महाभारतम्-06-भीष्मपर्व-045
| ← भीष्मपर्व-044 | महाभारतम् षष्ठपर्व महाभारतम्-06-भीष्मपर्व-045 वेदव्यासः |
भीष्मपर्व-046 → |
|
कुरुपाण्डवसेनयोर्द्वन्द्वयुद्धवर्णनम् ।। 1 ।।
| सञ्जय उवाच। | 6-45-1x |
|
पूर्वाह्णे तस्य रौद्रस्य युद्धमह्नो विशांपते। प्रावर्तत महाघोरं राज्ञां देहावकर्तनम् ।। | 6-45-1a 6-45-1b |
|
कुरूणां सृञ्जयानां च जिगीषूणां परस्परम् । सिंहानामिव संह्रादो दिवमुर्वी च नादयन् ।। | 6-45-2a 6-45-2b |
|
आसीत्किलकिलाशब्दस्तलशङ्खरवैः सह । जझिरे सिंहनादाश्च शूराणां प्रतिगर्जताम् ।। | 6-45-3a 6-45-3b |
|
तलत्राभिहताश्चैव ज्याशब्दा भरतर्षभ। पत्तीनां पादशब्दश्च वाजिनां च महास्वनः ।। | 6-45-4a 6-45-4b |
|
तोत्राङ्कुशनिपातश्च आयुधानां च निःस्वनः। घण्टाशब्दश्च नागानामन्योन्यमभिधावताम् ।। | 6-45-5a 6-45-5b |
|
तस्मिन्समुदिते शब्दे तुगुले रोमहर्षणे । बभूव रथनिर्घोषः पर्जन्यनिनदोपमःक ।। | 6-45-6a 6-45-6b |
|
ते मनः क्रूरमाधाय समभित्यक्तजीविताः । पाण्डवानभ्यवर्तन्त सर्व एवोच्छ्रितध्वजाः ।। | 6-45-7a 6-45-7b |
|
अथ शान्तनवो राजन्नभ्यधावद्धनञ्जयम् । प्रगृह्य कार्मुकं घोरं कालदण्डोपमं रणे ।। | 6-45-8a 6-45-8b |
|
अर्जुनोऽपि धनुर्गृह्य गाण्डीवं लोकविश्रुतम् । अभ्यधावत तेजस्वी गाङ्गेयं रणमूर्धनि ।। | 6-45-9a 6-45-9b |
|
तावुभौ कुरुशार्दूलौ परस्परवधैषिणौ। गाङ्गेयस्तु रणे पार्थं विद्ध्वा नाकम्पयद्बली ।। | 6-45-10a 6-45-10b |
|
तथैव पाण्डवो राजन्भीष्मं नाकम्पयद्युधि। सात्यकिस्तु महेष्वासः कृतवर्माणमभ्यात् ।। | 6-45-11a 6-45-11b |
|
तयोः समभयवद्युद्धं तुमुलं रोमहर्षणम् । सात्यकिः कृतवर्माणं कृतवार्मा च सात्यकिम् ।। | 6-45-12a 6-45-12b |
|
आनर्च्छतुः शरैर्घोरैस्तक्षमाणौ परस्परम्। तौ शराचितसर्वाङ्गौ शुशुभाते महाबलौ ।। | 6-45-13a 6-45-13b |
|
वसन्ते पुष्पशबलौ पुष्पिताविव किंशुकौ । अभिमन्युर्महेष्वासं बृहद्बलमयोधयत् ।। | 6-45-14a 6-45-14b |
|
ततः कोसलराजाऽसावभिमन्योर्विशांपते । ध्वजं चिच्छेद समरे सारथिं च व्यपातयत् ।। | 6-45-15a 6-45-15b |
|
सौभद्रस्तु ततः क्रुद्धः पातिते रथसारथौ। बृहद्बलं महाराज विव्याध नवभिः शरैः ।। | 6-45-16a 6-45-16b |
|
अथापराभ्यां भल्लाभ्यां शिताभ्यामरिमर्दनः । ध्वजमेकेन चिच्छेद पार्ष्णिमेकेन सारथिम् ।। | 6-45-17a 6-45-17b |
|
अन्योन्यं च शरैः क्रुद्धौ ततक्षाते परस्परम् । मानिनं समरे दृप्तं कृतवैरं महारथम्।। | 6-45-18a 6-45-18b |
