नारदपुराणम्- पूर्वार्धः/अध्यायः ५४
सनंदन उवाच ।।
ज्योतिषांगं प्रवक्ष्यामि यदुक्तं ब्रह्मणा पुरा ।।
यस्य विज्ञान मात्रेण धर्मसिद्धिर्भवेन्नृणाम् ।। ५४-१ ।।
त्रिस्कंधं ज्यौतिषां शास्त्रं चतुर्लक्षमुदाहृतम् ।।
गणितं जातकं विप्र संहितास्कंधसंज्ञिताः ।। ५४-२ ।।
गणिते परिकर्मादि खगमध्यस्फुटक्रिंये ।।
अनुयोगश्चंद्रसूर्यग्रहणं तचोदस्याकम् ।। ५४-३ ।।
छाया श्रृङ्गोन्नतियुती पातसाधानमीरितम् ।।
जातके राशिभेदाश्च ग्रहयोनिश्च योनिजम् ।। ५४-४ ।।
निषेकजन्मारिष्टानि ह्यायुर्दायो दशाक्रमः ।।
कर्माजीवं चाष्टवर्गो राजयोगाश्च नाभसाः ।। ५४-५ ।।
चंद्रयोगाः प्रव्रज्याख्या राशिशीलं च दृक्फलम् ।।
ग्रहभावफलं चैवाश्रययोगप्रकीर्णके ।। ५४-६ ।।
अनिष्टयोगाः स्रीजन्मपलं निर्याणमेव च ।।
नष्टजन्मविधानं च तथा द्रेष्काणलक्षणम् ।। ५४-७ ।।
संहिताशास्त्ररूपं च ग्रहचारोऽब्दलक्षणम् ।।
तिथिवासरनक्षत्रयोगतिथ्यर्द्धसंज्ञकाः ।। ५४-८ ।।
मुहूर्तोपग्रहाः सूयसंक्रांतिर्गोचरः क्रमात् ।।
चंद्रता राबलं चैव सर्वलग्रार्तवाह्वयः ।। ५४-९ ।।
आधानपुंससीमंतजातनामान्नभुक्तयः ।।
चौलङ्कर्ण्ययणं मौंजी क्षुरिकाबंधनं तथा ।। ५४-१० ।।
समावर्तिनवैवाहप्रतिष्टासद्मलक्षणम् ।।
यात्राप्रवेशनं सद्योवृष्टिः कर्मविलक्षणम् ।। ५४-११ ।।
उत्पत्तिलक्षणं चैव सर्वं संक्षेपतो ब्रुवे ।।
एकं दश शतं चैव सहस्रायुतलक्षकम् ।। ५४-१२ ।।
प्रयुतं कोटिसंज्ञां चार्बुदमब्जं च रर्ववकम् ।।
निरवर्व च महापद्मं शंकुर्जलधिरेव च ।। ५४-१३ ।।
अत्यं मध्यं परार्द्धं च संज्ञा दशगुणोत्तराः ।।
क्रमादुत्क्रमतो वापि योगः कार्योत्तरं तथा ।। ५४-१४ ।।
हन्याद्गुणेन गुण्यं स्यात्तैनैवोपांतिमादिकान् ।।
शुद्धेद्धरोयद्गुणश्चभाज्यांत्यात्तत्फलं मुने ।। ५४-१५ ।।
समांकतोऽथो वर्गस्यात्तमेवाहुः कृतिं बुधाः ।।
अंत्यात्तु विषमात्त्यक्त्वा कृतिं मूलंन्यसेत्पृथक् ।। ५४-१६ ।।
द्विगुणेनामुना भक्ते फलं मूले न्यसेत्क्रमात् ।।
तत्कृतिं च त्यजेद्विप्र मूलेन विभजेत्पुनः ।। ५४-१७ ।।
एवं मुहुर्वर्गमूलं जायते च मुनीश्वर ।।
समत्र्यङ्कहतिः प्रोक्तो घनस्तत्रविधिः पदे ।। ५४-१८ ।।
प्रोच्यते विषमं त्वाद्यं समे द्वे च ततः परम् ।।
विशोध्यं विषमादंत्याद्धनं तन्मूलमुच्यते ।। ५४-१९ ।।
त्रिघ्नाद्भजन्मूलकृत्या समं मूले न्यसेत्फलम् ।।
तत्कृतित्वेन निहतान्निघ्नीं चापि विशोधयेत् ।। ५४-२० ।।
घनं च विषमादेवं घनमूलं मुर्हुभवेत् ।।
अन्योन्यहारनिहतौ हरांशौ तु समुच्छिदा ।। ५४-२१ ।।
लवा लवघ्नाश्च हरा हरघ्ना हि सवर्णनम् ।।
भागप्रभागे विज्ञेयं मुने शास्रार्थचिंतकैः ।। ५४-२२ ।।
अनुबंधेऽपवाहे चैकस्य चेदधिकोनकः ।।
भागास्तलस्थहारेण हरं स्वांशाधिकेन तान् ।। ५४-२३ ।।
ऊनेन चापि गुणयेद्धनर्णं चिंतयेत्तथा ।।
कार्यस्तुल्यहरां शानां योगश्चाप्यंततो मुने ।। ५४-२४ ।।
