महाभारतम्-06-भीष्मपर्व-083
| ← भीष्मपर्व-082 | महाभारतम् षष्ठपर्व महाभारतम्-06-भीष्मपर्व-083 वेदव्यासः |
भीष्मपर्व-084 → |
|
द्वन्द्वयुद्धवर्णनम् ।। 1 ।।
| धृतराष्ट्र उवाच। | 6-83-1x |
|
बहूनि हि विचित्राणि द्वैरथानि स्म सञ्जय। पाण्डूनां मामकैः सार्धमश्रौषं तव जल्पतः ।। | 6-83-1a 6-83-1b |
|
न चैव मामकं किंचिद्धृष्टं शंससि सञ्जय । नित्यं पाण्डुसुतान्हृष्टानभग्नान्संप्रशंससि ।। | 6-83-2a 6-83-2b |
|
जीयमानान्विमनसो मामकान्विगतौजसः । वदसे संयुगे सूत दिष्टमेतन्न संशयः ।। | 6-83-3a 6-83-3b |
| सञ्जय उवाच। | 6-83-4x |
|
यथाशक्ति यथोत्साहं युद्धे चेष्टन्ति तावकाः। दर्शयानाः परं शक्त्या पौरुषं पुरुषर्षभ ।। | 6-83-4a 6-83-4b |
|
गङ्गायाः सुरनद्या वै स्वादुभूतं यथोदकम् । महोदधिसमभ्याशे लवणत्वं निगच्छति ।। | 6-83-5a 6-83-5b |
|
तथा तत्पौरुषं राजंस्तावकानां परंतप । प्राप्य पाण्डुसुतान्वीरान्व्यर्थं भवति संयुगे ।। | 6-83-6a 6-83-6b |
|
घटमानान्यथाशक्ति कुर्वाणान्कर्म दुष्करम् । न दोषेण कुरुश्रेष्ठ कौरवान्गन्तुमर्हसि ।। | 6-83-7a 6-83-7b |
|
तवापराधात्सुमहान्सपुत्रस्य विशांपते । पृतिव्याः प्रक्षयो घोरो यमराष्ट्रविवर्धनः ।। | 6-83-8a 6-83-8b |
|
आत्मदोषात्समुत्पन्नं शोचितुं नार्हसे नृप । न हि रक्षन्ति राजानः सर्वथाऽत्रापि जीवितम् ।। | 6-83-9a 6-83-9b |
|
युद्धे सुकृतिनां लोकानिच्छन्तो वसुधाधिपाः। चमूं विगाह्य युद्ध्यन्ते नित्यं स्वर्गपरायणाः ।। | 6-83-10a 6-83-10b |
|
पूर्वाह्णे तु महाराज प्रावर्तत जनक्षयः। तं त्वमेकमना भूत्वा शृणु देवासुरोपमम् ।। | 6-83-11a 6-83-11b |
|
आवन्त्यौ तु महेष्वासौ महासेनौ महाबलौ । युधामन्युमभिप्रेक्ष्य समेयता रणोत्कटौ ।। | 6-83-12a 6-83-12b |
|
तेषां प्रववृते युद्धं समुहद्रोणहर्षणम् । युधामन्युः सुसंक्रुद्धो भ्रातरौ देवरूपिणौ ।। | 6-83-13a 6-83-13b |
|
विव्याध निशितैस्तूर्णं शरैः सन्नतपर्वभिः। तावेनं प्रत्यविध्येतां समरे चित्रयोधिनौ ।। | 6-83-14a 6-83-14b |
|
युध्यतां हि तथा राजन्विशेषो न व्यदृश्यत । यततां शत्रुनाशाय कृतप्रतिकृतैषिणाम् ।। | 6-83-15a 6-83-15b |
|
युधामन्युस्ततो राजन्ननुविन्दस्य सायकैः । चतुर्भिश्चतुरो वाहाननयद्यमसादनम् ।। | 6-83-16a 6-83-16b |
|
भल्लाभ्यां च सुतीक्ष्णाभ्यां धनुः केतुं च मारिष । चिच्छेद समरे राजंस्तदद्भुतमिवाभवत् ।। | 6-83-17a 6-83-17b |
|
त्यक्त्वाऽनुविन्दोऽथ रथं विन्दस्य रथमास्थितः। धनुर्गृहीत्वा परमं भारसाधनमुत्तमम् ।। | 6-83-18a 6-83-18b |
|
तावेकस्थौ रणे वीरावावन्त्यौ रथिनां वरौ। शरान्मुमुचतुस्तूर्णं युधामन्यौ महात्मनि ।। | 6-83-19a 6-83-19b |
|
ताभ्यां मुक्ता महावेगाः शराः काञ्चनभूषणाः । दिवाकरपथं प्राप्य च्छादयामासुरम्बरम् ।। | 6-83-20a 6-83-20b |