|
भीमसेनस्तव सुतं दुर्योधनमयोधयत् । तावुभौ नरशार्दूलौ कुरुमुख्यौ महाबलौ ।। | 6-45-19a 6-45-19b |
|
अन्योन्यं शरवर्षाभ्यां ववृषाते रणाजिरे। तौ वीक्ष्य तु महात्मानौ कृतिनौ चित्रयोधिनौ ।। | 6-45-20a 6-45-20b |
|
विस्मयः सर्वभूतानां समपद्यत भारत। दुःशासनस्तु नकुलं प्रत्युद्याय महाबलम् ।। | 6-45-21a 6-45-21b |
|
अविध्यन्निशितैर्बाणैर्बहुभिर्मर्मभेदिभिः । तस्य माद्रीसुतः केतुं सशरं च शरासनम् ।। | 6-45-22a 6-45-22b |
|
चिच्छेद निशितैर्बाणैः प्रहसन्निव भारत । अथैनं पञ्चविंशत्या क्षुद्रकाणां समार्पयत् ।। | 6-45-23a 6-45-23b |
|
पुत्रस्तु तव दुर्धर्षो नकुलस्य महाहवे । तुरङ्गांश्चिच्छिदे बाणैर्ध्वजं चैवाभ्यपातयत् ।। | 6-45-24a 6-45-24b |
|
दुर्मुखः सहदेवं च प्रत्युद्याय महाबलम् । विव्याध शरवर्षेण यतमानं महाहवे ।। | 6-45-25a 6-45-25b |
|
सहदेवस्ततो वीरो दुर्मुखस्य महारणे। शरेण भृतशीक्ष्णेन पातयामास सारथिम् ।। | 6-45-26a 6-45-26b |
|
तावन्योन्यं समासाद्य समरे युद्धदुर्मदौ । त्रासयेतां शरैर्घोरैः कृतप्रतिकृतैषिणौ ।। | 6-45-27a 6-45-27b |
|
युधिष्टिरः स्वयं राजा मद्रराजानमभ्ययात्। तस्य मद्राधिपश्चापं द्विधा चिच्छेद मारिष ।। | 6-45-28a 6-45-28b |
|
तदपास्य धनुश्छिन्नं कुन्तीपुत्रो युधिष्ठिरः । अन्यत्कार्मुकमादाय वेगवद्बलवत्तरम् ।। | 6-45-29a 6-45-29b |
|
ततो मद्रेश्वरं राजा शरैः सन्नतपर्वभिः । छादयामास संक्रुद्धस्तिष्ठ तिष्ठेति चाब्रवीत् ।। | 6-45-30a 6-45-30b |
|
धृष्टद्युम्नस्ततो द्रोणमभ्यद्रवत भारत। तस्य द्रोणः सुसंक्रुद्धः परासुकरणं दृढम् ।। | 6-45-31a 6-45-31b |
|
त्रिधा चिच्छेद समरे पाञ्चाल्यस्य तु कार्मुकम् । शरं चैव महाघोरं कालदण्डमिवापरम् ।। | 6-45-32a 6-45-32b |
|
प्रेषयामास समरे सोऽस्य काये न्यमञ्जत। अथान्यद्धनुरादाय सायकांश्च चतुर्दश ।। | 6-45-33a 6-45-33b |
|
द्रोणं द्रुपदपुत्रस्तु प्रतिविव्याध संयुगे । तावन्योन्यं सुसंक्रुद्धौ चक्रतुः शुभृशं रणम् ।। | 6-45-34a 6-45-34b |
|
सौमदत्तिं रणे शङ्खो रभसं रभसो युधि । प्रत्युद्ययौ महाराज तिष्ठतिष्ठेति चाब्रवीत् ।। | 6-45-35a 6-45-35b |
|
तस्य वै दक्षिणं वीरो निर्बिभेद रणे भुजम् । समदत्तिस्तथा शङ्खं जत्रुदेशे समाहनत् ।। | 6-45-36a 6-45-36b |
|
तयोस्तदभवद्युद्धं घोररूपं विशांपते । दृप्तयोः समरे पूर्वं वृत्रवासवयोरिव ।। | 6-45-37a 6-45-37b |