अहारराशौ रूप्यं तु कल्पयेद्धरमप्यथा ।।
अंशाहतिश्छेदघातहृद्भिन्नगुणने फलम् ।। ५४-२५ ।।
छेदं चापि लवं विद्वन्परिवर्त्य हरस्य च ।।
शेषः कार्यो भागहारे कर्तव्यो गुणनाविधिः ।। ५४-२६ ।।
हारांशयोः कृती वर्गे घनौ घनविधौ मुने ।।
पदसिद्ध्यै पदे कुर्यादथोरवं सर्वतश्च रवम् ।। ५४-२७ ।।
छेदं गुणं गुणं छेदं वर्गं मूलं पदं कृतिम् ।।
ऋणं स्वं स्वमृणं कुर्यादृश्ये राशिप्रसिद्धये ।। ५४-२८ ।।
अथ स्वांशाधिकोने तु लवाढ्यो नो हरो हरः ।।
अंशस्त्वविकृतस्तत्र विलोमे शेषमुक्तवत् ।। ५४-२९ ।।
उद्दिष्टाराशिः संक्षिप्तौ हृतोंऽशै रहितो युतः ।।
इष्टघ्नदृष्टेनैतेन भक्तराशिरनीशितः ।। ५४-३० ।।
योगोन्तरेणोनयुतोद्वितोराशीतसंक्रमे ।।
राश्यंतरहृतं वर्गोत्तरं योसुतश्च तौ ।। ५४-३१ ।।
गजग्रीष्टकृतिर्व्यैका दलिता चेष्टभाजिता ।।
एकोऽस्य वर्गो दलितः सैको राशिः परो मतः ।। ५४-३२ ।।
द्विगुणेष्टहृतं रूपं श्रेष्टं प्राग्रूपकं परम् ।।
वर्गयोगांतरे व्येके राश्योर्वर्गोस्त एतयोः ।। ५४-३३ ।।
इष्टवगेकृतिश्चेष्टघनोष्टग्रौ च सौककौ ।।
एषीस्यानामुभे व्यक्ते गणिते व्यक्तमेव च ।। ५४-३४ ।।
गुणघ्नमूलोनयुतः सगुणार्द्धे कृतं पदम् ।।
दृष्टस्य च गुणार्द्धो न युतं वर्गीकृतं गुणः ।। ५४-३५ ।।
यदा लवोनपुम्राशिर्दृश्यं भागोनयुग्भुवा ।।
भक्तं तथा मूलगुणं ताभ्यां साध्योथ व्यक्तवत् ।। ५४-३६ ।।
प्रमाणेच्छे सजातीये आद्यंते मध्यगं फलम् ।।
इच्छघ्नमाद्यहृत्सेष्टं फलं व्यस्ते विपर्ययात् ।। ५४-३७ ।।
पंचरास्यादिकेऽन्योन्यपक्षं कृत्वा फलच्छिदाम् ।।
बहुराशिवधं भक्ते फलं स्वल्पवधेन च ।। ५४-३८ ।।
इष्टकर्मवधेमूलं च्युतं मिश्रात्कलांतरे ।।
मानघ्नकालश्चातीतकालाघ्नफलसंहृताः ।। ५४-३९ ।।
स्वयोगभक्तानिघ्नाः स्युः संप्रयुक्तदलानि च ।।
बहुराशिपलात्स्वल्पराशिमासफलं बहु ।। ५४-४० ।।
चेद्राशिविवरं मासफलांतरहृतं च यः ।।
क्षेपा मिश्रहताः क्षेपोयोगभक्ताः फलानि च ।। ५४-४१ ।।
भजेच्छिदोंशैस्तैर्मिश्रै रूपं कालश्च पूर्तिकृत् ।।
पूर्णोगच्छेत्समेध्यव्येसमेवर्गोर्द्धितेत्यतः ।। ५४-४२ ।।
व्यस्तं गच्छतं फलं यद्गुणवर्गं भचहि तत् ।।
व्येकं व्येकगुणाप्तं च प्राध्नं मानं गुणोत्तरे ।। ५४-४३ ।।
भुजकोटिकृतियोगमूलं कर्णश्च दोर्भवेत् ।।
श्रुतिकृत्यंतरपद कोटिर्दोः कर्णवर्गयोः ।। ५४-४४ ।।
विंवरात्तत्कर्णपदं क्षेत्रे त्रिचतुरस्रके ।।
राश्योरंतरवर्गेण द्विघ्ने घाते युते तयोः ।। ५४-४५ ।।
वर्गयोगोथ योगांतहंतिर्वर्गांतरं भवेत् ।।
व्यास आकृतिसंक्षण्णोव्यासास्यात्परिधिर्मुने ।। ५४-४६ ।।
ज्याव्यासयोगविवराहतमूलोनितोऽर्द्धितः ।।
व्यासः शरः शरोनाञ्च व्यासाच्छरगुणात्पदम् ।। ५४-४७ ।।
द्विघ्नं जीवाथ जीवार्द्धवर्गे शरहृते युते ।।
व्यासोष्टतेभवेदेवं प्रोक्तं गणितकोविदैः ।। ५४-४८ ।।
