३॥
| द्रोणपर्व-086 | पुटाग्रे अल्लिखितम्। | द्रोणपर्व-088 |