|
बाह्लीकं तु रणे क्रुद्ध क्रुद्धरूपो विशांपते। अभ्यद्रवदमेयात्मा धृष्टकेतुर्महारथः ।। | 6-45-38a 6-45-38b |
|
बाह्लीकस्तु रणे राजन्धृष्टकेतुममर्षणः । शरैर्बहुभिरानर्च्छत्सिंहनादमथानदत् ।। | 6-45-39a 6-45-39b |
|
चेदिराजस्तु संक्रुद्धो बाह्लीकं नवभिः शरैः । विव्याध समरे तूर्णं मत्तो मत्तमिव द्विपम् ।। | 6-45-40a 6-45-40b |
|
तौ तत्र समरे क्रुद्धौ नर्दन्तौ च पुनः पुनः । समीयतुः सुसंक्रुद्धावङ्गारवबुधाविव ।। | 6-45-41a 6-45-41b |
|
राक्षसं रौद्रकर्माणं क्रूरकर्मा घटोत्कचः । अलम्बुसं प्रत्युदियाद्बलं शक्र इवाहवे ।। | 6-45-42a 6-45-42b |
|
घटोत्कचस्ततः क्रुद्धो राक्षसं तं महाबलम् । नवत्या सायकैस्तीक्ष्णैर्दारयामास भारत ।। | 6-45-43a 6-45-43b |
|
अलम्बुसस्तु समरे भैमसेनिं महाबलम् । बहुधा दारयामास शरैः सन्नतपर्वभिः ।। | 6-45-44a 6-45-44b |
|
व्यभ्राजेतां ततस्तौ तु संयुगे शरविक्षतौ। यथा देवासुरे युद्धे बलशक्रौ महाबलौ ।। | 6-45-45a 6-45-45b |
|
शिखण्डी समरे राजन्द्रौणिमभ्युद्ययौ बली । अश्वत्थामा ततः क्रुद्दः शिखण्डिनमुपस्थितम् ।। | 6-45-46a 6-45-46b |
|
नाराचेन सुतीक्ष्णेन भृशं विद्ध्वा ह्यकम्पयत् । शिखण्ड्यपि ततो राजन्द्रोणपुत्रमताडयत् ।। | 6-45-47a 6-45-47b |
|
सायकेन सुपीतेन तीक्ष्णेन निशितेन च। तौ जघ्नतुस्तदान्योन्यं शरैर्बहुविधैर्मृधे ।। | 6-45-48a 6-45-48b |
|
भगदत्तं रणे शूरं विराटो वाहिनीपतिः। अभ्ययात्त्वरितो राजंस्ततो युद्धमवर्तत ।। | 6-45-49a 6-45-49b |
|
विराटो भगदत्तं तु शरवर्षण भारत। अभ्यवर्षत्सुसंक्रुद्धो मेघो वृष्ट्या इवाचलम् ।। | 6-45-50a 6-45-50b |
|
भगदत्तस्ततस्तूर्णं विराटं पृथिवीपतिम् । छादयामास समरे मेघः सूर्यमिवोदितम् ।। | 6-45-51a 6-45-51b |
|
बृहत्क्षत्रं तु कैकेयं कृपः शारद्वतो ययौ । तं कृपः शरवर्षेण च्छादयामास भारत ।। | 6-45-52a 6-45-52b |
|
गौतमं कैकयः क्रुद्धः शरवृष्ट्याऽभ्यपूरयत् । तावन्योन्यं हयान्हत्वा धनुश्छित्वा च भारत ।। | 6-45-53a 6-45-53b |
|
विरथावसियुद्धाय समीयतुरमर्षणौ । तयोस्तदभवद्युद्धं घोररूपं सुदारुणम् ।। | 6-45-54a 6-45-54b |
|
द्रुपदस्तु ततो राजन्सैन्धवं वै जयद्रथम् । अभ्युद्ययौ हृष्टरूपो हृष्टरूपं परंतपः ।। | 6-45-55a 6-45-55b |
|
ततः सैन्धवको राजा द्रुपदं विशिखैस्त्रिभिः । ताजयामास समरे स च तं प्रत्यबिध्यत ।। | 6-45-56a 6-45-56b |
|
