रामायणम्/अयोध्याकाण्डम्/सर्गः १२


ततः श्रुत्वा महाराजः कैकेय्या दारुणम् वचः ।
चिन्तामभिसमापेदे मुहूर्तम् प्रतताप च ॥२-१२-१॥

किम् नु मे यदि वा स्वप्नश्चित्तमोहोओऽपि वामम ।
अनुभूतोपसर्गो वा मनसो वाप्युपद्रवः ॥२-१२-२॥

इति सम्चिन्त्य तद्राजा नाध्यगच्छ त्तदा सुखम् ।
प्रतिलभ्य चिरात्सम्ज्ञाम् कैकेयीवाक्यताडितः ॥२-१२-३॥

व्यथितो विक्लबशचैव व्याघ्रीम् दृष्ट्वा यथा मृगः ।
असम्वृतायामासीनो जगत्याम् दीर्घमुच्छ्वसन् ॥२-१२-४॥

मण्ड्ले पन्नगो रुद्धो मन्त्रैरिव महाविषः ।
अहोधिगिति सामर्षो वाचमुक्त्वा नराधिपः ॥२-१२-५॥

मोहमापेदिवान्भूयः शोकोपहतचेतनः ।
चिरेण तु नृपः सम्ज्ञाम् प्रतिलभ्य सुदुःखितः ॥२-१२-६॥

कैकेयीमब्रवीत्क्रुद्धः प्रदहन्निव चक्षुषा ।
नृशम्से दुष्टचारित्रे कुलस्यास्य विनाशिनि ॥२-१२-७॥

किम् कृतम् तव रामेण पापं पापे मयापि वा ।
त्वं ममात्मविनाशार्थम् भवनम् स्वं प्रवेशिता ॥२-१२-८॥

अविज्ञानान्नृपसुता व्याLई तीक्ष्णविषा यथा ।
जीवलोको यदा सर्वो रामस्याह गुणस्तवम् ॥२-१२-९॥

अपराधम् कमुद्दिश्य त्यक्ष्यामीष्टमहम् सुतम् ।
जीवलोको यदा सर्वो रामस्याह गुणस्तवम् ॥२-१२-१०॥

अपराधम् कमुद्दिश्य त्यक्ष्यामीष्टमहम् सुतम् ।
कौसल्याम् वा सुमित्राम् वा त्यजेयमपि वा श्रियम् ॥२-१२-११॥

जीवितम् वात्मनो रामम् न त्वेव पितृवत्सलम् ।
परा भवति मे प्रीतिर्धृष्ट्वा तनयमग्रजम् ॥२-१२-१२॥

अपश्यतस्तु मे रामम् नष्टा भवति चेतना ।
तिष्ठेल्लोको विना सूर्यम् सस्यम् वा सलिलम् विना ॥२-१२-१३॥

न तु रामम् विना देहे तिष्ठेत्तु मम जीवितम् ।
तदलम् त्यज्यतामेष निश्चयः पापनिश्चये ॥२-१२-१४॥

अपिते चरणौ मूर्ध्ना स्पृशाम्येष प्रसीद मे ।
किमिदम् चिन्तितम् पापे त्वया परमदारुणम् ॥२-१२-१५॥

अथ जीज्ञाससे माम् त्वम् भरतस्य प्रियाप्रिये ।
अस्तुयत्तत्त्वयाअपूर्वम् व्याहृतम्राघवम्प्रति ॥२-१२-१६॥

स मे ज्येष्ठः सुतः श्रीमान् धर्मज्येष्ठ इतीव मे ।
तत्त्वया प्रियवादिन्या सेवार्थम् कथितम् भवेत् ॥२-१२-१७॥

तच्छ्रुत्वा शोकसम्तप्ता सम्तापयसि माम् भृशम् ।
आविष्टासि गृहम् शून्यम् सा त्वम् परवशम् गता ॥२-१२-१८॥

इक्ष्वाकूणाम् कुले देवि सम्प्राप्तः सुमहानयम् ।
अनयो नयसम्पन्ने यत्र ते विकृता मतिः ॥२-१२-१९॥

न हि किम्चिदयुक्तम् वा विप्रियम् वा पुरा मम ।
अकरोस्त्वम् विशालाक्षि तेन न श्रद्दधाम्यहम् ॥२-१२-२०॥

