नारदपुराणम्- पूर्वार्धः/अध्यायः ५७
सनन्दन उवाच ।।
वैदिकं लौकिकं चापि छन्दो द्विविधमुच्यते ।।
मात्रावर्णविभेदेन तच्चापि द्विविधं पुनः ।। ५७-१ ।।
मयौ रसौ तजौ भनौ गुरुर्लघुरपिद्विज ।।
कारणं छंदसि प्रोक्ताश्छन्दःशास्त्रविशारदैः ।। ५७-२ ।।
सर्वगो मगणः प्रोक्तो मुखलो यगणः स्मृतः ।।
मध्यलो रगणश्वैव प्रांत्यगः सगणो मतः ।। ५७-३ ।।
तगणोंऽतलघुः ख्यातो मध्यगो जो भआदिगः ।।
त्रिलघुर्नगणः प्रोक्तस्त्रिका वर्णगणा मुने ।। ५७-४ ।।
चतुर्लास्तु गणाः पञ्च प्रोक्ता आर्यादिसंमताः ।।
संयोगश्च विसर्गश्चानुस्वारो लघुतः परः ।। ५७-५ ।।
लघोर्दीर्घत्वमाख्याति दीर्घो गो लो लघुर्मतः ।।
पादश्चतुर्थभागः स्याद्विच्छेदोयतिरुच्यते ।। ५७-६ ।।
सममर्द्धसमं वृत्तं विषमं चापि नारद ।।
तुल्यलक्षणतः पादचतुष्के सममुच्यते ।। ५७-७ ।।
आदित्रिके द्विचतुर्थे सममर्द्धसमं ततम् ।।
लक्ष्म भिन्नं यस्य पादचतुष्के विषमं हि तत् ।। ५७-८ ।।
एकाक्षरात्समारभ्य वर्णैकैकस्य वृद्धितः ।।
षड्विंशत्यक्षरं यावत्पादस्तावत्पृथक् पृथक् ।। ५७-९ ।।
तत्परं चंडवृष्ट्यादिदंडकाः परिकल्पिताः ।।
त्रिभिः षड्भिः पदैर्गाथाः श्रृणु संज्ञा यथोत्तरम् ।। ५७-१० ।।
उक्तात्युक्ता तथा मध्या प्रतिष्टान्या सुपूर्विका ।।
गायत्र्युष्णिगनुष्टष्टप्च बृहती पंक्तिरेव च ।। ५७-११ ।।
त्रिष्टुप्च जगती चैव तथातिजगती मता ।।
शक्करी सातिपूर्वा च अष्ट्यत्यष्टी ततः स्मृते ।। ५७-१२ ।।
धृतिश्च विधृतिश्चैव कृतिः प्रकृतिराकृतिः ।।
विकृतिः संकृतिश्चैव तथातिकृतिरुत्कृतिः ।। ५७-१३ ।।
इत्येताश्छन्दसां संज्ञाः प्रस्ताराद्भेदभागिकाः ।।
पादे सर्वगुरौ पूर्वील्लघुं स्थाप्य गुरोरधः ।। ५७-१४ ।।
यथोपरि तथा शेषमग्रे प्रारवन्न्यसेदपि ।।
एष प्रस्तार उदितो यावत्सर्वलघुर्भवेत् ।। ५७-१५ ।।
नष्टांकार्द्धे समे लः स्याद्विपम् सैव सोर्द्धगः ।।
उद्दिष्टे द्विगुणानाद्यादंगान्संमोल्य लस्थितान् ।। ५७-१६ ।।
कृत्वा सेकान्वदैत्संख्यामिति प्राहुः पुराविदः ।।
वर्णान्सेकान्वृत्तभवानुत्तराधरतः स्थितान् ।। ५७-१७ ।।
एकादिक्रमतश्चैकानुपर्य्युपरि विन्यसेत् ।।
उपांत्यतो निवर्तेत त्यजन्नेकैकमूर्द्धतः ।। ५७-१८ ।।
उपर्याद्याद्गुरोरेवमेकद्व्यादिलगक्रिया ।।
लगक्रियांकसंदोहे भवेत्संख्याविमिश्रिते ।। ५७-१९ ।।
उद्दिष्टांकसमाहारः सैको वा जनयेदिमाम् ।।
संख्यैव द्विगुणैकोना सद्भिरध्वा प्रकीर्तितः ।। ५७-२० ।।
इत्येतत्किंचिदाख्यातं लक्षणं छंदसां नुने ।।
प्रस्तारोक्तप्रभेदानां नामानांस्त्यं प्रगाहते ।। ५७-२१ ।।
इति श्रीबृहन्नारदीयपुराणे पूर्वभागे बृहदुपाख्याने द्वितीयपादे सङ्क्षिप्तच्छन्दोवर्णनं नाम सप्तपञ्चाशत्तमोऽध्यायः ।।