|
युधामन्यू रणे क्रुद्धो भ्रातरौ तौ महारथौ । ववर्ष शरवर्षेण सारथिं चाप्यपातयत् ।। | 6-83-21a 6-83-21b |
|
तस्मिंस्तु पतिते भूमौ गतसत्वे तु सारथौ । रथः प्रदुद्राव दिशः समुद्धान्तहयस्ततः ।। | 6-83-22a 6-83-22b |
|
तौ स जित्वा महाराज यज्ञसेनसुतः प्रभुः। पौरुषं ख्यापयंस्तूर्णं व्यधमत्तव वाहिनीम् ।। | 6-83-23a 6-83-23b |
|
सा वध्यमाना समरे धार्तराष्ट्री महाचमूः । वेगान्बहुविधांश्चक्रे विषं पीत्वेन मानवः ।। | 6-83-24a 6-83-24b |
|
हैडिम्बो राक्षसेन्द्रस्तु भगदत्तं समाद्रवत्। रथेनादित्यवर्णेन सध्वजेन महाबलः ।। | 6-83-25a 6-83-25b |
|
ततः प्राग्ज्योतिषो राजा नागराजं समास्थितःक । यथा वज्रधरः पूर्वं संग्रामे तारकामये ।। | 6-83-26a 6-83-26b |
|
तत्र देवाः सगन्धर्वा ऋषयश्च समागताः । विशेषं न स्म विविदुर्हैडिम्बभगदत्तयोः ।। | 6-83-27a 6-83-27b |
|
यथा सुरपतिः शक्रस्त्रासयामास दानवान्। तथैव समरे राजा द्रावयामास पाण्डवान् ।। | 6-83-28a 6-83-28b |
|
तेन विद्राव्यमाणास्ते पाण्डवाः सर्वतो दिशम्। त्रातारं नाभ्यगच्छन्तः स्वेष्वनीकेषु भारत ।। | 6-83-29a 6-83-29b |
|
भैमसेनिं रथस्थं तु तत्रापश्याम भारत । शेषा विमनसो भूत्वा प्राद्रवन्त महारथाः ।। | 6-83-30a 6-83-30b |
|
निवृत्तेषु तु पाण्डूनां पुनः सैन्येषु भारत । आसीन्निष्ठानको घोरस्तव सैन्यस्य संयुगे ।। | 6-83-31a 6-83-31b |
|
घटोत्कचस्ततो राजन्भगदत्तं महारणे। शरैः प्रच्छादयामास मेरुं गिरिमिवाम्बुदः ।। | 6-83-32a 6-83-32b |
|
निहत्य ताञ्शरान्राजा राक्षसस्य धनुश्र्युतान्। भैमसेनिं रणे तूर्णं सर्वमर्मस्वताडयत् ।। | 6-83-33a 6-83-33b |
|
स ताड्यमानो बहुभिः शरैः सन्नतपर्वभिः । न विव्यथे राक्षसन्द्रो भिद्यमान इवाचलः ।। | 6-83-34a 6-83-34b |
|
तस्य प्राग्ज्योतिषः क्रुद्धस्तोमरांश्च चतुर्दश । प्रेषयामास समरे तांश्चिच्छेद स राक्षसः ।। | 6-83-35a 6-83-35b |
|
स तांश्छित्त्वा महाबाहुस्तोमरान्निशितैः शरैः । भगदत्तं च विव्याध सप्तत्या कङ्कपत्रिभिः ।। | 6-83-36a 6-83-36b |
|
ततः प्राग्ज्योतिषो राजा प्रहसन्निव भारत। तस्याश्वांश्चतुरः सङ्ख्ये पातयामास सायकैः ।। | 6-83-37a 6-83-37b |
|
स हताश्वे रथे तिष्ठन्राक्षसेन्द्रः प्रतापवान् । शक्तिं चिक्षेप वेगेन प्रग्ज्योतिषगजं प्रति ।। | 6-83-38a 6-83-38b |
|
तामापतन्तीं सहसा हेमदण्डां सुवेगिनीम् । त्रिधा चिच्छेद नृपतिः सा व्यकीर्यत मेदिनीं ।। | 6-83-39a 6-83-39b |
|
शक्तिं विनिहतां दृष्ट्वा हैडिम्बः प्राद्रवद्भयात् । यथेन्द्रस्य रणात्पूर्वं नमुचिर्दैत्यसत्तमः ।। | 6-83-40a 6-83-40b |
|
तं विजित्य रणे शूरं विक्रान्तं ख्यातपौरुषम् । अजय्यं समरे वीरं यमेन वरुणेन च ।। | 6-83-41a 6-83-41b |
|
