बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf
| बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम् Sri Rangaramanuja १९५३ |
A per s-e, Pof, P. V. RAMANए:ABRAM, ४.A. $RI RANGARAYANAS BRITAMARITAINPANISHADBhash; 'I] : ATRODUCTION, 'RANSLATION AND SO PART I-TEXT WITH SANSKRIT INTROD'TION AD NOTE 5 EDITIJ) +Y Bihuani Uttam T. V£RA RAGHAVACHARYA
- orarily &d by the nextxt = wge,
Syi Areca Griewtot, # PELSHED UNDER THE AUThDIT BF SRI C. ANNA RAO, B.A. EXECT 0]}} br behp/ ५/ Aoard ०/ Trsaks F. T. Byps cas, Pir«Mali
- »
A pR\E} ६४८: प्र + FR PA 3:53 "R::: - A ?' गTETHALAPPA BHABHARAS PRES: 5 ' :PAT. £54 [P . -0-0 / + ! भीचे ठेश्वरप्राच्यमन्पमात्र सं. ४३. सम्पादकः - श्री प, बैं. रामानुजखमी, एम्. ए. श्रीवेङ्कटेश्वरप्राच्यपीसधनालयाध्यक्षः बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम् श्रोग्ङ्गरामानुजमुनिविरचितम् उपोद्घात-आङ्लनुवाद टिप्पणी-सहितम् प्रथमो भागः मूलमात्रम्- उपद्मतटिप्पणी-सहितम्--- शिरोमणि उत्तर ति. बीरराघवाचार्येण सपावितम् श्रीति रुमलतिरुपतिदेवस्थानमुद्रणालये मुद्रित १९५२ A Right Rexred Tiruwaial-Tir¢gi Devanskriate Kiry¢e! 75 6H H€ BE De. FIRST EDITION १७12:24 = == - - - <K: २4 <R} = '+ । 15 54 ३५, " : A
- c. " 3$g१3
Da • E = * I. PFUNT=D AT 'IRALAYAP DEVASTHANA KRS
TIRUPATIPREFACE
THE Institute has undertaken to publish the Vikisti dvaita commentaries on the Upanisade with English translation in order to make thei: contents known to scholars unacquaint«d with Sanskrit. Four volumes have already been published in tha Saries of books issued by the Institute containing the translation of the four Upanisads,lsa,Kana, Kalka, and Prusha. Whan the fifth Upanisad according to the order of the Ten Upanisadas had to be taken up, the Ramanuja Siddhanta Bhashya Publication
Committee, Madras, which had already published eight
Upanisads with their Bhashya applied to the Devasthanam Committee for assistance in their enterprise and requested them to bear the cost of printing of their edition of the Chandogya Upanisad.
The Committee graciously complied with their request and ordered the printing of that Bhashya
in the Devasthanam Press, As the Institute also had
to publish the Bhashya of that Upanisad with English
translation, the opportunity was availed of and the required number of copies of that edition were got printed for the Institute. As it would take some more time for the English translation and introduction to be ready, it was decided to publish the text with Sanskrit notes by the Editor in one volume and reserve the translation for the second. The text of the Bhashya was also big enough to form a separate volume.
Before the English translation of the Chandogya Upanisad could be prepared in the Institute, the R. S. B. Publication Committee, Madras, again applied to the Board of Trustees of the 'T. T. Devasthanams for the printing of
his BMayu on the Brinarayaka Updai&nd. The Board
complied with their request and this Upanisad-bhasya
is adoordingly printed as a volume of the Institute Series.
The translation of this Bhdayu also will be published in due
course in a separate volume.
P. V. RAMANUJASWAMI
3. V. O, INSTITUTE )
FIRUPA
3-12 .1053. }
Drector. || श्रीः।।
श्रीवेङ्कटेशः शरणम्
भूमा
- {
ब्रह्मते यद् वृहति बृहीते वित्तं सर्वप्रकारमृदा च बृहणं यत् ।। अरण्धकं बृहदिदं परिशील्य किञ्चित् संगृह्यतेऽन्न सकलोपनिषद्रहस्यम् ॥ बृहदारण्यकमिदं वाजसनेयित्राह्मणोपनिषदिति तात विदिनगे। ब्राह्मण- मिदं शुकुयजुर्वेदीयम् । जुहुयीशभेदेन द्वेधा विभके एकरात (१०१) शखामनि यजुर्वेदे कृष्णयजुर्वशाखासु पञ्चशीर्षा (८६) स्थितामु, शुद्धशाखाः पञ्चदश (१५) परिगण्यन्ते, यासां प्रवर्तकः काधमाःऔन्दनादयः पञ्चदश महर्षयो बाजसनेयस्य याज्ञवल्क्यस्यान्तेवासिन इति व्यक्तेः आधुपुराणादौ । स भगवान् यान असयः प्रथमं वंशशधनस्यन्तेधावी भूधा अधीलयजुर्वेद गुरुभक्त एव स्थितोऽपि गुरोरभिसंविभभिज्ञाय ततोऽधीतमैरी योगबलेन मेमरुपेण बहिर्दयित्वा स्वयमादित्यमुपथ गुर्वादिभिरनधिगतानि अयाधयामसंज्ञानि अभि नवपकशानि यजूषि आदिादेवायैऍनि वर्णनं विष्णुपुराणादौ । अन्ते यास्या55 पकस्यैवं धूयते, ‘आद्रियानीमनि शूलानि यचूंषि वाजसनेयेन याज्ञवल्क्येनाऽऽ- ख्यायन्ते ’ इति । मध्ये, राजर्षियो जनदिश्य ३ व मियक्षस्यै मैत्रेया अपि मुकिविद्यमुपदिश्य परमहर्षिवधेन अदृष्टं योगश्रममपि तुरीयमूरीचक्रेयन इत्र आदितःसिद्धा द्योगमहेिमहेनरप्ययमेव योगियाज्ञवल्क्य इत्यखिललाघनीम आसीदिति । एधमत्र नैव वंशश्रद्धणे आदित्यमूल्या अग्भिणीप्रभृतिपरम्परया दक यज्ञभिल्लयस विद्याप्राप्तिनिर्दे । परं तु, जनकस्य राज्ञः सभथा मुद्दालकस्य च याज्ञवल्क्यस च वादथ ववृत इति समदर्शि पञ्चमसप्तमेऽर्जुन।। यदि उदाहतशिष्यात् याज्ञवल्क्यादयमनन्य इति मन्यते, तर्हि, 'अयमुद्दाल कत् विमप्यधीतघनषि साक्षादिप्यादेव सर्वं जग्राह । अस्यैव पथा सुदूरं प्रश्वना। वंशावलिवंशश्रावणेऽन्नानिं ’ इत्येष्टव्यम् । अन्यथा पुनः 'स उद्दकः शिष्यो याज्ञवल्क्योऽय, चतुर्थी स्यस्य बोध्याय याज्ञवलयाय भर्गत्र' (श्रीभाग बते) इयु ववृचथज्ञवयक्; अयं पुनरन्नो वाजसनेयथाज्ञवल्क्यः साक्ष- दादित्यदािप्यः, थ: पञ्चदश के वध्यन्दिनादीन् अयातयामनमनि यजूष्यध्याप्य प्रस्थापयामासेति भणितव्यम् । परंतु वाजसनेयो यज्ञस्य एवोद्दालकस्य कचिदं शेतेवासीनि ३हैत्र श्रायते, महत्वकामनयामनुष्ठेयै मन्थास्यं कर्म, 'दिशमेक रीकमसि, अहं मनुष्याणामेकशृङरीकं भूयास भी मियादियोपासनसमुपदिश्यैवम्, ‘नै हैनमुद्दालक आरुणिर्वाजसनेयाय याज्ञवल्क्यायान्तेवासिन उअयोवाच ’ इति ।
अथ कथमसौ वाजसनेयःयो नाम याज्ञवत्रयः? अत्रेदं प्रथमं प्रतीय