तयोस्तदभवद्युद्धं घोररूपं सुदारुणम् । ईक्षणप्रीतिजननं शुक्राङ्गरकयोरिव ।। | 6-45-57a 6-45-57b |
|
विकर्णस्तु सुतस्तुभ्यं सुतसोमं महाबलम् । अभ्ययाञ्जवनैरश्वैस्ततो युद्धमवर्तत ।। | 6-45-58a 6-45-58b |
|
विकर्णः सुतसोमं तु विद्ध्वा नाकम्पयच्छरैः । सुतसोमो विकर्णं च तदद्भुतमिवाभवत् ।। | 6-45-59a 6-45-59b |
|
सुशर्माणं नरव्याघ्रश्चेकितानो महारथः । अभ्यद्रवत्सुसंक्रुद्धः पाण्डवार्थे पराक्रमी ।। | 6-45-60a 6-45-60b |
|
शुशर्मा तु महाराज चेकितानं महारथम् । महता शरवर्षेण वारयामास संयुगे ।। | 6-45-61a 6-45-61b |
|
चेकितानोऽपि संरब्धः सुशर्माणां महाहवे । प्राच्छादयत्तमिषुभिर्महामेघ इवाचलम् ।। | 6-45-62a 6-45-62b |
|
शकुनिः प्रतिविन्ध्यं तु पराक्रान्तं पराक्रमी । अभ्यद्रवत राजेन्द्र मत्तः सिंह इव द्विपम् ।। | 6-45-63a 6-45-63b |
|
यौधिष्ठिरस्तु संक्रुद्धः सौबलं निशितैः शरैः । व्यदारयत संग्रामे मघवानिव दानवम् ।। | 6-45-64a 6-45-64b |
|
शकुनिः प्रतिविन्ध्यं तु प्रतिविध्यन्तमाहवे। व्यदारयन्महाप्राज्ञः शरैः सन्नतपर्वभिः ।। | 6-45-65a 6-45-65b |
|
सुदक्षिणं तु राजेन्द्र काम्भोजानां महारथम् । श्रुतकर्मा पराक्रान्तमभ्यद्रवत संयुगे ।। | 6-45-66a 6-45-66b |
|
सुदक्षिणस्तु समरे साहदेविं महारथम् । विद्ध्वा नाकम्पयत वै मैनाकमिव पर्वतम् ।। | 6-45-67a 6-45-67b |
|
श्रुतकर्मा ततः क्रुद्धः काम्भोजानां महारथम् । शरैर्बहुभिरानर्च्छद्दारयन्निव सर्वशः ।। | 6-45-68a 6-45-68b |
|
इरावानथ संक्रुद्धः श्रुतायुषमरिन्दमम् । प्रत्युद्ययौ रणे यत्तो यत्तरूपं परंतपः ।। | 6-45-69a 6-45-69b |
|
आर्जुनिस्तस्य समरे हयान्हत्वा महारथः । ननाद बलवान्नादं तत्सैन्यं प्रत्यपूरयत् ।। | 6-45-70a 6-45-70b |
|
श्रुतायुस्तु ततः क्रुद्धः फाल्गुनेः समरे हयान्। निजघान गदाग्रेण ततो युद्धमवर्तत ।। | 6-45-71a 6-45-71b |
|
विन्दानिविन्दावावन्त्यौ कुन्तिभोजं महारथम् । ससेनं ससुतं वीरं संसस?ञ्जतुराहवे ।। | 6-45-72a 6-45-72b |
|
तत्राद्भुतमपश्याम तयोर्घोरं पराक्रमम् । अयुध्येतां स्थिरौ भूत्वा महत्या सेनया सह ।। | 6-45-73a 6-45-73b |
|
अनुविन्दस्तु गदया कुन्तिभोजमताडयत्। कुन्तिभोजश्च तं तूर्णं शरव्रातैरवाकिरत् ।। | 6-45-74a 6-45-74b |
|
कुन्तिभोजसुतश्चापि विन्दं विव्याध सायकैः । स च तं प्रतिविव्याध तदद्भुतमिवाभवत् ।। | 6-45-75a 6-45-75b |
|