पाण्डवीं समरे सेनां संममर्द स कुञ्जरः । यथा वनगजो राजन्मृद्गश्चरति पद्मिनीम् ।। | 6-83-42a 6-83-42b |
|
मद्रेश्वरस्तु समरे यमाभ्यां समसञ्जत । स्वस्त्रीयौ छादयांचक्रे शरौघैः पाण्डुनन्दनौ ।। | 6-83-43a 6-83-43b |
|
सहदेवस्तु समरे मातुलं दृश्य संगतम् । अवारयच्छरौघेण मेघो यद्वद्दिवाकरम् ।। | 6-83-44a 6-83-44b |
|
छाद्यमानः शरौघेण हृष्टरूपतरोऽभवत् । तयोश्चाप्यभवत्प्रीतिरतुला मातृकारणात् ।। | 6-83-45a 6-83-45b |
|
ततः प्रहस्य समरे नकुलस्य महारथः। ` ध्वजं चिच्छेद बाणेन धनुश्चैकेन मारिष ।। | 6-83-46a 6-83-46b |
|
अथैनं छिन्नधन्वानं छादयामास भारत। निजघान रणे तं तु सूतं चास्य न्यपातयत् ।। | 6-83-47a 6-83-47b |
|
ततः प्रसह्य समरे नकुलस्य महारथः । अश्वांश्च चतुरो राजंश्चतुर्भिः सायकोत्तमैः ।। | 6-83-48a 6-83-48b |
|
प्रेषयामास समरे यमस्य सदनं प्रति। हताश्वात्तु रथात्तूर्णमवप्लुत्य महारथः ।। | 6-83-49a 6-83-49b |
|
आरुरोह ततो यानं भ्रातुरेव यशस्विनः । एकस्थौ तु रणे शूरौ दृढे विक्षिप्य कार्मुके ।। | 6-83-50a 6-83-50b |
|
मद्रराजरथं तूर्णं च्छादयामासतुः क्षणात्। स च्छाद्यमानो बहुभिः शरैः सन्नतपर्वभिः ।। | 6-83-51a 6-83-51b |
|
स्वस्त्रीयाभ्यां नरव्याघ्रो नाकम्पत यथाऽचलः। प्रहसन्निव तां चापि शस्त्रवृष्टिं जघान ह ।। | 6-83-52a 6-83-52b |
|
सहदेवस्ततः क्रुद्धः शरमुद्गृह्य वीर्यवान्। मद्रराजमभिप्रेक्ष्य प्रेषयामास भारत ।। | 6-83-53a 6-83-53b |
|
स शरः प्रेषितस्तेन गरुडानिलवेगवान् । मद्रराजं विनिर्भिद्य निपपात महीतले ।। | 6-83-54a 6-83-54b |
|
स गाढविद्धो व्यथितो रथोपस्थे महारथः । निषसाद महाराज कश्मलं च जगाम ह ।। | 6-83-55a 6-83-55b |
|
तं विसंज्ञं निपतितं सूतः संप्रेक्ष्य संयुगे। अपोवाह रथेनाजौ यमाभ्यामभिपीडितम् ।। | 6-83-56a 6-83-56b |
|
दृष्ट्वा मद्रेश्वररथं धार्तराष्ट्राः पराङ्भुखम्। सर्वे विमनसो भूत्वा नेदमस्तीत्यचिन्तयन् ।। | 6-83-57a 6-83-57b |
|
निर्जित्य मातुलं सङ्ख्ये माद्रीपुत्रौ महारथौ । दध्यतुर्मुदितौ शङ्खौ सिंहनादं च नेदतुः ।। | 6-83-58a 6-83-58b |
|
अभिदुद्रुवतुर्हृष्टौ तव सैन्यं विशांपते । यथा दैत्यचमूं राजन्निन्द्रोपेन्द्राविवामरौ ।। | 6-83-59a 6-83-59b |
|
।। इति श्रीमन्महाभारते भीष्मपर्वणि भीष्मवधपर्वणि सप्तमदिवसयुद्धे त्र्यशीतितमोऽध्यायः ।। |
6-83-12 इरावन्तमभिप्रेक्ष्य इति झo पाठः ।। 6-83-13 इरावांस्तु सुसंक्रुद्ध इति झo पाठः ।। 6-83-16 इरावांस्तु ततं इति झo पाठः ।। 6-83-19 इरावति महात्मनीति झo पाठः ।। 6-83-21 इरावांस्तु रणे इति झo पाठः ।। 6-83-23 नागराजसुतासुत इति झo पाठः । तत्र नागराजः कौरव्यस्तस्य सुता उलूपी तस्याः सुत इरावानित्यर्थः ।। 6-83-31 निष्ठानकः सव्यथः कशब्दः ।।
| भीष्मपर्व-082 | पुटाग्रे अल्लिखितम्। | भीष्मपर्व-084 |