मनें प्रयुक्तम्, यत् वजसनिरिति वाजसन इति या जश्रवा । इव कश्चिन्महर्षि-
रास्त ; तस्याथगिति । प्रशस्तष्ठेदं नाम, यत् भगवन्नामसहलेऽपि पठितमस्ति,
'अक वाजसनिः (नः) श्री ’ इति ! स हि परमामा सर्वेषां वाजं विभजति ।
(वाजोऽन्नम्)। ‘येन जातानि जीवन्ती' ति हि श्रयते । अस्मिन् प्रयुत्तरे
पुनरयमाप पदं यते, 'याज्ञवल्क्योऽयं देवराट्सुतं इति श्रीभागवते निर्दिष्टः
कथमेवंरीच्या वाजसनेय' इति । अथ देवरpस्यैव वाजसनिरिति नामत
मिति बा, अन्य एव तदंशे ततः प्रागेवनमा कश्चिदिति च वक्तव्यम् । तथ। पुरुवं
नाम्ना पूर्व निर्दिश्य कुसंयोीर्तनं पञ्चदेव क्रियत इती श्रुतिशैली, यथा
दालकः आरुणिः, मधुकः पैत्र्यः, सत्यकामो जाबाल, उपकोसछ; काभया
यनः इत्येधम् । कुलुपुरुष्वपि समनन्तस्य प्रइनिश व्यवहितस्य च पश्चात्,
जानक्राियस्थूण इत्येवम् । तत्र वाजसनेयो याज्ञवल्क्य इति पूर्वनिर्देशादथैतद्
बिदनामेति भाव्यत इति वा। नूनमिदं वाऽथ वा मनसिकृय प्रकृहदारण्यक
भाष्यकारैः अनैवमर्थः प्राकश, " वाजसनेयशखाध्यायिने याज्ञवल्क्याये' ति ।
अथ कथं शाखया वाजसनेयचमिति विचार्यम् । तन्न अदियो वाजसनिरिति
बाषसयम् । प्रसिद्धयति चऽऽदित्यस्य वाजसनेयम्, ‘आदित्याज्जायते दृष्टुिं रनं ततः प्रजाः' इति । तथाच तैत्तिरीयनारायणेऽमृते, ‘अभिरादित्यस्तपति,
तभिः पर्जन्यो वर्षति । पर्जन्येनषधिवनस्पतयः प्रजायन्ते । ओषधिवनतभिरने
भवति' इत्यदि । वजमनिशदित्यो बजिघ्रपधरो यचूंषि विश्राणयामासेति च
नूनं बाजपदप्रयोगेण व्यज्यते । आदित्यान्तर्जलै भगवान् जि५धरो हरिरथोए
देठेयुदितमेव श्रीभागवते । नूनं स यज्ञवल्क्यो योगीश्वरो मधुकैटभपस बेहए:
क्रयविनिर्माणगणनकोशम्स वेधसोऽनुभद।य सर्गादौ अजीर्णं सौशील्यशेवर्षेि श्रीनिषे
वाजिमुखमेव स्त्रयमधीतापे-शरणमुपगम्यार्थिजिगमिषुः आदित्यमण्डलमध्य
मध्यासीनं तमेव त्रयीमयं हिरण्मयं पुरुषमुपतस्थे । । तत् स वसलो वागी भूत्वा
प्रयग्राणि यचूंषि प्रतिपादयनस । तदयं तसादधीतवेदो वाजसनेय इति ।
एवम्भूतयां बजसयेयशाखायां संहिताभागे चचाशिदध्ययनके गते।
वाजसनेयित्राणं परस्तात् । तत्र संहितोपनिषदूनं चाशिषाशावास्त्रं स्यावर्तयितुं
वाजसनेयिंब्राह्मणोपनिषदिति व्यवह्रियते । वाजसनेयशखाध्यायिनो वाजसनेयिनः;
तद्राक्षणमिति तदर्थः।।
स्याथ ब्राह्मणस्य शतपथब्राह्मणमिति संज्ञान्तरमपि संप्रतिपन्नम् । शतं
पन्थानः = अयय अग्रे ३ शतपथम् । माध्यन्दिनमाझणे शममेवाध्याय ।
कावे यद्यपि चतुरधिकं शतमध्यायाः अथाष्यरुपाधिकात् तदुपेक्षया तथेत्र
प्रयेति प्रतिपतव्यम् । एवं हि विभजसि - कण्वशतपथे काण्डानि सप्तदश (१७,
अध्यायाः चतुरधिकं शतम् १०४, अरूणानि पञ्चत्रिंशदुत्तरतुशतीमितानि
(४३५)कण्डिक। षडुतgशयधिकसहस्रसंख्यातः (६८०६); माध्यन्दिने
तु शतपथे काण्डानि चतुर्दश (१४)प्रपाठकः अपृथgि:ः (६८, अध्यायाः शतम्
(१००, कण्डिकाः पतुर्विशयुषश्छयधिक सप्तसहस्रसंघ (७६२५) इति ।
कण्डिकाविभागो नावश्यमथर्थयये सस्येव, असमानेऽपि वाक्ये तटेः ।
नूनं निरूप्यमाणस्य विषयस्थ असमाप्तवं सामशेषहें अहनुमेत्र धावथमभ्य एव
खण्डकण्डिकादिबिगागः, यथा छान्दोग्यतैतिरीयदौ'ता । यदा सहजें संपेदुः,
स तपस्खश्वे ’ यादौ । अत्र कावै षोडशधा सप्तदशधा च विभजनं ध्रपत्र
इति परिष्काररभ्भे प्रथम । एवञ्च षोडशधा विभगपदो माध्यन्दिन इव कण्वेऽपि प्रधर्यभागः बलधारबृहदारण्यकभागेन सहैकस्मिन् कडे निविशते ।
अतु कमभथेऽधीयमानवी व अण्णाध्ययनाधेयफरफलं दा अगृहस्येवंर है
श्रीमनगस्य गिभिर्ये वृक्षछायासु वसद्भिरप्यवश्यध्येयवं व आरण्यकपदप्रवृत्ति
निमितं प्रर्थभागत् पश्चाययैव – अथापि तद्भटिनादेव स कण्डूः कृ४स्लो
बृहदारण्यकमिति भूम्ना व्यवह्रियते । एवं विशिष्ट इदभण्यकव्यवहारात् प्रवर्थ
भागोऽपि अरण्येऽथीत एव फलाय करत इति वेधाद्यधिकरणे वर्णित व्याख्यातृ
भिरित्यज्याशयीरन् । एवमपि वृहदरण्यक:य तृतीयध्यायादथैत्र बलपरस
ऊचे । मन्दिने च, द्वय है प्रजापत्याः’ इत्यादेरेव, ततः प्राच्यमध्यायत्रयं
प्रवर्द्धतमिति ।
प्रतिधेदं प्रतिशाखमन्ते आरण्यकमस्ति ; यंत्रानन्यो भाग उपनिषदियुद्भ-
प्यते । तत्त्रयन अरण्यानि अपेक्ष्य आरण्यकमिदं पत्रर्थभागेन समस्तं व्यस्तं
चा आकारतो बृहदिति बृहदारण्यकमिति अर्थ प्रथते । व्याख्यानस्या55करे
वैपरीत्यसंभवनायामपि मूलमन्थे ऽश्मानः छान्दोग्य इतवृतो वृद्' इत्यत्र
न विषादम्याधसः। वेदशाखानामानन्यादुपनिषदमग्नयेऽपि साधनमधिकं प्रसि
द्धस्तावत् अष्टोतरशतमुपनिषद एव । तत्र सर्वासां निर्चिर्चिक्सिसं प्रम|पारम्प .
रिकं प्रसिद्धति, न, बेयन्यदेतत् । तत्र पूर्वाभ्य चतभ्योऽप्युपनिषदिएँ
वृइतीति सुदर्शमेतत् ।
सतीष्वप्येतावतीषु उपनिषत्सु आदिमा दशैवोपनिषदो मतप्रवर्तकानां
प्रचमचयांग प्रचुर्येणदपदमभूवन् । न तानअन्यासां सर्वथैत्रप्रामाण्यम
शङ्कितुं समक्षम् । यतो ब्रह्मसूत्रकृता भगवश यदशघणेनैव, "जगद्विबिंबात्",
" ज्योतिरुपमम तु तथा ह्यधीयत एक्रे " इत्यादौ की योजकिश्वेताश्वतरादीनामप्यु-
स आशथित इति निर्विवाद निरूपणसरणिभध्यकृनां सर्वेषाम् । तदिदमनन्तरे
शिष्योपनिषद्भाष्यसरं निःशेषं प्रदर्शयेम । अपि अष्टोतरशतवरमावर्तनीयया
गयय, ‘दशायर। गायत्री' ति दशऋचो जपेनपि क्रियानिष्पतिपत् अष्टोबर्
ततसंस्याथनिषध्मु दशम। उपनिषदोऽस्मधिगन्तव्यस्य ब्रह्मणोऽधिगमायेति सर्वेषा
मेकवाक्यत । विदुषां संउस्थते । अत्र च दशके यजुरुपनिषदश्चतस्रः | समेषनिषदौ दं; अथवोपनिषद-
स्तिस्रः ; अणुपनिषदेका। चतसृषु च शुझयजुरुपनिषद द्वे ; अश्ये हे कृष्ण
यजुरुपनिषदौ ; कठशाख। हि कृष्णयजुर्वेदीयेति । तत्र आदितः पारम्पर्येण प्राप्त
शखअपेक्ष्य आदित्यदभेनवं प्राप्तायामग्रानामभिधयां शुक्लयजुचशाखायाम द्रा
तिशयादिब आधतयोतन्निवेशेनाभ्यसामन्तर्निकोपः कृतोऽस्ति । 'वेदानां साम
वेदोऽसी' ति प्रसिद्धस्य साम्नोऽनन्तरं यानं दित्सव इव तदुर्थनिषद्वयम् उ५धे
पन्यरुपेण परिकल्प्य तन्मध्ये न्यवेश्यत तदभ्यः ।
आसु च दशवर्थवर्णनमरणियुतरो तरसंश्लिष्ट शुभावमान संलक्ष्यत इति
च श्लाघनीयक्रमनियममिथम्भूतमिदं दशकं व्याख्यानपच्यस्यानादिभिः शःखोपश
वहितप्रचारं प्रगैरकारीत्यध्यवसीयते । तदिदं दशोपनिषदर्थमारोदरेण संजिघृक्षाम-
उपनिषदशके अर्थनिरूणक्रमः
तत्र सर्वप्रथमपरिणतायां संहितान्तर्गतायामीशोपनिषदि प्रथमस्य परमाम
नियाम्ययम् , अन्र्तर्वहिताप्तवम्, तपृष्ठवमित्याद्युपदिश्य तथैव सा घसघृ.