चापोननिघ्नः परिधिः प्रगङ्लः परिधेः कृते ।।
तुर्यांशेन शरध्नेनाघेनिनाधं चतुर्गणम् ।। ५४-४९ ।।
व्यासध्नं प्रभजेद्विप्र ज्या काशं जायते स्फुटा ।।
ज्यांघ्रीषुध्नोवृत्तवर्गोबग्धिघ्नव्यासाढ्यमौर्विहृत् ।। ५४-५० ।।
लब्धोनवृत्तवर्गाद्रिपदेर्धात्पतिते धनुः ।।
स्थूलमध्यापृवन्नवेधो वृत्तांकाशेषभागिकः ।। ५४-५१ ।।
वृत्तांगांशकृतिर्वेधनिप्रीयनकरामितौ ।।
वारिव्यासहतं दैर्ध्यंवेधांगुलहतं पुनः ।। ५४-५२ ।।
खरवेंदुरामविहतं मानं द्रोणादिवारिणः ।।
विस्तारायामवेधानांमंगुल्योन्यनाडिघ्नाः ।। ५४-५३ ।।
रसांकाभ्राब्धिभिर्भक्ता धान्ये द्रोणादिकामितिः ।।
उत्सेधव्यासदैर्ध्याणामंगुल्यान्यस्य नो द्विज ।। ५४-५४ ।।
मिथोघ्नाति भजेत्स्वाक्षेशैर्द्रोणादिमितिर्भवेत् ।।
विस्ताराद्यं गुलान्येवं मिथोघ्नान्यपसांभवेत् ।। ५४-५५ ।।
वाणेभमार्गणैर्लब्धं द्रोणाद्यं मानमादिशेत् ।।
दीपशंकुतलच्छिद्रघ्नः शंकुर्भैवंभवेन्मुने ।। ५४-५६ ।।
नरोन दीपकशिखौच्यभक्तो ह्यथ भोद्वने ।।
शंकौनृदीपाधश्छिद्रघ्नैर्दीपौच्च्यं नरान्विते ।। ५४-५७ ।।
विंशकुदीपौच्चगुणाच्छाया शंकूद्धृता भवेत् ।।
दीपशंक्वंतरं चाथ च्छायाग्रविवरघ्नभा ।। ५४-५८ ।।
मानांतरद्रुद्भूमिः स्यादथोभूनराहतिः ।।
प्रभाप्ता जायते दीपशिखौच्च्यं स्यात्त्रिराशिकात् ।। ५४-५९ ।।
एतत्संक्षेपतः प्रोक्तं गणिते परिकर्मकम् ।।
ग्रहमध्यादिकं वक्ष्ये गणिते नातिविस्तरान् ।। ५४-६० ।।
युगमानं स्मृतं विप्र खचतुष्करदार्णवाः ।।
तद्दशांशास्तु चत्वारः कृताख्यं पादमुच्यते ।। ५४-६१ ।।
त्रयस्रेता द्वापरः द्वौ कलिरेकः प्रकीर्तितः ।।
मनुकृताब्दसहिता युगानामेकसप्ततिः ।। ५४-६२ ।।
विधेर्द्दिने स्युर्विप्रेंद्र मनवस्तु चतुर्दश ।।
तावत्येव निशा तस्य विप्रेंद्र परिकीर्तिता ।। ५४-६३ ।।
स्वयंभुवा शरगतानब्दान्संपिंड्य नारद ।।
खचरानयनं कार्यमथवेष्टयुगादितः ।। ५४-६४ ।।
युगे सूर्यज्ञशुक्राणां खचतुष्करदार्णवाः ।।
पूजार्किगुरुशुक्राणां भगणापूर्वपापिनाम् ।। ५४-६५ ।।
इंदोरसाग्नित्रिषु सप्त भूधरमार्गणाः ।।
दस्रत्र्याष्टरसांकाश्विलोचनानि कुजस्य तु ।। ५४-६६ ।।
बुधशीघ्रस्य शून्यर्तुखाद्रित्र्यंकनगेंदवः ।।
बृहस्पतेः खदस्राक्षिवेदस्रङ्हूयस्तथा ।। ५४-६७ ।।
शितशीघ्रस्य यष्णसत्रियमाश्विस्वभूधराः ।।
शनेर्भुजगषट्पचरसवेदनिशाकराः ।। ५४-६८ ।।
चंद्रोञ्चस्याग्निशून्याक्षिवसुसर्पार्णवा युगे ।।
वामं पातस्य च स्वग्नियमाश्विशिखिदस्रकाः ।। ५४-६९ ।।
उदयादुदयं भानोर्भूमैः साचेन वासराः ।।
वसुव्द्यष्टाद्रिरूपांकसप्ताद्रितिथयो युगे ।। ५४-७० ।।
षड् वहित्रिहुताशांकतिथयश्चाधिमासकाः ।।
तिथिक्षयायमार्थाक्षिद्व्यष्टव्योमशराश्विनः ।। ५४-७१ ।।
रवचतुष्का समुद्राष्टकुर्पचरविमासकाः ।।
षट्त्र्यग्निवेदग्निपंचशुभ्रांशुमासकाः ।। ५४-७२ ।।
प्रागातेः सूर्यमंदस्य कल्पेसप्ताष्टवह्नयः ।।