ननु ते राघवस्तुल्यो भरतेन महात्मना ।
बहुशो हि स्म बाले त्वम् कथयसे मम ॥२-१२-२१॥

तस्य धर्मात्मनो देवि वनवासम् यशस्विनः ।
कथम् रोचयसे भीरु नव वर्षाणि पञ्च च ॥२-१२-२२॥

अत्यन्तसुकुमारस्य तस्य धर्मे धृतात्मनः ।
कथम् रोचयसे वासमरण्ये भृशदारुणे ॥२-१२-२३॥

रोचयस्यभिरामस्य रामस्य शुभलोचने ।
तवशुश्रूषमाणस्य किम्मर्थम् विप्रवासनम् ॥२-१२-२४॥

रामो हि भरताद्भूयस्तव शुश्रूष्ते सदा ।
विशेषम् त्वयि तस्मात्तु भरतस्य न लक्षये ॥२-१२-२५॥

शुश्रूषाम् गौरवम् चैव प्रमाणम् वचनक्रियाम् ।
कस्ते भूयस्तरम् कुर्यादन्यत्र मनुजर्षभात् ॥२-१२-२६॥

बहूनाम् स्त्रीसहस्राणाम् बहूनाम् चोपजीविनाम् ।
परिवादोऽपवादो वा राघवे नोपपद्यते ॥२-१२-२७॥

सान्त्वयन् सर्वभूतानि रामः शुद्धेन चेतसा ।
गृह्णाति मनुजव्याग्रः प्रियैर्विषयवासिनः ॥२-१२-२८॥

सत्येन लोकान् जयति दीनान् दानेन राघवः ।
गुरून् शुश्रूषया वीरो धनुशा युधि शात्रवान् ॥२-१२-२९॥

सत्यम् दानम्  तपस्त्यगो वित्रता शौचमार्जवम् ।
विद्या च गुरुशुश्रूषा ध्रुवाण्येतानि राघवे ॥२-१२-३०॥

तस्मिन्नार्जवसम्पन्ने देवि देवोपमे कथम् ।
पापमाशम्ससे रामे महर्षिसमतेजसि ॥२-१२-३१॥

न स्मराम्यप्रियम् वाक्यम् लोकस्य प्रियवादिनः ।
स कथम् त्वत्कृते रामम् वक्ष्यामि प्रियमप्रियम् ॥२-१२-३२॥

क्षमा यस्मिन् दमस्त्यागः सत्यम् धर्मः कृतज्ञता ।
अप्यहिम्सा च भूतानाम् तमृते का गतिर्मम ॥२-१२-३३॥

मम वृद्धस्य कैकेयि गतान्तस्य तपस्विनः ।
दीनम् लालप्यमानस्य कारुण्यम् कर्तुमर्हसि ॥२-१२-३४॥

पृथिव्याम् सागरान्तायाम् यत्किञ्चैदधिगम्यते ।
तत्सर्वम् तव दास्यामि मा च त्वाम् मन्युराविशेत् ॥२-१२-३५॥

अञ्जलिम् कुर्मि कैकेयि पादौ चापि स्पृशामि ते ।
शरणम् भव रामस्य माऽधर्मो मामिह स्पृशेत् ॥२-१२-३६॥

इति दुःखाभिसन्तप्तम् विलपन्तमचेतनम् ।
घूर्णमानम् महाराजम् शोकेन समभिप्लुतम् ॥२-१२-३७॥

पारम् शोकार्णवस्याशु प्रार्थयन्तम् पुनः पुनः ।
प्रत्युवाचाथ कैकेयी रौद्रा रौद्रातरम् वचः ॥२-१२-३८॥

यदि दत्वा वरौ राजन् पुनः प्रत्यनुतप्यसे ।
धार्मिकत्वम् कथम् वीर पृथिव्याम् कथयिष्यसि ॥२-१२-३९॥

यदा समेता बहवस्त्वया राजर्षयस्सह ।
कथयिष्यन्ति धर्मज्ञ तत्र किम् प्रतिवक्ष्यसि ॥२-१२-४०॥

यस्याः प्रसादे जीवामि या च मामभ्यपालयत् ।
तस्याः कृतम् मया मिथ्या कैकेय्या इति वक्ष्यसि ॥२-१२-४१॥