कर्माचरणानाचरणसनाथय तदनुग्रहेण तकल्याणनामरुपदर्शनेनाखिलकल्मष नई रणे .
नासृनप्राप्य तन्नमः प्रायरुपं निश्रेयसं न्यपि ।
तत्र मध्ये, ‘नैनद्देव। आनुवन् पूर्वमर्थन् ’ इति देवनामापि स दुष्प्राप
इत्यत्रचि । ओमिति प्रणवेन तदनुसंधानमदर्शि । ‘यत्ते रूपं क्रव्याणतमम्' इति
चादित्यमण्डलान्तर्वदिव्यमङ्गलविग्रहानुसंधानमसूचि। अन्ते १धमामिषार्थना
मन्त्रश्च पटनाः । अत्र पूषादिपदानि न मुर्थाद्यर्वाचीनदेवभ५राणीति यद्यपि
विशेषज्ञानां विवेको भवितुमर्हति, अथब्थापनखुदीनां न भत्र । प्रयुन
सकर्मचरणस्य, अन्नकर्मनिवृत्तेः, अध्यानम्य चामृतवसाधनस्य निदुष्टकरणकैले .
बरनिर्वर्तनीयतया तरकरणमहाभूताधिष्ठानृणां देवानां प्रसादमतरेण तसं तिर्भ
संभाव्यत इत्यधदग्रमेव सर्घदंताशीकरणमानि बिभायानीत भयेन। एवं
ततद्देवतान8धमवस धिगम्य मुमुक्षौ प्रयतमाने तभनुग्रहीतुं केनोपनिषदवततार ।
उपदिदेश च, यैरिन्द्रय चर्चशी; स परमामा निःश्रेयोऽस्ति, तेषां सर्वेषामपि स एक
व मुख्यः प्रेरक इत्येवं बुद्ध्या नियनमनुवर्यसाम् ; अलं ततदिन्द्रियदेवानां
पृथग्भूतनमुपामनप्रयासेन परमात्मनः पूर्णग्रहणाभिमानपुरस्कृतेन । न हि कश्चिचक्षुषा
सुबहु संस्कृतेनापि गन्धं प्रभुमलम् । अतो नेन्द्रियाणि वशक्तिमतिक्रम्य प्रणो-
प्रहणमाधास्यन्ति ; नतरां पूर्णम्य । न च परमात्म परिच्छिन्नप्रभावः, यस्य
पूर्णग्रहणेऽभिनिविश्यते। न चेन्द्रियाधिgतरोऽपि देवः स्वतन्त्राः, किन्तु सर्वथा
तस्मिन् परस्त्रिनेत्रत आयतन्ते । तदिदं निदर्शनेन निरूपयामः । ये खस्विनिवाद्रिः
भूम्यन्तरिक्षद्युलोकाधिपेक्षय, तेऽपि न तस्य संकल्पमन्तरेण स्वयं किञ्चित् परितुं
पयन्ति । तथा हि सर्वदेवसंभावनीयेनोकृटेनऽऽकरेिण तेन कदाचित् प्रादुर्भूतेन
तृणं निक्षिमं नाशक्नोद् दधुमतिः; न चालयितुं वायुः । एवमभ्योऽपि । तत्
सर्वान्तःप्रविष्टः स एकः सर्वथोपास्यः । नूनं न स कस्येन पार्थते करणैरधि-
गन्तुम्, अथापि न स सर्वोतमना दुहः । स च वननाम सुखं बननीयः । तेन
सर्व संपत्स्यत इति ।
अनेन चोपदेशेनेदमध्यस्माभिरथिगमन्यम् – परमारभन्यनुकूले तद्भकौ
प्रयतमान में कश्चित् प्रतिकूणे भवितुमलभविष्णुः। यथा हि सर्वलोकशरण्यं
राघवं विभीषणे शरणं गते प्रातिकूल्ये प्रवृतः सुग्रीवोदयः तमुहम अपि न
प्रचिकीर्षितं केतुं प्रबभूवुःतथैव सर्वे अपि देया । भगवद्भक्कम तकूल्ये
अगभग इति ।
लोके भवैषामपि जतूनां संभावितेषु केशेषु मरणक्लेशो महिष्ठः । अतस्तस्य
यो विधाता, तत्र सर्वे विभ्यति । स च मृयुः। सोऽपि भगवंपरतन्त्रः दुसरू
रूभनीयशेम नदुपासकमहारुमानुषन्थिवर्गेऽपि (नचिकेतसीव) निपशधधृ”ि
स्वस्य सर्घदा रोथ५मान इति नचिकेतोपाख्यानयाजेन छोपनिषत् भुक्तकक्ष्माह ।
यमर्थ थमः त्रयमेवैत्रमह, - ब्रह्मक्षत्रादिसर्वप्रपञ्चकथमोदनं भक्षयतो देहं
दध्यादिक्षदुपसेचनोभवम् चराचरौदनचरणं स्वादु निर्वर्तयन् घ्यमपि भक्ष्य एवं
भवामीति अहं हरिगुरुवशगोऽस्ति, न स्वतन्त्रः । तेने गुरुगोपदिष्ट। विथैव मामधि
तारयति । सर्वाणिमारणप्रवृत्तो मतो ऽहं न भगतं वेणीति केचन मन्ये । (लोके पुंसां महोऽमदो व। नूनं तदधीनः)। कतं दमदं देवं मदन्यो धातु-
अर्हति । विवेकिनश्च कथं गदः? (केनोपनिषदुक्त.) बाण्यपीन्द्राय वायेऽपि,
अहमपि ततो विभीमः । भयादस्याग्निस्तपति भयात् तपति , भदिन्द्रश्च वायुश्च
मृयुर्धावति पचम इति नववित् वेद । सूर्यदेन्नापनादिव्यापारो नियमितः
मृत्योश्च मे माणदेशं प्रति धवनं व्या र ' इति । एवमिहोपनिषदि मृयुना
आदियदिदं प्रागेव नचिकेताः प्रजानन् तमेवाभिमुखीकृत्य निशमlह स्म –
'स्वर्गे लोके न भयं किञ्चनास्ति; ने तत्र स्वम् ; न जरया बिभेति ; उमे तीर्थ
अशनायापिपासे शोकातिगो मोदते स्म्र्गलोके ' इत्यनेन, ‘अपहत्य पानभन्ते
स्वर्गे लोके ज्येये प्रतितिष्ठती' ति केनोपनिषदन्ते दशैते मुख्यस्त्रणं दुःखसं, भेने
अप्रस्ते अनन्ते अभिलापोपनेथे मृयोरधिकरलवलेशवैधुर्यम् । ईशर्मार्गपासश्च
योगेन, योगश्च केनोपनिषपन्तेन्द्रियादिवशीकरणमधून कर्तव्येन वशीकार्थकाष्ठ
भूतविग्णुवशीकरणेन । स च विष्णुः पूर्वं बननान्न व्यपदिष्टः सौलभ्याथ सौंस्यापि
हृदयकुहरं समाश्रित्याङ्गुष्ठमात्रे ऽवतिष्ठते सह स्यामना । तदुपासीौ मन्त्रश्च प्रणय
इति प्राच्योपनिषद्यप्रभुभमिह त्रिनृतं किञ्चित् ।
अथ प्रश्नोपनिषत् अननोपनिषत्संगृहीतमर्थं विवरीतुं प्रावर्तg । पूर्वत्र हि,
सर्वजगतोरणवं यत् परमलिनो मुन्यं सर्वैरुपासकैरदसीयाशेषमहिमाधिगमथ कृते
अयशविज्ञेयमत, न तल त्रिशदमभ्यधायि । मामजीभनोवैलक्षण्यमपि
कोपनिषदि केवलं मात्रया प्रदर्शीि, ‘न जयंत म्रियते व ', 'अध्यामय-
गाधिगमेन देवम्' इति । वशीकर्थेषु वदिषु प्राणस्य प्राधान्यं ततो नज्ञनि ।
उपासनकरणभूते च प्रणवे एकत्रिमात्रतोयेन फउभेद इत्यादि च नैवावधि ।
सर्वमिदं सम्यगुपदिश्य, मुम्यमाणस्य स्वर्थ प्रभूतदयपुष्टये च अशितपीते
स्वीकुरतः तजणनिर्वर्तन संबंधपऽमेिं सह जनाग्निना जगरणप्रतिपादनेन
तत्रभ१मत्रगमध्य, पञ्चशतल ज्ञवमुपपद्य लक्षण परम प्रणवेद्य प्रकृष्टमाश्च
प्रतिपादकं प्रत्यपीपददियमुपनिषदिति ।
एवं, ‘यः पुनरेतं त्रिभवेण औमित्येतेनैवक्षरेण परं पुरुषमभिध्यायीन
इति प्रणवरूपाक्षरेण परमामवेदने प्रस्नुते, मुण्डकोपनिषत् स्वयममेनाक्षरेणाक्षरविद्यां काश्चिदुपदेष्टुमुदद्युयुजे, 'येनाक्षरं पुरुषं वेद सत्य' मिति । प्रगधरूपवाक्षरम्,