कौजस्य वेदस्वयमा बौधस्याष्टर्तुवह्नयः ।। ५४-७३ ।।
रवरवरंध्राणि जैवस्य शौक्रस्यार्धगुणेषवः ।।
गोग्नयः शनिमंदस्य पातानामथवा मतः ।। ५४-७४ ।।
मनुदस्रास्तु कौजस्य बौधस्याष्टाष्टसागराः ।।
कृताद्रिचंद्राजैवस्य रवैकस्याग्निरवनंदकाः ।। ५४-७५ ।।
शनिपातस्य भगणाः कल्पे यमरसर्तवः ।।
वर्तमानयुगे पानावत्सराभगणाभिधाः ।। ५४-७६ ।।
मासीकृतायुता मासैर्मधुशुक्लादिभिर्गतैः ।।
पृथक्त्थासिधिमासग्रासूर्यमासविभाजिताः ।। ५४-७७ ।।
अथाधिमासकैर्युक्ता दिनीकृत्य दिनान्विताः ।।
द्विस्थास्तितिक्षयाभ्यस्ताश्चांद्रवासरभाजिताः ।। ५४-७८ ।।
लथोनरात्रिरहितालंकार्यामर्द्धरात्रिकाः ।।
सावनोद्यूगसारर्कादिर्दिनमासाब्दयास्ततः ।। ५४-७९ ।।
सप्तिभिः क्षपितः शेषः मूर्याद्योवासरेश्वरः ।।
मासाब्ददिनसंख्यासंद्वित्रिघ्नं रूपसंयुतम् ।। ५४-८० ।।
सप्तोर्द्धनावशेषौ तौ विज्ञेयौ मासवर्षपौ ।।
स्नेहस्य भगणाभ्यस्तो दिनराशिः कुवासरैः ।। ५४-८१ ।।
विभाजितो मध्यगत्या भगणादिर्ग्रहो भवेत् ।।
एवं ह्यशीघ्रमंदाञ्चये प्रोक्ताः पूर्वपापिनः ।। ५४-८२ ।।
विलोमगतयः पातास्तद्वञ्चक्राष्विशोधिताः ।।
योजनानि शतान्यष्टौ भूकर्णौ द्विगुणाः स्मृतः ।। ५४-८३ ।।
तद्वर्गतो दशगुणात्पद भूपरिधिर्भवेत् ।।
लंबज्याघ्नस्वजीवाप्तः स्फुटो भूपरिधिः स्वकः ।। ५४-८४ ।।
तेन देशांतराभ्यस्ता ग्रहभुक्तिर्विभाजिता ।।
कलादितत्फलं प्रार्च्याः ग्रहेभ्यः परिशोधयेत् ।। ५४-८५ ।।
रेखाप्रतीचिसंस्थाने प्रक्षिपेत्स्युः स्वदेशतः ।।
राक्षसातपदेवौकः शैलयोर्मध्यसूत्रगाः ।। ५४-८६ ।।
अवंतिकारोहतिकं तथा सन्निहितं सरः ।।
वारप्रवृत्तिवाग्देशे क्षयार्द्धेभ्यधिको भवेत् ।। ५४-८७ ।।
तद्देशांतरनाडीभिः पश्चादूने विनिर्दिशेत् ।।
इष्टनाडीगुणा भुक्तिः षष्ट्या भक्ता कलादिकम् ।। ५४-८८ ।।
गते शोद्ध्यं तथा योज्यं गम्ये तात्कालिको ग्रहः ।।
भचक्रलिप्ताशीत्यंशः परमं दक्षिणोत्तरम् ।। ५४-८९ ।।
विक्षिप्यते स्वपातेन स्वक्रांत्यंतादनुष्णगुः ।।
तत्र वासं द्विगुणितजीवस्रिगुणितं कुजः ।। ५४-९० ।।
बुधशुक्रार्कजाः पातैर्विक्षिप्यंते चतुर्गुणम् ।।
राशिलिप्ताष्टमो भागः प्रथमं ज्यार्द्धमुच्यते ।। ५४-९१ ।।
ततो द्विभक्तलब्धोनमिश्रितं तद्द्वितीयकम् ।।
आद्येनैव क्रमात्पिंडान्भक्ताल्लब्धोनितैर्युतान् ।। ५४-९२ ।।
खंडकाः स्युश्चतुर्विशा ज्यार्द्धपिंडाः क्रमादमी ।।
परमा पक्रमज्या तु सप्तरंध्रगुणेंदवः ।। ५४-९३ ।।
तद्गुमज्या त्रिजिवाप्ता तञ्चापं क्रांतिरुच्यते ।।
ग्रहं संशोध्य मंदोञ्चत्तथा शीघ्नाद्विशोध्य च ।। ५४-९४ ।।
शेषं कंदपदंतस्माद्भुजज्या कोटिरेव च ।।
गताद्भुजज्याविषमे गम्यात्कोटिः पदे भवेत् ।। ५४-९५ ।।
समेति गम्याद्वाहुदज्या कोटिज्यानुगता भवेत् ।।
लिप्तास्तत्त्वयमैर्भक्ता लब्धज्यापिंडकं गतम् ।। ५४-९६ ।।
