महाभारतम्-06-भीष्मपर्व-052

by वेदव्यासः

← भीष्मपर्व-051

महाभारतम् षष्ठपर्व महाभारतम्-06-भीष्मपर्व-052 वेदव्यासः

भीष्मपर्व-053 →

महाभारतम्/भीष्मपर्व

1. 001
2. 002
3. 003
4. 004
5. 005
6. 006
7. 007
8. 008
9. 009
10. 010
11. 011
12. 012
13. 013
14. 014
15. 015
16. 016
17. 017
18. 018
19. 019
20. 020
21. 021
22. 022
23. 023
24. 024
25. 025
26. 026
27. 027
28. 028
29. 029
30. 030
31. 031
32. 032
33. 033
34. 034
35. 035
36. 036
37. 037
38. 038
39. 039
40. 040
41. 041
42. 042
43. 043
44. 044
45. 045
46. 046
47. 047
48. 048
49. 049
50. 050
51. 051
52. 052
53. 053
54. 054
55. 055
56. 056
57. 057
58. 058
59. 059
60. 060
61. 061
62. 062
63. 063
64. 064
65. 065
66. 066
67. 067
68. 068
69. 069
70. 070
71. 071
72. 072
73. 073
74. 074
75. 075
76. 076
77. 077
78. 078
79. 079
80. 080
81. 081
82. 082
83. 083
84. 084
85. 085
86. 086
87. 087
88. 088
89. 089
90. 090
91. 091
92. 092
93. 093
94. 094
95. 095
96. 096
97. 097
98. 098
99. 099
100. 100
101. 101
102. 102
103. 103
104. 104
105. 105
106. 106
107. 107
108. 108
109. 109
110. 110
111. 111
112. 112
113. 113
114. 114
115. 115
116. 116
117. 117
118. 118
119. 119
120. 120
121. 121
122. 122