'सर्वं वेदा। धत पदमामभरन्ती' युक्तरीत्या वेदादिसर्वविघनगर्षर्, एतद्विचा च
पशपरभेदेन द्वयी, यतः परोक्षज्ञानरून् अत्रणादेः परं तदपरोक्षज्ञानमिति
विवेचयामास । प्रागुक्तं ब्रह्मणो जगत्कारणवमभिन्ननिमितपादनवर्षम्;
ऊर्णनाभिधळ उपादानभूतचेतनशरीरकं सत् खरुदक्षरमिदं कथं सृजन् स्त्रयमुपादान
मपि भवतीति दर्शयामास, 'यथोर्णनाभिः सृजते गृह्यते चे' ति । तत्र च दृष्टान्तैः
कार्यकारणयवैलक्षण्यम, एकरूयादपि कारणाद् विचित्रानेककार्योयतिय गमयामाभ ।
दृष्टानत्रयदर्शनेन च ईश्वरः, अचित्, चिदिति तत्त्रयं संभूतं कारणं कार्यश्चेति
स्चयामास । यत् तत् कवयो वेदयन्ते, तत्र स्थाने परमं पुत्रं प्राप्तस्य प्रश्नोपनिषदुक्ता
मुक्ति‘, ‘निर्लनः परमे साम्यमुपैती' ति परमसाग्यरुपेति विशदयामास । वर्भ
त्रैविध्यमुपचर्य कम्यक्प्रवणानां छिन्नभिन्नसच्छिद्रप्लमसमारुढानां सागरस्येव
दुकरं संसणस्स तरणमिति निष्कामकर्मनिष्ठामुपदिदेश । शरीरधूने मित्रसतोदंष्ट्रः
पक्षिणोः सख्योर्मिथो वैलक्षण्यञ्च व्याचचक्षे । एवमक्षरमन्त्रकरणिका अक्षरश्नलगोचर
विद्य काचिदिह विशदमुपदेशि ।
माण्डूमयोपनिषत पुनः प्रणवस्याम्यैकाक्षस्वेन प्राधर्णितस्य अकार-उकार-
मकरू वर्णत्रयामयर्धमात्रामाकनादनिस्कवम् , एकैकाक्षरस्य अनिरुद्धदितर
व्यू’परम् , ततदुपासने फलविशेष , मुकये पर्खमुदेवसनश्च गूढं जीयस्य
जागस्वनसुषुप्तितुरीयदशभेदप्रदर्शनमुखेन संक्षिप्यैवोपक्षिय सुबहु प्रपदव्याख्यानं ।
व्यधितेति क्रन्यम् ।
'एवं प्रणवे यत्र अन्तरविभागानामर्थविशेषणाच्च विशदमवगमो मण्डू
भय, तैस्रीियोपनिषद् तव अंक-उक-पैकरसंहित/रूपतां प्रणयस्य दनूिनां
मनसिकृय संहितोपनिषदं प्रतुय, प्रणदनम् व्याह्नीनामप्युपासनमन्त्रयमुदीर्य
प्रणदमिमं सवेकमङ्गतया प्रक्रम्य कर्माणि च प्री, मुटुकोपनिषदि गदितं
परममभ्य माण्डूव, आनन्दमयो वानन्दभुक् ’ इयुक्तार्थशोधनेनोपपादयितुकामा
आरन्दमथविद्यां प्रस्तुय आनन्दमीमांसामर”. अतिशयितमानुषानन्दप्रक्रमेणानवधि
अतिशयगनन्दमयथाऽऽनन्दं निरूप्य, मुक्ते जीवः परमसभयमाप्या जगद्यापारेऽपि व्यापरितुं पारयेदिति मा कश्चिन्मंस्तेति जगत्कारणस्वमसNधारणमत्रमणशविशेषेण
विज्ञानभयादपि व्यधर्तमनं भृगुलीमुखेन प्रतिपद्य भोगसाम्यमेव परमसाम्यमिति
व्यनक्ति स। यस्तु तैश्रीियोपनिषदि द्वितीयः प्रश्नः नारायणोपनिषदस्य, स
योगिनां पञ्चकालिकीमादिकप्रतियां निरूपयितुमिव प्रवृदः, ‘क्रियाक्तः श्रोत्रिया
ब्रह्ननिष्ठः इति मुण्डकोपनिषदन्ते स्पृष्टं कर्मणमावश्यकत्वं प्रदर्य अन्ते पूर्व
पनवत् आनन्दमयनिरूपौदर्यमामनेऽपयत् ।
ऐतरेयोपनिषत् पुनः, ज्ञानमेव बळ्ळूरुमनन्दः इति सिद्धान्तं सूचयितुं
साधेश्याभावे संपूर्णानन्दपसत्तिविरहात् प्रज्ञानशक्तिं निरुरूपयिषुः प्रज्ञानत्रश्नबिद्य
माहत्य, नानालोकलुष्टिमभिधाय, तिर्यक्षु गवामश्वनद्यतिशयमभिसंधायततशी
न्द्रियदेवतानां पूर्ण कार्यकरणकौशलवैकल व्युयाथ, ऊर्चप्राणिनां पुरुषाणां प्रकर्षे
तत्र तत्र दिव्रयदेवतानां ब्रह्मणश्च पूर्ण प्रवेशञ्च प्रस्थाप्य, दर्शनश्रवणादीनां बल
ज्ञानानां संज्ञानविज्ञानप्रज्ञानादीनां मानसज्ञानानव भूमानं प्रतिपाद्य, एवम्भूतभने
अम्भूतश्च सर्वे प्रपद्ये प्रज्ञानचक्षमतिष्ठितं विदन् प्रमानुगृहीतः सर्वान् कामानो
तीरणाह ।
एवं तद्वदष्टावुपनिषदो दृष्टाः । ता इमा अनतिविस्तृतः केवलमेकैकं
विद्यानिरूपणेदपराः। अथ पुनर्विस्तृतं छान्दोग्यम् , तोपि बृहच्च बृहदारण्यकम् ।
तत्र मुमुक्षाणामधिकरुचिरुममालोच्य बढ्यो भक्तिविद्यः प्रस्तूयन्ते परं पु+
मधिगमय्तुिम् । तत्र सर्वासां प्रणवस्रावण्यमनुरुध्य, यथा माण्डूक्यात् प्राच्य
उपनिषदः अखण्डप्रणवम्, यथा च माण्डूक्यं सचण्डप्रणवम् , तथा द्वयमपि
प्रणथं परिगृ, सामवेदनिविष्टतया स्वस्य, सामनिविष्टं प्रणवमद्य साभभत्थतः
भृतोद्रथवयवं प्रणवं प्रप्नुयैवमाह – एवं भूतानां पृथिवी रसः ; निराधारं
प्राणिनां निवासो हेि न संमन्यते । पृथिव्या आपो रसः ; अपामभावे हि पृथिवी
नमनं लभते, न च फलय कश्यते । अपामोषधयो रसः; तदर्थवत् तसाम् ।
ओषधीनां पुरुसो रसः; ओषधीभ्यो अन्नम् अन्नरसमयश्च पुरुष इति । पुरुषस्य
बाग् सः (अत एव हि पुरुभयष्टिं वर्णयन्ती श्रुतिः; ‘आपः पुरुषवाचो भूत्वा
स्मुत्थाय वदती' ति वाल्यापरं सह दर्शयति) व्यक्तवन इति हि पुरुषाः परन्।
(ii) अतिशेते इति। एवमुपवण्यं, वचः ऋग् स, ऋचः साम रस, साप्त
उद्गीथो सः ईत्यचकथत् । तेन पृथिव्यां जन्म भेजुषां पुरुषाणां परमं संपद्य
मिदम्, यत् त्रसामोदंथाध्ययनं नामेति प्रतिवेधयति । योऽयमुद्रोथः प्रधान-
भूतः तसिन् पुरुसोपकरणेषु वगादिषु प्रधानस्य मुख्यप्राणस्य दृष्टिम्, स्वयं
सामवेदनिविष्टतया नना सामोएसनविधाश्च विधाय, प्रणवाद्यैक्यमभिधाय,
‘ओझर एवेदं सर्वं ‘मिति सारभूतं प्रणवं प्रशंसति । विदधाति च परस्तात् ।
मधुर्विधीर्मुक्तिविद्यः। अधिकविद्यविधानव नूनमसधारणं छन्दोग्यस्येत्यन्यत्र ।
दर्शितमित्यलं पिष्टं पिथं ।
अथ बृहदारण्यकम् । मन्त्रदशषिगतोचवधपद्यकर्मवेयमग्रयपोहनेन
मानसकर्मानुष्ठाने व्यापारयितुं प्रवृत्तमाग्पकमादौ परिचितकर्मानुषपन्थिष्वेव झांन्धि
दृष्टिरुपान् मानसख्यापरान् विविधं फलमुद्दिश्य विदधातिं, यासां खलु दृष्टीनां