किल्बिषम् नरेन्ध्राणाम् करिष्यसि नराधिप ।
यो दत्त्वा वरमद्यैव पुनरन्यानि भाषसे ॥२-१२-४२॥

शैब्यः श्येनकपोतीये स्वमाम्सं पक्षिते ददौ ।
अलर्कश्चक्षुषी दत्वा जगाम गतिमुत्तमाम् ॥२-१२-४३॥

सागरः समयम् कृत्वान वेलामतिवर्तते ।
समयम् माऽनृतम् कार्षीः पुर्ववृत्तमनुस्मरन् ॥२-१२-४४॥

स त्वम् धर्मम् परित्यज्य रामम् राज्येऽभिषिच्यच ।
सह कौलस्यया नित्यम् रन्तुमिच्छसि दुर्मते ॥२-१२-४५॥

भवत्वधर्मो धर्मो वा सत्यम् वा यदि वानृतम् ।
यत्त्वया सम्श्रुतम् मह्यम् तस्य नास्ति व्यतिक्रमः ॥२-१२-४६॥

अहम् हि विषमद्यैव पीत्वा बहु तवाग्रतः ।
पश्यतस्ते मरिष्यामि रामो यद्यभिषिच्यते ॥२-१२-४७॥

एकाहमपि पश्येयम् यद्यहम् राममातरम् ।
अञ्जलिम् प्रतिगृह्णन्तीम् श्रेयो ननु मृतिर्मम ॥२-१२-४८॥

भरतेनात्मना चाहम् शपे ते मनुजाधिप ।
यथा नान्येन तुष्येयमृते रामविवासनात् ॥२-१२-४९॥

एतावदुक्त्वा वचनम् कैकेयी विरराम ह ।
विलपन्तम् च राजानम् न प्रतिव्याजहार सा ॥२-१२-५०॥

श्रुत्वा तु राजा कैकेय्या वृतम् परमशोभनम् ।
रामस्य च वने वासमैश्वर्यम् भरतस्य च ॥२-१२-५१॥

नाभ्यभाषत कैकेय्यिम् मुहूर्तम् व्याकुलेन्द्रियः ।
प्रैक्षतानिमिषो देवीम् प्रियामप्रियवादिनीम् ॥२-१२-५२॥

ताम् हि वज्रसमाम् वाचमाकर्ण्य हृदया प्रियाम् ।
दुःखशोकमयीम् घोराम् राजा न सुखितोऽभवत् ॥२-१२-५३॥

स देव्या व्यवसायम् च घोरम् च शपथम् कृतम् ।
ध्यात्वा रामेति निश्श्वस्य छिन्नस्तरुरिवापतत् ॥२-१२-५४॥

नष्टचित्तो यथोन्मत्तो विपरीतो यथातुरः ।
हृततेजा यथा सर्पो बभूव जगतीपतिः ॥२-१२-५५॥

दीनया तु गिरा राजा इति होवाच कैकयिम् ।
अनर्थमिममर्थाभम् केन त्वमुपदर्शिता ॥२-१२-५६॥

भूतोपहतचित्तेव ब्रुवन्ती माम् न लज्जसे ।
शीलव्यसनमेतत्ते नाभिजानाम्यहम् पुरा ।
ब३लायास्तत्त्विदानीम् ते लक्षये विपरीतवत् ॥२-१२-५७॥

कुतो वा ते भयम् जातम् या त्वमेवम्विदम् वरम् ।
राष्ट्रे भरतमासीनम् वृणीषे राघवम् वने ॥२-१२-५८॥

विरमैतेन भावेन त्वमेतेनानृतेन वा ॥२-१२-५९॥

यदि भर्तुः प्रियम् कार्यम् लोकस्य भरतस्य च ।
वृशम्से पापसम्कल्पे क्षुद्रे दुष्कृतकारिणि ॥२-१२-६०॥

किम् नु कुःखमLईकम् वा मयि रामे च पश्यसि ।
न कथम्चि दृते रामाद्भरतो राज्यमावसेत् ॥२-१२-६१॥