भीष्मार्जुनयोर्युद्धम् ।। 1 ।।

धृतराष्ट्र उवाच।	6-52-1x
एवं व्यूढेष्वनीकेषु मामकेष्वितरेषु च । कथं प्रहरतां श्रेष्ठाः संप्रहारं प्रचक्रिरे ।।	6-52-1a 6-52-1b
सञ्जय उवाच।	6-52-2x
तथा व्यूढेष्वनीकेषु सन्नद्धरुचिरध्वजाः। `तावकाः पाण्डवैः सार्धं यथाऽयुध्यन्त तच्छृणु।' अपारमिव संदृश्य सागरप्रतिमं बलम् ।।	6-52-2a 6-52-2b 6-52-2c
तेषां मध्ये स्थितो राजन्पुत्रो दुर्योधनस्तव । अब्रवीत्तावकान्सर्वान्युद्ध्यध्वमिति दंशिताः ।।	6-52-3a 6-52-3b
ते मनः क्रूरमाधाय समभित्यक्तजीविताः । पाण्डवानभ्यवर्तन्त सर्व एवोच्छ्रितध्वजाः ।।	6-52-4a 6-52-4b
ततो युद्धं समभवत्तुमुलं रोमहर्षणम्। तावकानां परेषां च व्यतिषक्तरथद्विपम् ।।	6-52-5a 6-52-5b
मुक्तास्तु रथिभिर्बाणा रुक्मपुङ्खाः सुतेजिताःक । सन्निपेतुरकुण्ठाग्रा नागेषु च हयेषु च ।।	6-52-6a 6-52-6b
तथा प्रवृत्ते संग्रामे धनुरुद्यम्य दंशितः । अभिपत्य महाबाहुर्भीष्मो भीमपराक्रमः ।।	6-52-7a 6-52-7b
सौभद्रे भीमसेने च सात्यकौ च महारथे । कैकेये च विराटे च धृष्टद्युम्ने च पार्षते ।।	6-52-8a 6-52-8b
एतेषु नरवीरेषु चेदिमत्स्येषु चाभिभूः । ववर्ष शरवर्षाणि वृद्धः कुरुपितामहः ।।	6-52-9a 6-52-9b
अभिद्यत ततो व्यूहस्तस्मिन्वीरसमागमे। सर्वेषामेव सैन्यानामासीद्व्यतिकरो महान् ।।	6-52-10a 6-52-10b
सादिनो ध्वजिनश्चैव हतप्रवरवाजिनः । विप्रद्रुतरथानीकाः समपद्यन्त पाण्डवाः ।।	6-52-11a 6-52-11b
अर्जुनस्तु नरव्याघ्रो दृष्ट्वा भीष्मं महारथम् । वार्ष्णेयमब्रवीत्क्रुद्धो याहि यत्र पितामहः ।।	6-52-12a 6-52-12b
एष भीष्मः सुसंक्रुद्धो वार्ष्णेय मम वाहिनीम् । नाशयिष्यति सुव्यक्तं दुर्योधनहिते रतः ।।	6-52-13a 6-52-13b
एष द्रोणः कृपः शल्यो विकर्णश्च जनार्दन । धार्तराष्ट्राश्च सहिता दुर्योधनपुरोगमाः ।।	6-52-14a 6-52-14b
पाञ्चालान्निहनिष्यन्ति रक्षिता दृढधन्वना । सोऽहं भीष्मं वधिष्यामि सैन्यहेतोर्जनार्दन ।।	6-52-15a 6-52-15b
तमब्रवीद्वासुदेवो यत्तो भव धनंजय। एष त्वां प्रापयिष्यामि पितामहरथं प्रति ।।	6-52-16a 6-52-16b
एवमुक्त्वा ततः शौरी रथं तं लोकविश्रुतम् । प्रापयामास भीष्मस्य रथं प्रति जनेश्वर ।।	6-52-17a 6-52-17b
चलद्बहुपातकेन बलाकावर्णवाजिना । समुच्छ्रितमहाभीमनदद्वानरकेतुना ।।	6-52-18a 6-52-18b
महता मेघनादेन रथेनामिततेजसा । विनिघ्नन्कौरवानीकं शूरसेनांश्च पाण्डवः ।।	6-52-19a 6-52-19b
प्रायाच्छरणदः शीघ्रं सुहृदां हर्षवर्धनः । तमापतन्तं वेगेन प्रभिन्नमिव वारणम् ।।	6-52-20a 6-52-20b
त्रसयनतं रणे शूरान्मर्दयन्तं च सायकैः । सैन्धवप्रमुखैर्गुप्तः प्राच्यसौवीरकेकयैः । सहसा प्रत्युदीयाय भीष्मः शान्तनवोऽर्जुनम् ।।	6-52-21a 6-52-21b 6-52-21c
को हि गाण्डीवधन्वानमन्यः कुरुपितामहात्। द्रोणवैकर्तनाभ्यां वा रथी संयातुमर्हति ।।	6-52-22a 6-52-22b
ततो भीष्मो महाराज सर्वलोकमहारथः । अर्जुनं सप्ततसप्तत्या नाराचानां समाचिनोत् ।।	6-52-23a 6-52-23b
द्रोणश्च पञ्चविंशत्या कृपः पञ्चाशता शरैः। दुर्योधनश्रतुःषष्ट्या शल्यश्च नवभिः शरैः ।।	6-52-24a 6-52-24b
सैन्धवो नवभिश्चैव शकुनिश्चापि पञ्चभिः । विकर्णो दशभिर्भल्लै राजन्विव्याध पाण्डवम् ।।	6-52-25a 6-52-25b