कर्मानुबन्धिनीनां कर्मवीर्यश्चतस्त्रं फलमिति ब्रह्मसूत्रे साधारण्येन निणयि। लोके
हि राजाद्यः प्रजाभिः इन्द्रः चन्द्रः इति प्रशस्यमानः तथोकृष्टदृष्टचैव तुष्टः फळे
प्रयच्छतीति प्रत्यक्षम् । तथेह फलं दर्शयति श्रुतिः । तेन अयथावस्शित
तदाशेषज्ञानसैव तावफलरुभकवे, साक्षात् ततपशततोचरं यथार्थज्ञानं
विमृतेति श्रद्धाऽपि संधुक्षिता भवति । अनया सर्वाण्यसाधारण्या सरण्या प्रवृत्य
बेतनिकेषु कर्मसु विशिष्टतया विथुनं वाजिमेधमेव गृहीत्वा तन्न यागान्तराण्यपे
यातिशय यदायःतत्राश्वेऽपि अनादपि च दृश्यभावे वीर्यचरणे न
सिद्धयतिशय इति दृष्टिविशेषम् प्रस्तौति प्रथममिदम् । तत्र प्रथमतः अत्रज्ञ
परिचितानामन्नरूणामेन दृष्टिम्, ततो ब्रह्म प्रति पुरुषमनेतुं प्रचष्टिञ्च विधथ,
जलज्ञानपरिकारतयJऽपेक्षितेषु प्राणस्य प्रधन्य, आन्तमुपनिषदि प्राणप्रस्तावस्य
करिष्यमाणतथा च, छान्दोग्य स्वयमयुद्गीथमुपादाथउदातरि प्राणदृष्ट
विधानादि प्रपञ्चयति ।
एवं ब्रह्मदृष्टविधनेन ब्रह्म प्रस्तुत्यथ साक्षादेव सामान्यविवेकविशेषोपदेश
मुखेन तन्निरूपयति । तत्र जगकारण मुमुक्षुसामान्यावश्विज्ञेयतया, लग
बुशवानभवस्य यागशरीरभावायसस्या, ‘आमैवेदमग्र आसीत् ' इलेख तनिरूप यितुमारभते । सामान्यसृष्टविशेषसृष्टि-अतिशयितस्रारंभिधाय, ‘आमन इहोषा-
दानवं नाSSत्य अचेतनप्रपश्वादिरूपेण परिणामात्, किं , अव्यक्तःशरीर
कमकी दिति परमारमानुपवेशेन लिशिष्टमपि तु विशिष्टमेवावतिष्ठत इति मुमुक्षुभिः,
अहं ब्रह्मास्मीति विशिष्टोपासनमेव कार्यमिति सवोंपसनसरणिं शिक्षयति ।
अथ केनकठादिदर्शिनरीत्य सर्वे देवसाम्तनिम्न इति, तश्च कर्म:यग्रन्
स्वं लोकं नयन्यः स्वपरिचणरूपेषु परश्शतेषु व्यशरेषु प्रेरयन्यः परां कुर्वन्ति,
तदर्थमेव ब्रह्मविद्यप्रवृतिमपि निन्धन्तीति, तासामपि परमारभतो भिय नाविकं
प्रयूहविधानप्रगल्भयमिति वोपण्ये तद्देवताप्रीणनकुदकमेचरणः पराधय आम-
विज्ञानपूर्घकानन्तफलपर्यवसायिनि प्रकृष्टे कर्मणि प्रवर्तयति ।
वेदनोपसनीनानामैक्यस्येतोsधिग्रमः
यथैवं पूर्वोपनिषदुद्दिष्टानामेषामर्थानाम्, एवमस्यापि कस्य चित् निखिल
निगमशिखरहृदयकुहरनिग्रहस्थानर्बल्यार्थस्यायी वैशद्यमत्र विधित्सितमित्यतोऽपि
विशिष्यत एतत् । तथाहि --
सुदूरपरिश्रमसंपादितस्य, थिरम्, इदमित्यभिमतस्यापि सर्वस्य फलस्य आदि-
मध्यान्तेषवर्जनीयं दुःखानुषङ्गमनुक्य विरज्य विशिष्टं फलमविच्छद्भिः अनन्त
स्थिरफनम्ननिधग्रमधिगच्छद्भिरपि यथावदुपायानुष्ठानवैयध्यविरहे न समीहितं
लभ्यत इति मुक्तकण्ठमह, (३-४-१५) ‘अथ यो ह वा अस्माल्लोकात् स्वं लोक
मदृष्ट बैौति, स एनमविदितो न भुनक्ति, यथा वेदे। वाऽननूक्तोऽथद्व। कभीकृतम्
इति । भगवद्भदनविधुरान् भwभन्न परिपालयतीत वदताऽनेन वचनेनान्यद्
रहस्यं व्ययते, यत् खलु भगो भाष्यकृता वाक्यकारवचनादि साक्षीकृत्य, ‘वेदन
मुपासनं स्यात्', ‘उपमनं स्यात् भुवनुस्मृति ’ रिति वेदनध्यानैक्यं स्थापया ,
“ सेयं स्मृतिर्दशनरूपा। प्रतिपादिते " त्यभाषि, तदन वृहदारण्यक एवेह विद्युषा
स्योरिव शेरपि व्यतिरेण वेद्यते । अत्र हि, अदृष्ट फेति चेत् , एनमवि
हितो न भुनक्ति परमामे ? ति दर्शनवेदनयोरैक्यमभिसंधीयते, तथा समनन्तरमेव
प्राणाविपदकरूपपरिकरप्रख्यापनम्
ईशदर्शनसमानाकारेषसनरूपवेदनसंपतये पुरुषेण करणकलेवरे स्वायते
करें । तत्रेन्द्रियादीनां वशीकारप्रकाश्च रूपकविन्यासेन सुनिरूपिसः कटुवल्लोषु,
आत्मानं रथिनं विद्धि शरीरं रथमेव च। इन्द्रियाणि हयानाहुर्विषयांस्तेषु गोच
रान् ।, 'इन्द्रियेभ्यः परा / ह्यर्थाः’, ‘ यच्छेद् वङ् मनसी प्रज्ञः’ इतीति
निश्चप्रचम् । तत्रान्यदपि किञ्चिदखियोपनिषदन्तर्निगूढमधिगन्तव्यम् । यथा -
ईशोपनिषदि, ‘संभूतिय विनाशच' इति संगृहीतं करणनियमनम् । तत्र कानि
करणानि परमामवेदने प्रधानानीत्यत्र प्राणमनोवाक्चक्षुश्ओोत्राणीति भृतयोऽध्यय
सन्ति । अत एव केनोपनिपटुक्रमे, ‘केनेषितं पतति प्रेषितं मनः केन प्राणः प्रथमः
पैति युक्तः । केनेरितां वाचमिमां वदन्ति चक्षुःश्रोत्रे क उ देवो भृगक्ति ’ इति
पवेम एव परिकराः प्रादीषत । कठोपनिषदि तु सामान्यतः सर्वेषामिन्द्रियाणां
मनसनाथानाम् अमनः शरीरस्य प्रमपुरुषस्य चे ’शी कार्यत्वभवेदि । अथ प्रश्नो
पनिषदि, (२) ‘वाकानश्चक्षुः श्रोलच । ते प्रीताः प्रणे स्तुवन्ति’ इति, ‘या
ते तनूर्वाचि प्रतिष्ठिता या श्रोत्रे या च चक्षुषि । या च मनसि संतता शिवां तां
कुरु गोक्रमीः' इति च पठेवैतानि प्राधान्येन निर्देशित । नूनं (हैतिरियोपनि-
षदि भृगुवल्य) लक्षणमुखेन ब्रह्म दर्शयिष्यम् वरुण, अतिप्रसङ्गादिदोषरमिदं ।
सलक्षम् । इतो अन्न यथावन्निर्धार्यं तपसा, ‘किं तत् स्या' दिति, इति तदुपयुक्तो
पकरणशुद्धमपेक्षितमुपदेप्तुमेव अणादिपञ्चकमिदं पुत्राय भृगवे प्राह स, ‘ अने
प्राणं चक्षुः श्रोत्रं मनो वाच ’ गिति । तत्र परिष्करे भष्यसयाविकरणपूर्वमिद-
मवेदयम् । यत् पुनरन्नमेकमधिकं तत्र, तत् बृहदारण्यकश्यमाणरीत्या शरीररूपं
परिक्रमभिप्रेयेति च तत्राभ्यधाम ।
एवभूतस्यास्य पदकयोपयोगप्रकारमैतरेयोपनिषत् विशदमुदैय। तथा
हि तत्र आरक्षकभागत् आकनेऽध्याये अन्ते, – ‘अनकाममारो देवस्थः ।
तस्य वर्णादिः । श्रोत्रे पक्षसी । झुशी युक्ते । मनः संग्रहीत । तदयं
