नारदपुराणम्- पूर्वार्धः/अध्यायः ५३
सनंदन उवाच ।।
निरुक्तं ते प्रवक्ष्यामि वेदं श्रोत्रांगमुत्तमम् ।।
तत्पंचविधमाख्यातं वैदिकं धातुरूपकम् ।। ५३-१ ।।
क्वचिदूर्णागमस्तत्र क्वचिद्वर्णविपर्ययः ।।
विकारः क्वापि वर्णानां वर्णनाशः क्वचिन्मतः ।। ५३-२ ।।
तथा विकारनाशाभ्यां वर्णानां यत्र नारद ।।
धातोर्योगातिशयी च संयोगः परिकीर्तितः ।। ५३-३ ।।
सिद्धेद्वर्णागमाद्धंसः सिंहो वर्णविपर्ययात् ।।
गूढोत्मा वर्णविकृतेर्वर्णनांशात्पृषोदरः ।। ५३-४ ।।
भ्रमरादुषु शब्देषु ज्ञेयो योगो हि पञ्चमः ।।
बहुलं छन्दसीत्युक्तमत्र वाच्यं पुनर्वसू ।। ५३-५ ।।
नभस्वद्वृषणश्चैवापरस्मैपदि चापि हि ।।
परं व्यवहिताश्चापि गतिसंज्ञास्तथा हि आ ।। ५३-६ ।।
विभक्तीनां विपर्यासो यथा दधना जुहोति हि ।।
अभ्युत्सादयामकेतुर्ध्वनयीत्प्रमुखास्तथा ।।
निष्टर्क्यान्द्यास्तथोक्ताश्च गृभायेत्यादिकास्तथा ।। ५३-७ ।।
सुप्तिङुपग्रहलिंगनराणां कालहलूचूस्वरकर्तृयडां च ।।
व्यत्ययमिच्छति शास्रकृदेषां सोऽपि च सिद्ध्यति बाहुलकेन ।। ५३-८ ।।
रात्री विम्बी च कद्रूश्चाविष्ट्वौ वाजसनेयिनः ।। ५३-९ ।।
कर्णेभिश्च यशोभाग्य इत्याद्याश्चतुरक्षरम् ।।
देवासोऽथो सर्वदेवतातित्वावत इत्यपि ।। ५३-१० ।।
उभयाविन माद्याश्च प्रलयाद्याश्च स्तृचं तथा ।।
अपस्पृधेथां नो अव्यादायो अस्मान्मुखास्तथा ।। ५३-११ ।।
सगर्भ्योस्थापदी ऋत्व्योरजिष्टं त्रिपंचकम् ।।
हिरण्ययेन नरं च परमे व्योमनित्यपि ।। ५३-१२ ।।
उर्विया स्वप्रया वारवध्वाददुहवैवधी ।।
यजध्वैनमेमसि च स्नात्वी गत्वा पचास्थभौः ।। ५३-१३ ।।
गोनांचापरिह्रवृत्ताश्चातुरिर्ग्रसितादिका ।।
पश्येदधद्ब्रभूथापि प्रमिणांतित्यवीवृधत् ।। ५३-१४ ।।
मित्रयुश्च दुरस्वा वा हात्वा सुधितमित्यपि ।।
दधर्त्याद्या स्ववद्भिश्च ससूवेति च धिष्व च ।। ५३-१५ ।।
प्रप्रायं च हरिवतेक्षण्वतः सुपर्थितरः ।।
रथीतरी नसताद्या अम्नर्भुवरथो इति ।। ५३-१६ ।।
ब्रूह्याद्यादेः परस्याप्यौ श्रावयेत्यादिके प्लुतः ।।
दाश्वांश्व स्वतवान्यापौत्रिभिष्ट्वं च नृभिष्टुतः ।। ५३-१७ ।।
अभीषुण ऋतावाहं न्यषीदन्नृमणा अपि ।।