स तैर्विद्धो महेष्वासः समन्तान्निशितैः शरैः। न विव्यथे महाबाहुर्भिद्यमान इवाचलः ।।	6-52-26a 6-52-26b
स भीष्मं पञ्चविंशत्या कृपं च नवभिः शरैः । द्रोणं षष्ट्या नरव्याघ्रो विकर्णं च त्रिभिः शरैः ।।	6-52-27a 6-52-27b
शल्यं चैव त्रिभिर्बाणै राजानं चैव पञ्चभिः । प्रत्यविध्यदमेयात्मा किरीटी भरतर्षभ ।।	6-52-28a 6-52-28b
तं सात्यकिर्विराटश्च धृष्टद्युम्नश्च पार्षतः। सौभद्रो द्रौपदेयाश्च परिवव्रुर्धनंजयम् ।।	6-52-29a 6-52-29b
ततो द्रोणं महेष्वासं गाङ्गेयस्य प्रिये रतम्। अभ्यवर्तत पाञ्चाल्यः संयुक्तः सह सोमकैः ।।	6-52-30a 6-52-30b
भीष्मस्तु रथिनां श्रेष्ठो राजन्विव्याध पाण्डवम्। अशीत्या निशितैर्बाणैस्ततोऽक्रोशन्त पाण्डवाः ।।	6-52-31a 6-52-31b
तेषां तु निनदं श्रुत्वा सहितानां प्रहृष्टवत्। प्रविवेश ततो मध्यं नरसिंहः प्रतापवान् ।।	6-52-32a 6-52-32b
तेषां महारथानां स मध्यं प्राप्य धनंजयः। चिक्रीड धनुषा राजँल्लक्षं कृत्वा महारथान् ।।	6-52-33a 6-52-33b
`क्षत्रियाणां शिरांस्युग्रैः कृन्तञ्शस्त्रैर्महारथः । शून्यान्कृत्वा रथोपस्थान्व्यचरत्फल्गुनस्तदा ।'	6-52-34a 6-52-34b
ततो दुर्योधनो राजा भीष्ममाह जनेश्वरः । पीड्यमानं स्वकं सैन्यं दृष्ट्वा पार्थेन संयुगे ।।	6-52-35a 6-52-35b
एष पाण्डुसुतस्तात कृष्णेन सहितो बली। यततां सर्वसैन्यानां मूलं नः परिकृन्तति। त्वयि जीवति गाङ्गेय द्रोणे च रथिनां वरे ।।	6-52-36a 6-52-36b 6-52-36c
त्वत्कृते चैव कर्णोऽपि न्यस्तशस्त्रो विशांपते। न युध्यति रणे पार्थान्हितकामः सदा मम। स तथा कुरु गाङ्गेय यथा हन्येत फल्गुनः ।।	6-52-37a 6-52-37b 6-52-37c
एवमुक्तस्ततो राजन्पिता देवव्रतस्तव। धिक् क्षात्रं धर्ममित्युक्त्वा प्रायात्पार्थं रथं प्रति ।।	6-52-38a 6-52-38b
उभौ श्वेतहयौ राजन्संसक्तौ प्रेक्ष्य पार्थिवाः । सिंहनादान्भृशं चक्रुः शङ्खान्दध्मुश्च मारिषत ।।	6-52-39a 6-52-39b
द्रौणिर्दुर्योधनश्चैव विकर्णश्च तवात्मजः । परिवार्य रणे भीष्मं स्थिता युद्धाय मारिष ।।	6-52-40a 6-52-40b
तथैव पाण्डवाः सर्वे परिवार्य धनञ्जयम् । स्थिता युद्धाय महते ततो युद्धमवर्तत ।।	6-52-41a 6-52-41b
गाङ्गेयस्तु रणे पार्थमानर्च्छन्नवभिः शरैः । तमर्जुनः प्रत्यविध्यद्दशभिर्मर्मभेदिभिः ।।	6-52-42a 6-52-42b
ततः शरसहस्रेण सुप्रयुक्तेन पाण्डवः । अर्जुनः समरश्लाघी भीष्मस्यावारयद्दिशः ।।	6-52-43a 6-52-43b
शरजालं ततस्तत्तु शरजालेन मारिष। वारयामास पार्थस्य भीष्मः शान्तनवस्तदा ।।	6-52-44a 6-52-44b
उभौ परमसंहृष्टावुभौ युद्धाभिनन्दिनौ । निर्विशेषमयुध्येतां कृतप्रतिकृतैषिणौ ।।	6-52-45a 6-52-45b
भीष्मचापविमुक्तानि शरजालानि शङ्घशः। शीर्यमाणान्यदृश्यन्त भिन्नान्यर्जुनसायकैःक ।।	6-52-46a 6-52-46b
तथैवार्जुनमुक्तानि शरजालानि सर्वशः । गाङ्गेयशरनुन्नानि प्रापतन्त महीतले ।।	6-52-47a 6-52-47b
अर्जुनः पञ्चविंशत्या भीष्ममार्च्छच्छितैः शरैः । भीष्मोपि समरे पार्थं विव्याध निशितैः शरैः ।	6-52-48a 6-52-48b
अन्योन्यस्य हयान्विद्ध्वा ध्वजौ च सुमहाबलौ । रथेषां रथचक्रे च चिक्रीडतुररिन्दमौ ।।	6-52-49a 6-52-49b