गतगम्यांतराभ्यस्तं विभजेत्तत्त्वलोचनैः ।।
तदवाप्तफलं योज्यं ज्यापिंडे गतसंज्ञके ।। ५४-९७ ।।
स्यात्क्रमज्याविधिश्चैवमुत्क्रमज्यागता भवेत् ।।
लिप्तास्तत्त्वयमैर्भक्ता लब्धज्या पिंडकं गतम् ।। ५४-९८ ।।
गतगम्यांतराभ्यस्तं विभजेत्तत्त्वलोचनैः ।।
तदवाप्तफलं योज्यं ज्यापिंडे गतसंज्ञके ।। ५४-९९ ।।
स्यात्क्रमज्याविधिश्चैवमुक्रमज्यास्वपिस्मृतः ।।
ज्यां प्रोह्य शेषं तत्त्वताश्वि हंतं तद्विवरोद्धृम् ।। ५४-१०० ।।
संख्यातत्त्वाश्विसंवर्ग्यसंयोज्यं धनुरुच्यते ।।
रवेर्मंदपरिध्यंशा मनवः शीतगोरदाः ।। ५४-१०१ ।।
युग्मांते विषमांते तुनखलिप्तोनितास्तयोः ।।
युग्मांतेर्थाद्रयः खाग्निसुराः सूर्यानवार्णवाः ।। ५४-१०२ ।।
ओजेद्व्यगा च सुयमारदारुद्रागजाब्धयः ।।
कुजादीनामतः शौघ्न्यायुग्मांतेर्थाग्निदस्रकाः ।। ५४-१०३ ।।
गुणाग्निचंद्राः खनगाद्विरसाक्षीणि गोऽग्रयः ।।
ओजांते द्वित्रियमताद्विविश्वेयमपर्वताः ।। ५४-१०४ ।।
खर्तुदस्नाविपद्वेदाः शीघ्नकर्मणि कीर्तिताः ।।
ओजयुग्मांतरगुणाभुजज्यात्रिज्ययोद्धृताः ।। ५४-१०५ ।।
युग्मवृत्तेधनर्णश्यादोजादूनेऽधिके स्फुटम् ।।
तद्गुणे भुजकोटिज्येभगणांशविभाजिते ।। ५४-१०६ ।।
तद्भुजज्याफलधनुर्मांदं लिप्तादिकं फलम् ।।
शैऽयकोटिफलं केंद्रे मकरादौ धनं स्मृतम् ।। ५४-१०७ ।।
संशोध्यं तु त्रिजीवायां कर्कादौ कोटिजं फलम् ।।
तद्बाहुफलवर्गैक्यान्मूलकर्णश्चलाभिधः ।। ५४-१०८ ।।
त्रिज्याभ्यस्तं भुजफलं मकरादौ धनं स्मृतम् ।।
संशोध्यं तु त्रिजीवायां कर्कादौ कोटिजं फलम् ।। ५४-१०९ ।।
तद्बाहुफलवर्गैक्यान्मूलं कर्णश्चलाभिधः ।।
त्रिज्याभघ्यस्तं भुजफलं पलकर्णविभाजितम् ।। ५४-११० ।।
लब्धस्य चापं लिप्तादि फलं शैध्र्यमिदं स्मृतम् ।।
एतदादौ कुजादीनां चतुर्थे चैव कर्मणि ।। ५४-१११ ।।
मांद्यं कर्मैकमर्केंद्वोर्भौद्वोर्भौमादीनामाथोच्यते ।।
शैध्र्यं माद्यं पुनर्मांद्यं शैघ्र्यं चत्वार्यनुक्रमात् ।। ५४-११२ ।।
अजादिकेंद्रे सर्वेषां मांद्ये शैघ्र्ये च कर्मणि ।।
धनं ग्रहाणां लिप्तादि तुलादावृणमेव तत् ।। ५४-११३ ।।
अर्कबाहुफलाभ्यस्ता ग्रहभुक्तिविभाजिताः ।।
भचक्रकलिकाभिस्तु लिप्ताः कार्या ग्रहेऽर्कवत् ।। ५४-११४ ।।
ग्रहभक्तः फलं कार्यं ग्रहवन्मंदकर्मणि ।।
कर्कादौ तद्धनं तत्र मकरादावृणं स्मृतम् ।। ५४-११५ ।।
दोर्ज्योत्तरगुणाभुक्तिस्तत्त्वनेत्रोद्धृता पुनः ।।
स्वमंदपरिधिक्षुण्णा भगणांशोद्धृताःकलाः ।। ५४-११६ ।।
मंदस्फुटकृता भुक्तिः शीघ्नोच्चभुक्तितः ।।
तच्छेषं विवरेणाथ हन्यात्रिज्यांककर्णयोः ।। ५४-११७ ।।
चक्रकर्णहृतं भुक्तौ कर्णे त्रिज्याधिके धनम् ।।
ऋणमूनेऽधिके प्रोह्य शेषं वक्रगतिर्भवेत् ।। ५४-११८ ।।
कृतर्तुचंद्रैर्वेदेंद्रैः शून्यत्र्येकैर्गुणाष्टभिः ।।
शररुद्रैश्चतुर्यांशुकेंद्रांशेर्भूसुतादयः ।। ५४-११९ ।।
वक्रिणश्चक्रशुद्धैस्तैरंशैरुजुतिवक्रताम् ।।