चतुर्विधाद्बाहुलकात्प्रवृत्तेरप्रवृत्तितः ।। ५३-१८ ।।
विभाषयान्यथाभावात्सर्वं सिद्ध्येञ्च वैदिकम् ।।
भूवाद्या धातवो ज्ञेयाः परस्मैपदिनस्स्मृताः ।। ५३-१९ ।।
एधाद्या आत्मनेभाषा उदात्ताः षट्त्रिंशसंख्यकाः ।।
अतादयोऽष्टत्रिंशञ्च परस्मैपदिनो मुने ।। ५३-२० ।।
लोकृपूर्वा द्विचत्वारिंशदुक्ता च ह्यात्मने पदे ।।
उदात्तेतरतु पंचाशत्फक्काद्याः परिकीर्तिताः ।। ५३-२१ ।।
वर्चाद्या अनुदात्तेत एकविंशतिरीरीताः ।।
गुपादयो द्विचत्वारिंशदुदात्तेताः समीरिताः ।। ५३-२२ ।।
धिण्यादयोऽनुदात्तेतो दश प्रोक्ता हि शाब्दिकैः ।।
अणादयोप्युदात्तेतः सप्तविंशतिधातवः ।। ५३-२३ ।।
अमादयः समुद्दिष्टाश्चतुर्स्रिंशद्धिशाब्दिकैः ।।
द्विसप्ततिमिता मव्यमुखाश्चोदात्तबंधना ।। ५३-२४ ।।
स्वारितेद्धावुधातुस्तु एक एव प्रकीर्तितः ।।
क्षुधादयोऽनुदात्तेतो द्विषपंचाशदुदाहृताः ।। ५३-२५ ।।
घुषिराद्या उदात्ततोऽष्टाशीतिर्धातवो मताः ।।
द्युताद्या अनुदात्तेतो द्वाविंशतिरतो मताः ।। ५३-२६ ।।
षितस्रयोदश घटादिष्वेनुदत्तेत ईरितः ।।
ततो ज्वलदुदात्तेतो द्विपंचाशन्मितास्तथा ।। ५३-२७ ।।
स्वरितेद्राजृसंप्रोक्त स्तनहेभ्राजृतस्रयः ।।
अनुदात्तेत अख्याता भाद्युतात्ता इतः स्यमात् ।। ५३-२८ ।।
सहोऽनुदात्तेदेकस्तु रमैकोऽप्यात्मनैपदी ।।
सदस्रय उदात्तेतः कुचाद्वेदा उदात्त इत् ।। ५३-२९ ।।
स्वरितेतः पञ्चत्रिंशद्धिक्काद्याश्च ततः परम् ।।
स्वरितेच्छिञ्भृञाद्याश्चत्वार स्वरितेत्ततः ।। ५३-३० ।।
धेटः परस्मैपदिनः षट्चत्वारिंशदुदीरिताः ।।
अष्टादश स्मिङाद्यास्तु आमनेपदिनो मताः ।। ५३-३१ ।।
ततस्रयोऽनुदात्तेतः पूङाद्याः परिकीर्तिताः ।।
हृपरस्मैपदी चात्मनेभाषास्तु गुपात्रयः ।। ५३-३२ ।।
रभद्यब्दयनुदात्तेतो ञिक्ष्विदोतात्त इन्मतः ।।
परस्मैपदिनः पंच दश स्कंम्भ्वादयस्तथा ।। ५३-३३ ।।
कितधातुरुदात्तेञ्च दानशानोभयात्मकौ ।।
स्वरितेतः पचाद्यंकाः परस्मैपदिनो मताः ।। ५३-३४ ।।
स्वरितेतस्त्रयश्चैतौ वदवची परिभाषिणौ ।।
भ्वाद्या एते षडधिकं सहस्रं धातवो मताः ।। ५३-३५ ।।
परस्मैपदिनः प्रोक्ता वदाश्चापि हनेति च ।।