ततः क्रुद्धो महाराज भीष्मः प्रहरतां वरः। वासुदेवं त्रिभिर्बाणैराजघान स्तनान्तरे ।।	6-52-50a 6-52-50b
भीष्मचापच्युतैस्तैस्तु निर्विद्धो मधुसूदनः । विरराज रणे राजन्सपुष्प इव किंशुकः ।।	6-52-51a 6-52-51b
ततोऽर्जुनो भृशं क्रुद्धो निर्विद्धं प्रेक्ष्य माधवम् । सारथिं कुरुवृद्धस्य निर्बिभेद शितैः शरैः ।।	6-52-52a 6-52-52b
यतमानौ तु तौ वीरावन्योन्यस्य वधं प्रति। न शक्नुतां तदाऽन्योन्यमभिसन्धातुमाहवे ।।	6-52-53a 6-52-53b
तौ मण्डलानि चित्राणि गतत्प्रत्यागतानि च। अदर्शयेतां बहुधा सूतसामर्थ्यलाघवात् ।।	6-52-54a 6-52-54b
अन्तरं च प्रहारेषु तर्कयन्तौ परस्परम् । राजन्नन्तरमार्गस्थौ स्थितावास्तां मुहुर्मुहुः ।।	6-52-55a 6-52-55b
उभौ सिंहरवोन्मिश्रं शङ्खशब्दं च चक्रतुः । तथैव चापनिर्घोषं चक्रतुस्तौ महारथौ ।।	6-52-56a 6-52-56b
तयोः शङ्खनिनादेन रथनेमिस्वनेन च। दारिता सहसा भूमिश्चकम्पे च ननाद च ।।	6-52-57a 6-52-57b
नोभयोरन्तरं कश्चिद्ददृशे भरतर्षभ । बलिनौ युद्धदुर्धर्षावन्योन्यसदृशावुभौ ।।	6-52-58a 6-52-58b
चिह्नमात्रेण भीष्मं तु प्रजज्ञुस्तत्र कौरवाः । तथा पाण्डुसुताः पार्थं चिह्नमात्रेण जज्ञिरेक ।।	6-52-59a 6-52-59b
तयोर्नृवरयोर्दृष्ट्वा तादृशं तं पराक्रमम्। विस्कमयं सर्वभूतानि जग्मुर्भारतसंयुगे ।।	6-52-60a 6-52-60b
न तयोर्विवरं कश्चिद्रणे पश्यति भारत। धर्मे स्थितस्य हि यथा न कश्चिद्वृजिनं क्वचित् ।।	6-52-61a 6-52-61b
उभौ च शरजालेन तावदृश्यो बभूवतुः। प्रकाशौ च पुनस्तूर्णं बभूवतुरुभौ रणे।।	6-52-62a 6-52-62b
तत्र देवाः सगन्धर्वाश्चारणाश्चर्षिभिः सह। अन्योन्यं प्रत्यभाषन्त तयोर्दृष्ट्वा पराक्रमम् ।।	6-52-63a 6-52-63b
न शक्यौ युधि संरब्धौ जेतुमेतौ कथंचन। सदेवासुरगन्धर्वैर्लोकैरपि महारथौ ।।	6-52-64a 6-52-64b
आश्चर्यभूतं लोकेषु युद्धमेतन्महाद्भुतम् । नैतादृशानि युद्धानि भविष्यन्ति कथंचन ।।	6-52-65a 6-52-65b
न हि शक्यो रणे जेतुं भीष्मः पार्थेन धीमता। सधनुः सरथः साश्वः प्रवपन्सायकान्रणे ।।	6-52-66a 6-52-66b
तथैव पाण्डवं युद्धे देवैरपि दुरासदम् । न विजेतुं रणे भीष्म उत्सहेत धनुर्धरम् ।।	6-52-67a 6-52-67b
आलोकादपि युद्धं हि सममेतद्भविष्यति। इति स्म वाचोऽश्रूयन्त प्रोच्चरन्त्यकस्ततस्ततः। गाङ्गेयार्जुनयोः सङ्ख्ये स्तवयुक्ता विशांपते ।।	6-52-68a 6-52-68b 6-52-68c
त्वदीयास्तु तदा योधाः पाण्डवेयाश्च भारत। अन्योन्यं समरे जघ्नुस्तयोस्तत्र समागमे ।।	6-52-69a 6-52-69b
शितधारैस्तथा स्वङ्गैर्विमलैश्च परश्वधैः । शरैरन्यैश्च बहुभिः सस्त्रैर्नानाविधैरपि ।।	6-52-70a 6-52-70b
उभयोः सेनयोः शूरा न्यकृन्तन्त परस्परम् । वर्तमाने तथा घोरे तस्मिन्युद्धे सुदारुणे। द्रोणपाञ्चाल्ययो राजन्महानासीत्समागमः ।।	6-52-71a 6-52-71b 6-52-71c
।। इति श्रीमन्महाभारते भीष्मपर्वणि भीष्मवधपर्वणि द्वितीयदिवसयुद्धे द्विपञ्चशोऽध्यायः ।।

6-52-10 व्यतिकरो मेलकः। समागम इत्यर्थः ।। 6-52-15 दृढधन्वना भीष्मेण ।। 6-52-55 अन्तरं छिद्रम्। तर्कयन्तौ चिन्तयन्तौ। अन्तरमार्गस्थौ छिद्रान्वेषणपरौ ।। 6-52-59 चिह्नं ध्वजः ।। 6-52-68 आलोकात् आसंसारस्थितेः ।।

भीष्मपर्व-051

पुटाग्रे अल्लिखितम्।

भीष्मपर्व-053