प्राणोऽधितिष्ठति । तदुक्तमृषिणा, ‘आ तेन यतुं मनसो जवीयसा निमिषधिज्ञ
धीयसे 'तिं ’ इति । अस्यायमर्थः – सकदुष्कामक्षपणतया काममर एव भवन् अकाममारविलक्षणोऽयं परदेशगोचरतया तयापकतया च देवस्थ इति कथ्यमानो ।
भक्तियोगः । तस्य वागादिपञ्चकाधीनः प्रचरः । तत्र वाक् ईशदण्डःश्रोत्रे चक्रे,
उडुपी युयौ वाहैौमन संग्रहीता, प्रणोऽधिष्ठाते' ति । एवमत्र प्रथमाधान्यत्र
प्रभावितमस्ति ।
छान्दोग्येऽभ्येतस्य पावकस्य प्राधान्येन निर्देशे लभ्यते, यथा आदौ (१-२)
संक्चक्षुःश्रोत्रमनभाणनां ग्रहणेनोद्धविद्या विसृष्टा । परंतु प्राणेऽपि प्रणवायु-
प्रवेशपकरणे प्राणपदप्रयोगदर्शनात् नासिक्यः प्राणोऽपि प्रतोषं प्रापितः । अन्ते
च मुख्यप्राणस्य मुख्यत्रमथोषि । अथ द्वितीये (२-७, ‘प्राणेषु पञ्चविधं सामो
पासीते' ति प्रस्तुय पञ्चकमिदमदर्शि । तत्र प्राणपदं प्राणपरं शाङ्करभाष्यानुरोधे ;
अथाप्राज्ञष्यत् नैवमभापिष्ठेयत्र कारणं परिष्कारे प्रादर्शयाम | न केवलमेतां ।
परोवरीयांसि वा। एतानी । ति पञ्चानामेषां परस्वे सति वरीयस्त्वमपि तत्र
प्रस्थापितम् । अथ तीये (३१३, 'तस्य ह एतस्य हृदयस्य पञ्च देव
सुषयः’ इति हृदये सृषिपञ्चकमुपतय, ते वा एते पक्ष बझपुरुषः स्वस्य
लोकस्य द्वारपाः’ इति वक्ष्यत् मध्ये आणापानस्यानोदानसमानान् चक्षुर्वावोलवायु
मनांसि च सुविसंबन्धितथा दर्शयत् पश्वकमभयं कञ्चित् प्रक्षयामास । चतुर्थे (४-३)
संविधायासु, प्रणमेव बगण्यति, प्राणं चक्षुःप्राणं श्रोत्रम्, प्राणं मनः
इतीदं पवकं गृहीत्वा प्रणम्य संदगत्वं शशंस । पञ्चमे च प्राबेवयं वाक्चक्षुः
३अत्र ननोभिः प्राणस्य कलहमन्ते पराजितानां प्राणाधीनथिनिविवेकश्च वर्णय
पञ्चकमिदमेत्र निर्दिदेश । एवमत्र वैश्वानरविथायामग्निहोत्रमभवितनृसिवर्णनावसरे
पञ्चकमिदमुवाद । एवमुपनिषदतरेष्वपि द्रष्टव्यम् ।
यथेम उपनिषदः सर्वेष्वपि करणेषु प्रस्तोतव्येष्वपि पश्वेगानि प्राधान्येन
परिगणयति, तथा हदरण्यकर्मषि । न केवलमेतावत् । तेषां कार्यविशेषमपि
गृणाति ; तेष्विदमिदं प्रधानमिति विवेकमपि विस्तृणाति । तथाहि - (३-३)
उद्गीथविथ पक्षकमिदमुपन्यस्त ६; प्राणमपि सह, यथा । छान्दोग्ये । अनन्ता-
बालणे (-४) च, ‘प्राणनेत्र प्राणो नाम भवति वदन् वक् पश्यन् चक्षुः श्रुष्षन्
श्रोत्रं मन्वानो मनः ’ इति पञ्चकमिदन् । तत्रैवोपरि, यथा जयपुत्रवित्तशरीरविकल स्याह्नवमपेक्षितकार्मोक्षमवम्, एवं मनवश्राणचक्षुः श्रोत्रधिकलस मुमुक्षोरिति
निरुपयशाह, 'सोकामयत जथा मे स्यात् अथ प्रजायेय अथ वितं मे स्यात् अथ
कर्म कुर्वयित । एतधान् वै कामः । तयो कृता - मन एवास्यमा वाग् जाया
प्राणः प्रबा चक्षुर्मानुषं वितम् चक्षुषा हि तद् विन्दते, श्रोत्रं दैवम् श्रोत्रेण बेल
च्छोति आमैवास्य कर्म आमन हि कर्म करोतीति । शरीरभन्तरा कर्मणा
माचरणं न संभवतीति थत् अपेक्षितं साधनं शरीरं चेष्टाश्रयः, तदिह आरमपदेन
- भाष्ये - मनसि स्वभेदाध्यवसायः
मनसः सर्वपेक्षयाऽतङ्गसार्वकालिकोबेक्षणभत्र । बुभुक्षोर्मुमुक्षोधपेक्षितः
परिकरा. चक्षुर्थपारणेन संपश्च भवन्तिं कतिचित् , अन्ये लैकिकवैदिकोपदेश
श्रवणेनविगत था। इति वितं चक्षुश्रोत्ररूपेण द्विधा व्यभाजि । तदेवं बृहदारण्यके
पचक्रमिदं किञ्चिद् विविच्य वेदितं भवति ।
अथ चैषु पश्च त्रयाणां प्रधानतरवं प्रतिबंधयितुं सप्तन्नश्रणं प्रवर्तते ।
तत्र सप्तधनेषु प्रकृतपवकार्नानं चङ् मनः प्राण इति त्रितयः, छान्दोग्येऽपि,
अन्नमयं हि सोम्य मनः आपोमयः प्राणः तेजोमय व' इति अत्रतेजसामशिता
नामणिष्ठांशाष्थायितभया प्राधान्येन कीर्तिसम्, ‘ीष्पारमनेऽकुरुतेति । मनो
वाचं प्रणम् ; तयारभनेऽकुरुते' ति संकीर्यचक्षुःश्रोत्रयोःअन्यत्रमन
अभूवम्, भीम्; अन्यत्रमन। अम्बम् नाश्रौषमिति मनो विना। व्यापरण
वैधुर्थात् ज्ञानेन्द्रियेषु मनसः प्राधान्यात् मनमत्रस्य, कर्मेदियेषु प्राधान्यात्
वचध प्रणमधिगमय्य, पूर्वोक्तरीत्या चनसयोर्देवयोः प्राणं पुत्रं निर्दिश्य
'स इन्द्रःस एषोऽसपत्रः' इति प्राधान्तमयं प्राणस्य प्रतिबोध्य अन्ते,
'एकमेव व्रतं चरेत प्राध्याचापन्यच्च 'तेि प्राणायामरूफ्स योगाङ्गस्य आयुष्यारोप
करणजय-मनःप्रणिधानदिसर्वनिर्वाहक्तया प्राणस्य ज्येष्ठस्य श्रेष्ठस्य विषये प्रकृष्ट
मादरं दर्शयति ।
वाणादयः, 'प्रणयैवै सर्वं रूपभमन् ' इति प्राण इत्येव यथा
कीर्यते, तथा जीवोऽपि बद्धः प्राघभदनीयस्त्रभयतया प्राण इयेव भण्यत इति
च प्राणस्य प्रशंसामभिसंधते । एवमुपर्ययस्य पवकय संकीर्तनं द्रष्टव्यम् । मुख्या
' भुस्यसर्वश्रणकहकयवर्णनस्य बहुत्र चिताधषि प्रणप्रधाभ्यमिस्थमिदं इदः
थकमेव प्रपञ्चयति ।
- एवंभूतयेष्ठश्रेष्ठमुपविषये उपासनमिव मथकर्मापि किञ्चिदिह छान्दोग्य
इव उपधायि । परन्तु ततोऽत्र तस्य कियानषि विस्तरः । आदियोपधानादि अधिकमत्र वर्णितमस्ति । एतसंदर्भसमीक्षणे च नूनं याज्ञवल्क्य उदर्कादिर्म प्राणोपासनप्रकारमेशवीयनुष्ठाय प्रणवशीकरणेनादित्यस्योपासितस्यानुग्रहेणपूर्वाणि यथोपेति स्यादिति तदीर्यते । तदेवं सिद्धचात्यसातिशयः।
- विवाः पुनश्छान्दोग्य इवेहापि बह्व्यः प्रादर्शयत । तत्रापि पुंसामिव