स्वरितेतो द्विषाद्यास्तु चत्वारो धातवो मताः ।। ५३-३६ ।।
चक्षिङेकः समाख्यातो धातुरत्रात्मनेपदी ।।
इरादयोऽनुदात्तेतो धातवस्तु त्रयोदश ।। ५३-३७ ।।
आत्मनेपदिनौ प्रोक्तौ षूङ्शीङ्द्वौ शाब्दिकैर्मुने ।।
परस्मैपदिनः प्रोक्ता षुमुखाः सप्त धातवः ।। ५३-३८ ।।
स्वरितेदुर्णुञाख्यातो धातुरेको मुनीश्वर ।।
घुमुखास्त्रय उद्दिष्टाः परस्मैपदिनस्तथा ।। ५३-३९ ।।
ष्टुञेकस्तु समा ख्यातः स्मृते नारद शाब्दिकैः ।।५३-४० ।।
अष्टादश राप्रभृतयः परस्मैपदिनः स्मृताः ।।
इङ्ङात्मनेपदी प्रोक्तो धातुर्नारद केवलः । ५३-४१ ।।
विदाद यस्तु चत्वारः परस्मैपदिनो मताः ।।
ञिष्वप्शये समुद्दिष्टः परस्मैपदिकस्तथा ।। ५३-४२ ।।
परस्मैपदिनश्चैव ते मयोक्ताः स्यमादयः ।।
दीधीङ्वेङ्स्मृतौ धातू आत्मनेपदिनौ मुने ।। ५३-४३ ।।
प्रथादयस्रयश्चापि उदात्तेतः प्रकीर्तिताः ।।
चर्करीतं च ह्नुङ् प्रोक्तोऽनुदात्तेन्मुनिसत्तम ।। ५३-४४ ।।
त्रिसप्तति समाख्याता धातवोऽदादिके गणे ।।
दादयो धातवो वेदाः परस्मैपदिनो मताः ।। ५३-४५ ।।
स्वरितेद्वै भृञाख्यात उदात्तेद्धाक् प्रकीर्तितः ।।
माङ्हाङ्द्वावनुदात्तेतौ स्वरितेद्दानधातुषु ।। ५३-४६ ।।
वाणितिराद्यास्रयश्वापि स्वरितेत उदाहृताः ।।
घृमुखा द्वादश तथा परस्मैपतिनो मताः ।। ५३-४७ ।।
द्वाविँशतिरिहोद्दिष्टा धातवो ह्वादिके गणे ।।
परस्मैपदिनः प्रोक्ता दिवाद्याः पंचविंशतिः ।। ५३-४८ ।।
आत्मनेपदिनौ धातू षूङ्दूङ्द्वावपि नारद ।।
ओदितः पूङ्मुखाः सप्त आत्मनेदपिनो मताः ।। ५३-४९ ।।
आत्मनेपदिनो विप्र दीङ्मुखास्त्विह कीर्तिताः ।।
स्यतिप्रभृतयो वेदाः परस्मैपदिनो मताः ।। ५३-५० ।।
जन्यादयः पंचदश आत्मनेपदिनो मुने ।।
मृषाद्याः स्वरितेतस्तु धातवः पंच कीर्तिताः ।। ५३-५१ ।।
एकादश पदाद्यास्तु ह्यात्मनेपदिनो मताः ।।
राधोः कर्मक एवात्र वृद्धौ स्वादिचुरादिके ।। ५३-५२ ।।
उदात्तेतस्तुदाद्यास्तु त्रयोदश समीरिताः ।।
परस्मैपदिनोऽष्टात्र रधाद्याः परिकीर्तिताः ।। ५३-५३ ।।
समाद्याश्चाप्युदात्तेतः षट्चत्वारिंशदुदीरिताः ।।
चत्वारिशच्छतं चापि दिवादौ धातवो मताः ।। ५३-५४ ।।