केकया भ्रातरः पञ्च गान्धारान्पञ्च मारिष । ससैन्यास्ते ससैन्यांश्च योधयामासुराहवे ।। | 6-45-76a 6-45-76b |
|
वीरबाहुश्च ते पुत्रो वैराटिं रथसत्तमम् । उत्तरं योधयामास विव्याध निशितैः शरैः ।। | 6-45-77a 6-45-77b |
|
उत्तरश्चापि तं वीरं विव्याध निशितैः शरैः । चेदिराट् समरे राजन्नुलूकं समभिद्रवत् ।। | 6-45-78a 6-45-78b |
|
तथैव शरवर्षेण उलूकं समविद्ध्यत । उलूकश्चापि तं बाणैर्निशितैर्लोमवाहिभिः ।। | 6-45-79a 6-45-79b |
|
तयोर्युद्धं समभवद्धोररूपं विशांते । दारयेतां सुसंक्रुद्धावन्योन्यमपराजितौ ।। | 6-45-80a 6-45-80b |
|
एवं द्वन्द्वसहस्राणि रथवारणवाजिनाम् । पदातीनां च समरे तव तेषां च संकुले ।। | 6-45-81a 6-45-81b |
|
मुहूर्तमिव तद्युद्धमासीन्मधुरदर्शनम् । तत उन्मत्तवद्राजन्न प्राज्ञायत किंचन ।। | 6-45-82a 6-45-82b |
|
गजो गजेन समरे रथिनं च रथी ययौ । अश्वोऽश्वं समभिप्रायात्पदातिश्च पदातिनम् ।। | 6-45-83a 6-45-83b |
|
ततो युद्धं सुदुर्धर्षं व्याकुलं समपद्यत। शूराणां समरे तत्र समासाद्येतरेतरम् ।। | 6-45-84a 6-45-84b |
|
तत्र देवर्षयः सिद्धाश्चारणाश्च समागताः । प्रेक्षन्त तद्रणं घोरं देवासुरसमं भुवि ।। | 6-45-85a 6-45-85b |
|
ततो दन्तिसहस्राणि र्थानां चापि मारिष। अश्वौघाः पुरुषौघाश्च विपरीतं समाययुः ।। | 6-45-86a 6-45-86b |
|
तत्रतत्र प्रदृश्यन्ते रथवारणपत्तयः । सादिनश्च नरव्याघ्र युध्यमाना मुहुर्मुहुः ।। | 6-45-87a 6-45-87b |
|
।। इति श्रीमन्महाभारते भीष्मपर्वणि भीष्मवधपर्वणि प्रथमदिवसयुद्धे पञ्चचत्वारिंशोऽध्यायः ।। |
6-45-1 पूर्वाह्णे पूर्वभागे ।। 6-45-5 तोत्रं गजदमनं वेणुकाख्यं वेणुवुध्नसमाकारम् ।। 6-45-13 आनर्च्छतुः पीडितवन्तौ। तक्षमाणौ तनूकुर्वाणौ ।। 6-45-14 पुष्पैः शबलौ विचित्रौ ।। 6-45-17 एकेन प्राष्णि पृष्ठगोपं एकेन सारथिमिति च ।। 6-45-23 क्षुद्रकाणां बाणविशेषाणाम् ।। 6-45-31 परासुकरणं मारणसाधनम् ।। 6-45-36 वीरः शङ्खः। जत्रुदेशे अंससंधौ ।। 6-45-38 धृष्टकेतुः शिशुपालसुतः ।। 6-45-44 सन्नतपर्वभिः अलक्षितग्रन्थिभिः ।। 6-45-48 तीक्ष्णेन सूक्ष्मधारेण । निशिते शाणोल्लीढेन । मृधे संग्रामे ।। 6-45-58 तुभ्यं तव। सुतसोमं भैमसेनिम् ।। 6-45-60 चेकितानो यादवः ।। 6-45-69 इरावानर्जुनपुत्रः ।। 6-45-72 संससज्जतुः संसक्तावभूताम् ।। 6-45-81 द्वन्द्वं द्वयोर्द्वयोर्युद्धम् ।। 6-45-86 विपरीतं अतीतक्रमम् ।।
| भीष्मपर्व-044 | पुटाग्रे अल्लिखितम्। | भीष्मपर्व-046 |