रामादपि हि तम् मन्ये धर्मतो बलवत्तरम् ।
कथम् द्रक्ष्यामि रामस्य वनम् गच्छेति भाषिते ॥२-१२-६२॥

मुखवर्णम् विवर्णम् तम् यथैवेन्दुमुपप्लुतम् ।
ताम् हि मे सुकृताम् बुद्धिम् सुहृद्भिः सह निश्चिताम् ॥२-१२-६३॥

कथम् द्रक्ष्याम्यपावृत्ताम् परैरिव हताम् चमूम् ।
किम् माम् वक्ष्यन्ति राजानो नानादिग्भ्यः समागताह् ॥२-१२-६४॥

बालो बताय मैक्ष्वाकश्चिरम् राज्यमकारयत् ।
यदा तु बहवो वृद्धा गुणवन्तो बहुश्रुताह् ॥२-१२-६५॥

परिप्रक्ष्यन्ति काकुत्थ्सम् वक्ष्यामि किम्महाम् तदा ।
कैकेय्या क्लिश्यमानेन रामः प्रव्राजितो मया ॥२-१२-६६॥

यदि सत्यम् ब्रवीम्येतत्तदसत्यम् भविष्यति ।
किम् माम् वक्ष्यति कौसल्या राघवे वनमास्थिते ॥२-१२-६७॥

किम् चैनाम् प्रतिवक्ष्यामि कृत्वा चाप्रियमीदृशम् ।
यदा यदा ही कौसल्या दासीवच्च सखीव च ॥२-१२-६८॥

भार्यावद्भगिनीवच्च मातृवच्चोपतिष्ठति ।
सततम् प्रियकामा मे प्रियपुत्रा प्रियम्वदा ॥२-१२-६९॥

न मया सत्कृता देवि सत्कारार्हा कृते तव ।
इदानीम् तत्तपति माम् यन्मया सुकृतम् त्वयि ॥२-१२-७०॥

अवथ्यव्यञ्जनोनोपेतम् भुक्तमन्नमिवातुरम् ।
विप्रकारम् च रामस्य सम्प्रयाणम् वनस्य च ॥२-१२-७१॥

सुमित्रा प्रेक्ष्यवै भीता कथम् मे विश्वसिष्यति ।
कृपणम् बत वैदेही श्रोष्यति द्वयमप्रियम् ॥२-१२-७२॥

माम् च पञ्चत्वमापन्नम् रामम् च वनमाश्रितम् ।
वैदेही बत मे प्राणान् शोचन्ती क्षपयिष्यति ॥२-१२-७३॥

हीना हिमवतः पार्श्वए किन्नरेणेन किन्नरा ।
न हि राममहम् दृष्ट्व प्रवसन्तम् महावने ॥२-१२-७४॥

चिरम् जीवितुमाशम्से रुदतीम् चापि मैथिलीम् ।
सा नूनम् विधवा राज्यम् सपुत्रा कारयिष्यसि ॥२-१२-७५॥

न हि प्रवाजिते रामे देवि जीवितुमुत्सहे ।
सतीम् त्वामहमत्यन्तम् व्यवस्याम्यसतीम् सतीम् ॥२-१२-७६॥

रूपिणीम् विषसम्युक्ताम् पीत्वेव मदिराम् नरह् ।
अनृतैर्बहु माम् सान्वैःसा न्त्वयन्ती स्म स्मभाषसे ॥२-१२-७७॥

गीतशब्देन सम्रुध्य लुब्धो मृगमिवावधीः ।
अनार्य इति मामार्याः पुत्रविक्रायिकम् ध्रुवम् ॥२-१२-७८॥

धिक्करिष्यन्ति रथ्यासु सुरापम् ब्राह्मणम् यथा ।
अहो दुःखमहो कृच्छ्रम् यत्र वाचः क्षमे तव ॥२-१२-७९॥

दुःखमेवम्विधम् प्राप्तम् पुराकृतमिवाशुभम् ।
चिरम् खलु मया पापे त्वम् पापेनाभिरक्षिता ॥२-१२-८०॥

अज्ञानादुपसम्पन्ना रज्जुरुद्बम्धिनी यथा ।
रममाणस्त्वया सार्धम् मृत्युम् त्वा नाभिलक्षये ॥२-१२-८१॥