स्वादयः स्वरितेत्तोंका धातवः परिकीर्तिताः ।।
सप्ताख्यातो दुनोतिस्तु परस्मैपदिनो मुने ।। ५३-५५ ।।
अष्टिघावनुदात्तेतौ धातू द्वौ परिकीर्तितौ ।।
परस्मैपदिनस्त्वत्र तिकाद्यास्तु चतुर्दश ।। ५३-५६ ।।
द्वात्रिंशद्धातवः प्रोक्ता विप्रेन्द्र स्वादिके गणे ।।
स्वरितेतः षङाख्यातास्तुदाद्या मुनिसत्तम ।। ५३-५७ ।।
ऋष्युदात्तेज्जुषीपूर्वा अत्मनेपदिनोर्णवाः ।।
व्रश्चादय उदात्तेतः प्रोक्ताः पंचाधिकं शतम् ।। ५३-५८ ।।
गूर्युदात्तेदिहोद्दिष्टो धातुरेको मुनीश्वर ।।
णूमुखाश्चैव चत्वारः परस्मैपदिनो मताः ।। ५३-५९ ।।
कुङाख्यातोनुदात्तेञ्च कुटाद्याः पूर्तिमागताः ।।
पृङ् मृङ् चात्मनेभाषौ षट् परस्मैपदे रिपेः ।। ५३-६० ।।
आत्मनेपदिनो धातू दृङ्धृङ्द्वौ चाप्युदाहृतौ ।।
प्रच्छादिषोडशाख्याताः परस्मैपदिनो मुने ।। ५३-६१ ।।
स्वरितेतः षट् ततश्च प्रोक्ता मिलमुखा मुने ।।
कृतीप्रभृतय श्चापि परस्मैपदिनस्रयः ।। ५३-६२ ।।
सप्त पंचाशदधिकास्तुदादौ धातवः शतम् ।।
स्वरितेतो रुधोनंदा परस्मैभाषितः कृती ।। ५३-६३ ।।
ञिइंधीतोऽनुदातेतस्रयो धातव ईरिताः ।।
उदात्तेतः शिषपिषरुधाद्याः पंचविंशतिः ।। ५३-६४ ।।
स्वरितेतस्तनोः सप्त धातवः परिकीर्तिताः ।।
मनुवन्वात्मनेभाषौ स्वरितेत्त्कृञुदाहृतः ।। ५३-६५ ।।
ततो द्वौ कीर्तितौ विप्र धातवो दश शाब्दिकैः ।।
क्याद्याः सप्तोभयेभाषाः सौत्राः स्तंभ्वादिकास्तथा ।। ५३-६६ ।।
परस्मैपदिनः प्रोक्ताश्चत्वारोऽपि मुनीश्वर ।।
द्वाविंशतिरुदात्तेतः कुधाद्या धातवो मताः ।। ५३-६७ ।।
वृङ्ङात्मनेपदी धातुः र्श्रथाद्याश्चैकविंशतिः ।।
परस्मैपदिनश्चाथ स्वरितेद्ग्रह एव च ।। ५३-६८ ।।
क्र्यादिकेषु द्विपंचाशद्धातवः कीर्तिता बुधैः ।।
चुराद्या धातवो ञ्यंता षट्र्त्रिंशदधिकः शतम् ।। ५३-६९ ।।
चित्याद्यष्टादशाख्याता आत्मनेपदिनो मुने ।।
चर्चाद्या आधृषीयास्तु प्यंता वा परिकीर्तिताः ।। ५३-७० ।।
अदंता धातवश्चैव चत्वारिंशत्तथाष्टं च ।।
पदाद्यास्तु दश प्रोक्ता धातवो ह्यात्मनेपदे ।। ५३-७१ ।।
सूत्राद्या अष्ट चाप्यत्र ञ्यन्ता प्रोक्ता मनीषिभिः ।।
धात्वर्थे प्रातिपदिकाद्वहुलं चेष्टवन्मतम् ।। ५३-७२ ।।