क्रमज्या विषुवद्भाघ्नी क्षितिज्या द्वादशोद्धृता ।। ५४-१२० ।।
त्रिज्यागुणा दिनव्यासभक्ता चापं च शत्रवः ।।
तत्कार्मुकमुदक्रांतौ धनहीनो पृथक्क्षते ।। ५४-१२१ ।।
स्वाहोरात्रचतुर्भागेदिनरात्रिदले स्मृते ।।
याम्यक्रांतौ विपर्यस्ते द्विगुणैते दिनक्षये ।। ५४-१२२ ।।
भभोगोऽष्टशतीर्लिप्ताः स्वाशिवशैलोस्तथात्तिथेः ।।
ग्रहलिप्ता भगाभोगाभानि भुक्त्यादिनादिकम् ।। ५४-१२३ ।।
रवींदुयोगलिप्तास्तु योगाभभोगभाजिताः ।।
गतगम्याश्च षष्टिघ्ना भुक्तियोगाप्तनाडिकाः ।। ५४-१२४ ।।
अर्कोनचंद्रलिप्तास्तु तिथयो भोगभाजिताः ।।
गतगम्याश्च षष्टिघ्ना नाऽतोभुक्ततरोद्धृताः ।। ५४-१२५ ।।
तिथयः शुक्लप्रतिपदो द्विघ्नाः सैका न गाहताः ।।
शेषं बवो बालवश्च कौलवस्तैतिलो गरः ।। ५४-१२६ ।।
वणिजोभ्रे भवेद्विष्टिः कृष्णभूतापरार्द्धतः ।।
शकुनिर्नागाश्च चतुष्पद किंस्तुघ्नमेव च ।। ५४-१२७ ।।
शिलातलेवसंशुद्धे वज्रलेपेतिवासमे ।।
तत्र शकांगुलैरिष्टैः सममंडलमालिखेत् ।। ५४-१२८ ।।
तन्मध्ये स्थापयेच्छंकुं कल्पना द्द्वादशांगुलम् ।।
तच्छायाग्रं स्पृशेद्यत्र दत्तं पूर्वापराह्णयोः ।। ५४-१२९ ।।
तत्र बिंदुं विधायोभौ वृत्ते पूर्वापराभिधौ ।।
तन्मध्ये तिमिना रेखा कर्तव्या दक्षिणोत्तत ।। ५४-१३० ।।
याम्योत्तरदिशोर्मध्ये तिमिना पूर्वपश्चिमा ।।
दिग्मध्यमत्स्यैः संसाध्या विदिशस्तद्वदेव हि ।। ५४-१३१ ।।
चतुरस्तं बहिः कुर्यात्सूत्रैर्मध्याद्विनिःसृतैः ।।
भुजसूत्रांगुलैस्तत्र दत्तैरिष्टप्रभा मता ।। ५४-१३२ ।।
प्रांक्पश्चिमाश्रिता रेखा प्रोच्यते सममंडलम् ।।
भमंडलं च विषुवन्मंडलं परिकीर्तितम् ।। ५४-१३३ ।।
रेखा प्राच्यपरा साध्या विषुवद्भाग्रया तथा ।।
इष्टच्छायाविषुवतोर्मध्येह्यग्राभिधीयते ।। ५४-१३४ ।।
शंकुच्छायाकृतियुतेर्मूलं कंर्णोऽय वर्गतः ।।
प्रोह्य शंकुकृते मूलं छाया शेकुविपर्ययात् ।। ५४-१३५ ।।
त्रिंशत्कृत्योयुगे भानां चक्रं प्राक्परिलंबते ।।
तद्गुणाद्भदिनैर्भक्त्या द्युगणाद्यदवाप्यते ।। ५४-१३६ ।।
तद्दोस्रिव्नादशाध्नांशा विज्ञेया अयतानिधाः ।।
तत्संस्वकृताद्धहात्कांतिच्छायावरदलादिकम् ।। ५४-१३७ ।।
शंकुच्छायाहते त्रिज्ये विषुवत्कर्कभाजिते ।।
लंबाक्षज्ये तयोस्छाये लंबाक्षौ दक्षिमौ सदा ।। ५४-१३८ ।।
साक्षार्कापक्रमयुतिर्द्दिक्साम्येंतरमन्यथा ।।
शेषह्यानांशाः सूर्यस्य तद्वाहुज्याथ कोटिजाः ।। ५४-१३९ ।।
शंकुमानांगुलाभ्यस्ते भुजत्रिज्ये यथांक्रमम् ।।
कोटीज्ययाविभज्याप्ते छायाकर्माबहिर्द्दले ।। ५४-१४० ।।
स्वाक्षार्कनतभागानां दिक्साम्येऽतरमन्यथा ।।
दिग्भेदोपक्रमः शेषस्तस्य ज्या त्रिज्यया हता ।। ५४-१४१ ।।
परमोपक्रमज्याप्त चापमेपादिगो रविः ।।
कर्कादौ प्रोह्यचक्रार्द्धात्तुलादौ भार्द्धसंयुतात्त ।। ५४-१४२ ।।
मृगादौ प्रोह्यचक्रात्तु मध्याह्नेऽर्कः स्फुटो भवेत् ।।