बालो  रहसि हस्तेन कृष्णसर्पमिवास्पृशम् ।
मया ह्यपितृकः पुत्रःस महात्मा दुरात्मना ॥२-१२-८२॥

यः स्त्रीकृते प्रियम्  पुत्रम् वनम् प्रस्थापयिष्यति ।
व्रतैश्च ब्रह्मचर्यैश्च गुरुभिश्चपकर्शितः ॥२-१२-८३॥

भोगकाले महत्कृच्छ्रम् पुनरेव प्रपत्स्यते ।
नालम् द्वितीयम् वचनम् पुत्रो माम् प्रति भाषितुम् ॥२-१२-८४॥

स वनम् प्रव्रजेत्युक्तो बाढमित्येव वक्ष्यति ।
यदि मे राघवः कुर्याद्वनम् गच्चेति चोदितः ॥२-१२-८५॥

प्रतिकूलम् प्रियम् मे स्यान्न तु वत्सः करिष्यति ।
शुद्धिभावो हि भावम् मे न तु ज्ञास्यति राघवः ॥२-१२-८६॥

स वनम् प्रव्रजे त्युक्तोबाढ वित्येव वक्ष्यति ।
राघवे हि वनम् प्राप्ते सर्वलोकस्य धिक्कृतम् ॥२-१२-८७॥

मृत्युरक्षमणीयम् माम् नयिष्यति यमक्षयम् ।
राघवे हि वनम् प्राप्ते सर्वलोकस्य धिक्कृतम् ॥२-१२-८८॥

मृत्युरक्षमणीयम् माम् नयिष्यति यमक्षयम् ।
मृते मयि गते रामे वनम् मनुजपुङ्गवे ॥२-१२-८९॥

इष्टे मम जने  शेषे किम् पापम् प्रतिवत्स्यसे ।
कौसल्या माम् च रामम् च पुत्रौ च यदि हास्यति ॥२-१२-९०॥

दुःखान्यसहती देवी मामेवानुमरिष्यति ।
कौसल्याम्  च सुमित्राम् च माम् च पुत्रैस्त्रिभिः सह ॥२-१२-९१॥

प्रक्षिव्य नरके सा त्वम् कैकेयि सुखिता भव ।
मया रामेण च त्यक्तम् शाश्वतम् सत्कृतम् गुणैः ॥२-१२-९२॥

इक्ष्वाकुकुलमक्षोभ्यमाकुलम् पालयिष्यसि ।
प्रियम् चेद्भरतस्यैतद्रामप्रव्राजनम् भवेत् ॥२-१२-९३॥

मा स्म मे भरतः कार्षीत् प्रेतकृत्यम् गतायुषः ।
हन्तानार्ये ममामित्रे सकामा भव कैकयि ॥२-१२-९४॥

मृते मयि गते रामे वनम् पुरुषपुङ्गवे ।
सेदानीम् विधवा राज्यम् सपुत्रा कारयिष्यसि ॥२-१२-९५॥

त्वम् राजपुत्रीवादेन न्यवसो मम वेश्मनि ।
अकीर्तिश्चातुला लोके ध्रुवः परिभवश्च मे ॥२-१२-९६॥

सर्वभूतेषु चावज्ञा यथा पापकृतस्तथा ।
कथम् रथैर्विभुर्गत्वा गजाश्वैएश्च मुहूर्महुः ॥२-१२-९७॥

पद्भ्याम् रामो महारण्ये वत्सो मे विचरिष्यति ।
यस्य त्वाहारसमये सूदाः कुण्डलधारिणः ॥२-१२-९८॥

अहम्पुर्वाः पचन्ति स्म प्रशस्तम् पानभोजनम् ।
स कथन्नु कषायाणि तिक्तानि कटुकानि च ॥२-१२-९९॥

भक्षयन्वन्यमाहारम् सुतो मे वर्तयिष्यति ।
महार्हवस्त्रसम्वीतो भूत्वा चिरसुखोषितः ॥२-१२-१००॥

काशायपरिधानस्तु कथम् भूमौ निवत्स्यति ।
कस्यैतद्धारुणम् वाक्यमेवम् विधमचिन्तितम् ॥२-१२-१०१॥

रामस्यारण्यगवनम् भरतस्यैव मातरम् ।
धिगस्तु योषितो नाम शठाः स्वार्थपरास्सदा ॥२-१२-१०२॥