तत्करोति तदाचष्टे हेतुमत्यपि णिर्मतः ।।
धात्वर्थे कर्तृकरणाञ्चित्राद्याश्चापि धातवः ।। ५३-७३ ।।
अष्ट संग्राम आख्यातोऽनुदात्तेच्छब्दिकैर्बुधैः ।।
स्तोमाद्याः षोडश तथा अंदतस्यं निदर्शनम् ।। ५३-७४ ।।
तथा बाहुलकादन्ये सौत्रलौकिकवैदिकाः ।।
सर्वे सर्वगणीयाश्च तथानेकार्थवाचिनः ।। ५३-७५ ।।
सनाद्यंता धातवश्च तथा वै नामधातवः ।।
एवमानंत्यमुद्भाव्यं धातूनामिह नारद ।।
संक्षेपोऽयं समुद्दिष्टो विस्तरस्तत्र तत्र च ।। ५३-७६ ।।
ऊदृदंतैर्यौति रुक्ष्णुशूङ्स्नुनुक्षुश्चिडीङ्श्रिभिः ।।
वृङ्वृञ्भ्यां च विनैकाचोऽजंतेषु निहताः स्मृताः ।। ५३-७७ ।।
शक्लपचूमुचार्रच्वच्विच्सिच्प्रच्छित्यज्निजिर् भजः ।।
भञ्ज्भुज्भ्रस्ज्मत्जियज्युज्रुज्रञ्जविजिर्स्वञ्जिसञ्ज्सृजः ।। ५३-७८ ।।
अदक्षुद्खिद्छिद्तुदिनुदः पद्यभिद्विद्यतिर्विनद् ।।
शद्सदी स्विद्यतिस्स्कन्दिर्हदी क्रुध्क्षुधिबुध्यती ।। ५३-७९ ।।
बंधिर्युधिरुधीराधिव्यध्शुधः साधिसिध्यती ।।
मन्यहन्नाप्क्षिप्छुपितप्तिपस्तृप्यतिदृप्यती ।। ५३-८० ।।
लिब्लुव्वपूशप्स्वपूसृपियभरभगम्नम्यमो रभिः ।।
क्रुशिर्दंशिदिशी दृश्मृश्रिरुश्लिश्विश्स्पृशः कृषिः ।। ५३-८१ ।।
त्विष्तुष्दुष्पुष्यपिष्विष्शिष्शुष्श्लिष्यतयो घसिः ।।
वसतिर्दहदिहिदुहो नह्मिह्रुह्लिह्वहिस्तथा ।। ५३-८२ ।।
अनुदात्ता हलंतेषु धातवो द्व्यधिकं शतम् ।।
चाद्या निपाता गवयः प्राद्या दिग्देशकालजाः ।। ५३-८३ ।।
शब्दाः प्रोक्ता ह्यनेकार्थाः सर्वलिंगा अपि द्विज ।।
गणपाठः सूत्रपाठो धातुपाठस्तथैव च ।। ५३-८४ ।।
पाठोनुनासिकानां च परायणमिहोच्यते ।।
शब्दाः सिद्धा वैदिकास्तु लौकिकाश्चापि नारद ।। ५३-८५ ।।
शब्दपारायणं तस्मात्कारणं शब्दसंग्रहे ।।
लघुमार्गेण शब्दानां साधूनां संनिरूपणम् ।। ५३-८६ ।।
प्रकृतिप्रत्ययादेशलोपागममुखैः कृतम् ।। ५३-८७ ।।
इत्थमेतत्समाख्यातं निरुक्तं किंचिदेवते ।।
कात्स्न्येर्न वक्तुमानंत्यात्कोऽपिशक्तो न नारद ।। ५३-८८ ।।
इति श्रीबृहन्नारदीयपुराण पूर्वभागे बृहदुपाख्याने द्वितीयपादे निरुक्तलक्षणनिरूपणं नाम त्रिपञ्चाशत्तमोऽध्यायः ।।