कोणमपि समस्ति ब्रह्मविद्यायामविकार इति गार्गावदनिबन्धनेन तथा मैत्रेयी प्रक्षगम, न सकृदेव, किंतु द्विर्नबन्धनेन च निदर्शप, ‘सीतायाश्चरितं महत्' इति सीताचरितसंग्रथनेन श्रीमतो रामायणस्य महत्वमिव स्वस्य बृहत्त्रं स्फुटयति । अत एवान्तेऽपि अनेकविधवेदाध्यायिपुत्रोसदन इव पण्डितदुहितृण देनेऽपि फ्थाः प्रदतेऽन्न वृहदारण्यके । तदिदं वृहदारण्यकमेव प्रमाणीकृत्य विधानं पुंसामिव त्रीणामप्यधिकारभद्रकरणेऽमन्यन्त वैदिकास्तिकविमर्शकः। एवभूतभूहदरण्यकघटित शुल्यजुशाखश्यायिकुलसंबन्धादिव औतरस्रियो दाक्षि णात्ययलक्षण्येन वृदशो भगवद्भने बहिरपि भृशप्रभृत। लक्ष्यन्ते ।
- तदेवं सिद्ध्यत्यस्य शब्दाधिक्यत इवार्थप्रकर्षतोऽपि बृहत्वम् ॥
- अपिच बृहदारण्यकमिदमया उपनिषद इवापद्भर्गविद्यनुबन्धिवर्णनेनात्मानं
ने सममथति । किंलाम, अन्तिमेऽध्याये शत्रीयमार्भाधानसुपुत्रजननघ्षय विस्तरणेन अधीयानाननैहिक श्रेयसमृद्विभकमप्यस्तीति ! तत् स्वन्तं शुभावसानं बृहदिदं दशमोपनिषदं भावयन्तः एवम्भूतान्तिमोपनिषद्धटितमुपनिषदशकमेवलं प्रजानां पुरुषार्थप्रापणयोत प्राहुः पर्यशीलयनित्र ।
परविद्यापरिगणन परीक्षणम्
का नाम विद्य, या इह छन्दोष इनेकाः प्रदर्शिताः कथ्यन्ते ! अयनां तावत् । विधा नाम विधिचोदितो ज्ञानविशेषः । अतिपदकशब्यराशेरर्षि ताच्छमुपचारादित्यन्यदेतत् । सा च मुसथथं अन्यार्थी चेति द्वयी। आया। जलबिचैव भुस्या तत्वार्थगोचरा । अन्यायी पुनः मनसि ब्रमदृष्टिः, उद्वीपे आण दृष्टिरित्येवं ब्रॉमत्ररोषकूणsऽपि भवति यथायथम् । तत्र, कुत्र कति विद्याः कथिता इति विवेचनं वृथाविस्तरभियपेक्ष्य विशिष्य वक्तव्यं परं विवक्षमः--
- अद्वैतिभिः निर्गुणविया सगुणविचेति द्वैधमध्यवसीयते । तत्र सगुणविद्या
मुक्तिपर्यवसायिन्यपि न साक्षान्मुक्तये कस्पिन इति चीयते । तत्र निर्गुणविश्व नाम न कचिदस्तीति तदन्येषां निर्णयः | तदिहष्युपरि मात्रय वर्णयिष्यामः । सामान्यसतावत् परमार्थविद्य: द्वात्रिंशदिते प्राच्यप्रन्थानारूढ़ पारम्परिकी सास्र दायिकी प्रसिद्धिरस्ति । क इआ द्वात्रिंशदिति विशिष्य निर्देशे तु न लक्ष्यस ऐक भयम् । तत्रास्माकं हस्तं गत काचित् पूर्वलिखित पट्टिका विद्या एवं निर्दिशति--
(१)
१. ईशावास्यबिद्य ईशावास्योपनिषत्
२. परमपुरुषविद्य॥ कळ. ३. ऋतं पिबन्तौ ; पुरुषान्न परस्
३. सद्विचा छान्देभ्यम् ६-२-७,
४. आनन्दमयविं तैत्तिरीयम्
५. अन्तरादित्यविद्य छन्दोयम्. १६ -६; बृहद. ७-५२१.
६. आकाशविधा " १-९; ८-४.
७. प्रविद्या " १११-५.
८. ज्योतिर्विधा " ३-१३-७
९. प्रतर्दनविद्या कौषीत, ३-.
१०. शाण्डिल्यविद्या छन्दो –; वृहद --; अत्रिरहस्यम् ।
११. पर्यङ्कनिश्च कौषीत. १
१२. नारिकेविधा क८. २.
१३. उपकोसलविद्य छन्दो४-१०.
१७
१४, उदकान्तर्यामिविद्या बृहदा. ५-७,
१५. अक्षरविद्या मुण्डकोपनिषत्
१६. वैश्वानरविद्या छान्दो, ५-११.
१७. भूमविश्व
१८. गार्यक्षरविद्या वृहद. १-४-८.
११. सत्यकामविद्या छन्दो. ४-४.
ॐ ८-१-६ ; तैति, २३; नाराय
णोपनिष १
२१ . अङ्गुष्ठपमितविधा ल. २-४-१२; २-६१७; वेताश्व
७-१.
२०दहरविधा
.
तर. ५-८.
२२. मधुर्विद्या छान्दोग्य. 'असामादित्यो देवमधु' ३ .
२३, संवर्गविद्या छद, ४४•३.
२४. ज्योतिषां ज्योतिर्विद्य । वृहद. ६-४-१६.
२५. बाल्मकिविश्वा ४-१.
२६. मैत्रेयीक्षाि , ४; ६४.
४-
२७, गायत्रीविद्या। छन्दो. ३-१२.
२८उपतहोलबिद्य बृहद्. ५२४५
२९. पचन्निविद्या छान्द. ५-३; ब्रुइदा.
३०. अक्षित्रिश्च ४-१५.
३१. भार्गी वारुणी विद्या । तैति. भूगुवी.
३२. श्रीमन्न्यासविश्व ॐ नारायण. ५९-५२. इति ।
(२)
अधिफणसारावल्युपोद्धाते मुद्रित!म् अधिकरणक्रमानुसारिपट्टिकायां
तु, सत् - आनन्द - असरादित्य - आकाश • प्राण - गायत्रीज्योति; • इन्द्रप्राण
(i) शाण्डिल्य - अतृ-उकोसळ - अन्तर्यामि अक्षरपर - वैश्वानर - मम - गर्यक्षर -
प्रणवोपास्सम्पुर्स - दहर - अनुष्ठमगेित - देवोपास्यध्योतिः - मधु - संप्री
अजाशरीपकमत्र - यात्यकि - मैत्रेयी - दुहिणदादिशरीरकबन्न • पर्याप्त - आदि
त्यसहर्नामकमझ - अक्षिस्थाहंगमकत्रझ - पुरुष - ईशवाय • उपस्तिकहेगेल
व्याहृतिशरीरकत्रय पदघटनेने द्वात्रिंशत् विद्याःअयज्ञशी में न्यासविद्य परि
गणिताः सन्ति ।
(३)
- अधिकरणरनमलभृतकसंयोजितायां पुनः अकारादिक्रमनिघदयां पट्टिकायाम् -,
अझर - अक्षिस्थ मस्यब्रह्म • अष्टषमित - अन्तरादित्य आकाश - आनन्दमय - ईशावास्य • उद्द कन्नमि - उएकोसळ उषस्तिकहोल - गायत्री - गार्यक्ष' • ज्योतिषां ज्योतिः -- निमन्त्रण - दहर नाचिकेत • भ्यास • पवाग्नि - रंश्योतिः - पर्यङ् - प्रतईन २ प्राण - बाल्क भूम -मधु - मैनेथी - वैश्वानर • व्याहृतं - शाण्डिल्य - संवर्ग - सन्यकाम सत् इयेवंना-भर्विधाः द्वाविंशत् गणिताः सन्ति । अत्र पट्टिकायाम् , अन्यत्र कचित् । स्थितो भेदोऽप्युदङ्क ।
- तत्र प्रथमपट्टिकां किञ्चित् परिशीलयेन -- प्रसिद्धं । व्याहृतिव्रह्मविद्य।