न ब्रवीमि स्त्रियः सर्वा भरतस्यैव मातरम् ।

अनर्थभावेऽ र्थपरे नृशम्से ।
ममानुतापाय निविष्टभावे ।
किमप्रियम् पश्यसि मन्निमित्तम् ।
हितानुकारिण्यथवापि रामे ॥२-१२-१०३॥

परित्यजेयुः पितरो हि पुत्रान् ।
भार्याः वतीम्श्चापि कृतानुरागाः ।
कृत्स्नम् हि सर्वम् कुपितम् जगत्स्या ।
द्दृष्ट्वे रानन् व्तसबे बुनग्बन् ॥२-१२-१०४॥

अहम् पुनर्देवकुमाररूप ।
मलकृतम् तम् सुतमाव्रजन्तम् ।
नन्दामि पश्यन्नपि दर्शनेन ।
भवामि दृष्ट्वा च पुनर्युवेव ॥२-१२-१०५॥

विनापि सूर्येण भवेत्प्रवृत्ति ।
रवर्ष्ता वज्रधरेण वापि ।
रामम् तु गच्छन्तमितः समीक्ष्य ।
जीवेन्न कश्चित्त्विति चेतना मे ॥२-१२-१०६॥

विनाशकामामहिताममित्रा ।
मावासयम् मृत्युमिवात्मनस्त्वम् ।
चिरम् बताङ्केन धृतासि सर्पी ।
महाविष तेन हतोऽस्मि मोहात् ॥२-१२-१०७॥

मया च रामेण सलक्ष्मणेन ।
प्रशास्तु हीनो भरतस्त्वया सह ।
पुरम् च राष्ट्रम् च निहत्य बान्धवान् ।
ममाहितानाम् च भवाभिहर्षिणी ॥२-१२-१०८॥

नृशम्सवृत्ते व्यसनप्रहारिणि ।
प्रसह्य वाक्यम् यदिहाद्य भाषसे ।
न नाम ते केन मुखात्पतन्त्यधो ।
विशीर्यमाणा दशना स्सहस्रधा ॥२-१२-१०९॥

न किम्चिदाहाहितमप्रियम् वचो ।
न वेत्ति रामः परुशाणि Bहाषितुम् ।
कथन्नु रामे ह्यभिरामवादिनि ।
ब्रवीषि दोषान् गुणनित्यसम्मते ॥२-१२-११०॥

प्रताम्य वा प्रज्वल वा प्रणश्य वा ।
सहस्रशो वा स्फुटिता महीम् व्रज ।
न ते करिष्यमि वचः सुदारुणम् ।
ममाहितम् केकयराजपाम्सनि ॥२-१२-१११॥

क्षुरोपमाम् नित्यमसत्प्रियम्वदाम् ।
प्रदुष्टभावाम् स्वकुलोपघातिनीम् ।
न जीवितुम् त्वाम् विषहेऽमनोरमाम् ।
दिधक्षमाणाम् हृदयम् सबन्धनम् ॥२-१२-११२॥

न जीवितम् मेऽस्ति पुनः कुतः सुखम् ।
विनात्मजेनात्मवतः कुतो रतिः ।
ममाहितम् देवि न क् कर्तुमर्हसि ।
स्पृशामि पादावपि ते प्रसीद मे ॥२-१२-११३॥

स भूमिपलो विलपन्ननाथवत् ।
स्त्रीया गृहीतो हृदयेऽतिमात्रया ।
पपात देव्याश्चरणौ प्रसारिता ।
पुभावसम्प्राप्य यथातुरस्तथा ॥२-१२-११४॥

॥
इति अयोध्यकन्दे द्वदसः सर्गः ॥



इति वाल्मीकि रामायणे आदि काव्ये अयोध्याकाण्डे द्वादशः सर्गः ॥२-१२॥
रामायणम्/अयोध्याकाण्डम्/सर्गः १२

सञ्चरणावलिः

वैयक्तिकोपकरणानि

नामाकाशाः

पाठभेदाः

मतानि

अधिकम्

शोधः

सञ्चरणम्

मुद्रणम्/निर्यातः

उपकरणानि

अन्यासु भाषासु