तन्मंदमसकृद्धामंफलं मध्यो दिवाकरः ।। ५४-१४३ ।।
ग्रहोदयाः प्राणहताः खखाष्टैकोद्धता गतिः ।।
चक्रासवो लब्धयुती स्व्रहोरात्रासवः स्मृताः ।। ५४-१४४ ।।
त्रिभद्युकर्णार्द्धगुणा स्वाहोरात्रार्द्धभाजिताः ।।
क्रमादेकद्वित्रिभघाज्या तच्चापानि पृथक् पृथक् ।। ५४-१४५ ।।
स्वाधोधः प्रविशोध्याथ मेषाल्लंकोदयासवः ।।
स्वागाष्टयोर्थगोगैकाः शरत्र्येकं हिमांशवः ।। ५४-१४६ ।।
स्वदेशचरखंडोना भवंतीष्टोदयासवः ।।
व्यस्ताव्यस्तैर्युतास्तैस्तैः कर्कटाद्यास्ततस्तु यः ।। ५४-१४७ ।।
उत्क्रमेण षडेवैते भवंतीष्टास्तुलादयः ।।
गतभोग्यासवः कार्याः सायनास्स्वेष्टभास्कराः ।। ५४-१४८ ।।
स्वोदयात्सुहता भक्ता भक्तभोग्याः स्वमानतः ।।
अभिष्टधटिकासुभ्यो भोग्यासून्प्रविशोधयेत् ।। ५४-१४९ ।।
तद्वदेवैष्यलग्नासूनेवं व्याप्तास्तथा क्रमात् ।।
शेषं त्रिंशत्क्रमाद्ध्यस्तमशुद्धेन विभाजितम् ।। ५४-१५० ।।
भागयुक्तं च हीनं च व्ययनांशं तनुः कुजे ।।
प्राक्पश्चान्नतनाडीभ्यस्तद्वल्लंकोदयासुभिः ।। ५४-१५१ ।।
भानौ क्षयधने कृत्वा मध्यलग्नं तदा भवेत् ।।
भोग्यासूनूनकस्याथ भुक्तासूनधिकस्य च ।। ५४-१५२ ।।
सपिंड्यांतरलग्नासूनेवं स्यात्कालसाधनम् ।।
विराह्वर्कभुजांशाश्चेदिंद्राल्पाः स्याद् ग्रहो विधोः ।। ५४-१५३ ।।
तेषां शिवघ्नाः शैलाप्ता व्यावर्काजः शरोंगुलैः ।
अर्कं विधुर्विधुं भूभा छादयत्यथा छन्नकम् ।। ५४-१५४ ।।
छाद्यछादकमानार्धं शरोनं ग्राह्यवर्जितम् ।।
तत्स्वच्छन्नं च मानैक्यार्द्धांशषष्टं दशाहतम् ।। ५४-१५५ ।।
छन्नघ्नमस्मान्मूलं तु खांगोनग्लौवपुर्हृतम् ।।
स्थित्यर्द्धं घटिकादिस्याद्व्यंगबाह्वंशसंमितैः ।। ५४-१५६ ।।
इष्टैः पलैस्तदूनाढ्यं व्यगावूनेऽर्कषङ्गुणः ।।
तदन्यथाधिके तस्मिन्नेवं स्पष्टे सुखांत्यगे ।। ५४-१५७ ।।
ग्रासेन स्वाहतेच्छाद्यमानामे स्युर्विशोपकाः ।।
पूर्णांतं मध्यमत्र स्याद्दर्शांतेंजं त्रिभोनकम् ।। ५४-१५८ ।।
पृथक् तत्क्रांत्यक्षभागसंस्कृतौ स्युर्नतांशकाः ।।
तद्दिघ्नांशकृतिद्व्यूनार्द्धार्कयुता हरिः ।। ५४-१५९ ।।
त्रिभानांगार्कविश्लेषांशोंशोनघ्नाः ।।
पुरंदराः ।।
हराप्तालंबनं स्वर्णवित्रिभेर्काधिकोनके ।। ५४-१६० ।।
विश्वघ्नलंबनकलाढ्योनस्तु तिथिवद्यगुः ।।
शरोनोलंबनषडघ्ने तल्लवाढ्योनवित्रिभात् ।। ५४-१६१ ।।
नतांशास्तजांसाने प्राधृतस्तद्विवर्जित ।।
शब्देंदुलिप्तैः षड्भिस्तु भक्तानतिर्नतिर्नतांशदिक् ।। ५४-१६२ ।।
तयोर्नाट्योहभिन्नैकदिक् शरः स्फुटतां व्रजेत् ।।
ततश्छन्नस्थितिदले साध्ये स्थित्यर्द्धषट्त्रिभिः ।। ५४-१६३ ।।
अंशस्तैर्विंत्रिभंद्विस्थंलंबनेतयोः पूर्ववत् ।।
संस्कृतेस्ताभ्यां स्थित्यर्द्धे भवतः स्फुटे ।। ५४-१६४ ।।
ताभ्यां हीनयुतो मध्यदर्शः कालौ मुखांतगौ ।।
अर्काद्यूना विश्व ईशा नवपंचदशांशकाः ।। ५४-१६५ ।।
कालांशास्तैरूनयुक्ते रवौ ह्यस्तोदयौ विधोः ।।
दृष्ट्वा ह्यादौ खेटबिंबं दृगौञ्च्ये लंबमीक्ष्य च ।। ५४-१६६ ।।
तल्लुंबपापबिंबांतर्दृणौ व्याप्तरविघ्नभाः ।।
अस्ते सावयवा ज्ञेया गतैष्यास्तिथयो बुधैः ।। ५४-१६७ ।।
व्यस्ते युक्तांतिभागैश्च द्विघ्नतिथ्याहृता स्फुटम् ।।
संस्कारदिकलंबनमंगुलाद्यं प्रजायते ।। ५४-१६८ ।।
सेष्वशोनाः सितं तिथ्यो बलन्नाशोन्नतं विधोः ।।
श्रृङ्गमन्यत्र उद्वाच्यं बलनांगुललेखनात् ।। ५४-१६९ ।।
पंचत्वे गोंकविशिखाः शेषकर्णहताः पृथक् ।।
विकृज्यकांगसिद्धाग्निभक्तालब्धोनसंयुताः ।। ५४-१७० ।।
त्रिज्याधिकोने श्रवणे वपूंषि स्युर्हृताः कुजात् ।।
ऋज्वोरनृज्वोर्विवरं गत्यंतरविभाजितम् ।। ५४-१७१ ।।
वक्रर्त्वोर्गतियोगामं गम्येतीते दिनादिकम् ।।
खनत्यासंस्कृतौव्वेषूदक्साम्येन्येंतरं युतिः ।। ५४-१७२ ।।
याम्योदक्खेटविवरं मानौक्याद्धोल्पकं यदा ।।
यदा भेदोलंबनाद्यं स्फुटार्थं सूर्यपर्ववत् ।। ५४-१७३ ।।
एकायनगतौ स्यातां सूर्याचन्द्रमसौ यदा ।।
तयुते मंडले क्रांत्यौ तुल्यत्वे वै धृताभिधः ।। ५४-१७४ ।।
विपटीतायनगतौ चंद्रार्कौ क्रांतिलिप्तिकाः ।।
समास्तदा व्यतीपातो भगणार्द्धे तपोयुतौ ।। ५४-१७५ ।।
भास्करेंद्वो र्भचक्रांत चक्रार्द्धावधिसंस्थयोः ।।
दृक्कल्पसाधितांशादियुक्तयोः स्वावपक्रमौ ।। ५४-१७६ ।।
अथोजपदगम्येंदोः क्रांतिर्विक्षेपसंस्कृताः ।।
यदि स्यादधिका भानोः क्रांतेः पातो गतस्तदा ।। ५४-१७७ ।।
न्यूना चेत्स्यात्तदा भावी वामं युग्मपदस्य च ।।
यदान्यत्वं विधोः क्रांतिः क्षेपाच्चेद्यदि शुद्ध्यति ।। ५४-१७८ ।।
क्रांत्योर्जेत्रिज्ययाभिस्ते परमायक्रमोद्धते ।।
तच्चापांतर्मर्द्धवायोर्ज्यभाविनशीतगौ ।। ५४-१७९ ।।
शोध्यं चंद्राद्गते पाते तत्सूयगतिताडितम् ।।
चंद्रभुक्त्या हृतं भानौ लिप्तादिशशिवत्फलम् ।। ५४-१८० ।।
तदूच्छशांकपातस्य फलं देयं विपर्ययात् ।।
कर्मैतदसकृत्तावत्क्रांती यावत्समेतयोः ।। ५४-१८१ ।।
क्रांत्योः समत्वे पातोऽथ प्रक्षिप्तांशोनिते विधौ ।।
हीनेऽर्द्वरात्रघिकाघतो भावी तात्कालिकेऽधिका ।। ५४-१८२ ।।
स्थिरीकृतार्द्धरा त्रार्द्धौ द्वयोर्विवरलिप्तकाः ।।
षष्टिश्चाचंद्रभुक्ताप्ता पातकालस्य नाडिकाः ।। ५४-१८३ ।।
रवींद्वोर्मानयोगार्द्धं षष्ट्या संगुण्य भाजयेत् ।।
तयोर्भुक्तयंतरेणाप्तं स्थित्यमर्द्धां नाडिकादिवत् ।। ५४-१८४ ।।
पातकालः स्फुटो मध्यः सोऽपि स्थित्यर्द्धवर्जितः ।।
तस्य संभवकालः स्यात्तत्संयोगेक्तसंज्ञकः ।। ५४-१८५ ।।
आद्यंतकालयोर्मध्ये कालो ज्ञेयोऽतिदारुणः ।।
प्रज्वलज्ज्वलनाकारः सर्वकर्मसु गर्हितः ।। ५४-१८६ ।।
इत्येतद्गणितो किंचित्प्रोक्तं संक्षेपतो द्विज ।।
जातकं वाच्मि समयाद्राशिसंज्ञापुरःसरम् ।। ५४-१८७ ।।
इति श्रीबृहन्नारदीयपुराणे पूर्वभागे बृहदुपाख्याने द्वितीयपादे ज्योतिषवर्णनं नाम चतुःपञ्चाशत्तमोऽध्यायः ।।