त्रिमात्रमणधविशादिकं परित्यक्तमिह । मधुसविधा तु प्रश्नोपनिषदुदितत्रिमात्र मणबविचारूपा गत्रिभिसंहिता ; तु ठेवल्यम्, ‘पुरुसान पहुं किञ्चित् ’ । इत्युक्ता । अन्यदए । नाचिकेतविद्याअष्टप्रमितचिचेति विद्याद्रयमत्र परैि गणितमस्ति । किं कृत्स्नाऽपि कोपनिषत् नचिकेसे एक विद्यां मृयूपदिष्टAle, स नानोति विचारणाथारु -एकमित्येव स्वरसम्, तावतैव प्रश्नस्य पूरण/ । अथ करणे च, 'प्रकरणात् पूर्णतपरमामैव अत; तृतीयस्याम् बनवल्यमपि स वर्णिe' । अभषि च सन, "तद्विष्णोः परमं पदमित्यन्तेन विधामुपदिश्य तदपेक्षितांश्च विशेषनुपदिदेशे " ति । एवञ्च आनुमानिकार्षिकी पृथविचरेऽपि न विभेद इति प्रथमचलीत्रयमेकविश्वविद्यमिति निर्विवादम् । द्वितीयोऽथायोऽपि वर्लत्रयात्मकः । तत्र अङ्गुष्पमितधक्यमादाश्ते च शितं गृहीचा प्रमिताधिकरणे जीवपत्वेन प्रत्यक्षस्थाने पराभमपरवं प्रत्यपादि । एवञ्च तोषनिषदन्ते तृतीय वयुक्तरीत्या बशीनरविधां पुनरुत्रयं, ‘मृत्युप्रोक्तां नचिकेतोऽथ रह्त्र विद्यामेतां योगविधिश्च कृत्स्नम् ’ इति अक्ष्यमाणं कृत्स्नोपनिषदुपसंहपने घरसम् । एवञ्च प्रथमाध्यायोक्तार्थवैशद्यमेव द्वितीयेऽध्याये क्रियस इति साधकम् । ‘परश्च खनेि व्यतृणत् ' इयुपक्रमत्रयादपि, द्वितीयोऽध्यायो योगविधिरूपधंदर इति नाचिकेतविश - योगवधिरूपार्थद्वयमध्यायद्वयेनाभिधीयत इति चावगम्यते । एवं विंम च प्रथमाध्यायोक्तविद्यतोऽन्या अङ्गुष्ठप्रमितविद्य नाम कुतो भविष्यति, कुततराध परम्पुरुषविद्य, नाचिकेतविद्या, अङऽग्नमितविधेति तिस्रो विश्वः । एवं तावत् स्वरसगतिरदरेिं । अध्यायभेदेन विद्यभेद इयध्यममानेऽपि न विधात्रैध मितिं तु भाव्यम् ।
- अथान्तरादित्यविद्या, अकाशविद्या, प्राणविचेति यदगणि विधत्रयम्, तत्।
प्रशसिपम्, न पश्यति छान्दोग्यप्रकरणपरभर्शिनां सुगमम् | नारयणप्रश्नः वृहदारण्यकभणिता पुनरतरादित्यचश्च तदन्या। न खलु, ' सर्वलोककामेशव उन्नभकव - कप्यासपुण्झरीकाक्षहिरण्मयदिव्यमङ्गलविग्रहविशिष्टस्त्र • आदित्य मण्डलन्तत्रतत्वाद्ययनेकगुणविशिष्टववर्णनं केवलं त्रकदृष्टयर्थे कथशरं घटत' इति ध्याऽस्माभिरसंनुरैर्वचनमुक्थ परविद्यात्वमन्नरादित्यविद्यथा अस्याः कस्येत । अभर्षि च भगवमा भाष्यकृता, "न वा प्रकरणभेद पोशीयस्वा दिवत् " इति सूत्रे, उद्धते प्रणवे हिप्रयदृष्टिविधिरिहेति । एवमपि केचिदतादियविद्यतम् , “ देति ह वै सर्वेभ्यः पाप्मथो य एवं वेद " इति उन्नामविधानर्थवदं प्रकरणात पृथक्कृत्य, सिद्धनुवादबलात् वानरं वा परि कल्प्यदृष्टिरुपेव, अदृष्टि सती सफलविशेषविशिष्टादित्यान्तवर्तिपुत्रिपथेचें परमपुरुषार्थसाधनविद्यऽति साधने प्रथयन्ति चेत् – अस्तु कामम् । अथारि आकशमणत्रिघयोः ङीथप्रस्तावगोचरयोः केवदृष्टिविद्यत्वमेवेति ने तद्गनस्याव सरोऽस्ति । या तु भूमविद्यावृट्कथिता काचित् प्राणविद्य , सा जीवगोचरा। या चेप्रियकरप्रकरणभाविका, सा ज्येष्ठश्रेष्ठमुख्यप्राणवायुविषयिणी । ततयोः प्राणविधयोरह गणनं नैव प्रसजति । ज्योतिर्विषाऽपि, कौयज्योतिश्शरीरकयु संबन्धिज्योतीरूपपरमात्मविषयिष्यपि, आभिहथकीर्तिमत्वरूपफलार्थापासनाविशेषः न मोक्षार्थविश्व ।
- अथाक्षरविधा। तत्र मुण्डकोक्ताक्षरविद्याविशेषात् बृहदारण्यकतार्यक्ष ब्रह्मविद्या अन्येति कुतोऽवसीयते ? याचसा - सर्ववेदान्तप्रयाधिकरणे, मुण्डके शिरोन्नतभक्षणा विया भिजत इति पूर्वपक्षी प्रवर्षे तस्य पुत्रस्याध्ययनार्थसया न वेद
न्सरविहितविभिनेयं विधेति राद्धान्तिमभति वैश्वानरादिविधानामपि वेदभेदान्न भेद इति गमयदिदमधिकरणम्, शिरोव्रतं यत्र विद्यायां भूषनेते तस्या अक्षरत्रिद्यायाः सर्वः वेदान्तमतीताया वयं कथशरं न गमयिष्यतीयेव विमृश्यमस्ति । 'अहर्षियामिति सुत्रे व भाष्ये उभयत्र मुण्डके बृहदारण्यके च सितं वात्रयजातमेकीयान्वयादि ।
- ज्योतिषांज्योतिर्विधेति, याज्ञवल्क्येन जनकं प्रनि क्रियमाणदहरविद्योष-देशमध्यगतं श्लोकमवलम्ब्य गण्यते पट्टिकायाम् । तत्र पृथग्मिद्यास्वे प्रमाणमन्वे मृज्यम् । अन्यथ, 'य एवं विदुरमृतास्ते भवती' ति पूर्ववचयेऽपि विचान्तरं
किं न विधीयेत ? यदि पुनः केनोपनिषदुक्तविधैवेहधते, ज्योतिषां ज्योतिरायु कृपसत ’ इति इति निरूपयितुं पार्यते, 'प्राणस्य प्रमुख चक्षुषश्चक्षुरंत अलत्य मन्त्रे, ' श्रोत्रस्य श्रोत्रमिति केनोपनिषन्मन्त्रे चेषदर्थभेदेऽपि उभयत्र आयुष:=ाणस्य इन्द्रियाणाञ्च प्राधतया अन्तत कार्धपर्यवसानं संभवतीति - तद। केनापि नाप्त काममिथं विषाऽपि काचिद् गणनपदमध्यास्ताम् ।
- भाषेची बाणी वियाऽपि यदि मोक्षफल, तद। आनन्दमयविद्यातो न भिद्यते इति कथं पार्थक्येन परिगणनमिति प्रश्नेऽकरति ।
- एवं प्रथमपट्टिकगते परिगणनप्रकारे वश्ये परिशीलयः पट्टिकान्त गणितक्रमेऽपि विवेको यथायथं सहृदयीथ स्वयं कार्थः । तत्र उपस्तिकहोलविषेतिकाचित् विया निर्देशि। तस्याने उषत कहोल्लर्षिर्वति निर्देशे भावमः । सर्प
ननुगमयधिकरणसंदर्शितं विषयमवयमपहाय न अन्तराभूतग्रामाधिकरणदर्शित विषय वयं ततिपदकं परिणामित्यकमधिकेन । तदिह प्रकारान्तरनिरीक्षणाय उपनिषु दशसु भूताः प्रधानविधाः परिगण्यन्ते १. ईशवयविद्य) - सर्वावसवासुदेवरूपदैि जनशक्ति परमात्मविषयिणी ईशोपनिषदि । २. प्रणमणविद्य। - अत्र प्राणशब्दो मुख्यमुख्यसर्थ आणभारः केनोपनिषदि 2 ३. नाचिकेतविधा-अध्ययभेदेन विद्यभेदे तु विवद्वयम् कठोपनिषदि 8 ४. त्रिमात्रप्रणवार्थपरम्पुरुविधा प्रभपश्येतदर्थम् प्रश्नोपनिषदि. 4 ५. भूतयोन्यक्षरविद्या -बृहदरण्यकमगिब्रालणगताऽपि इयम् मुण्डकोपनि. 5 ६. अक्षशदिपदयुक्तमात्रविद्या माण्डूक्योप . (; ७. मनमथामूत्रविद्या - व्याहृयुधामनाफ़िक . तैति-शिक्षा. - १ ८. आदमयविद्या - भार्गवी वारुणी विद्या नया नेत -आन. 8 ९. ददरविद्या - छान्दोग्यधृइदग्धता 1|- तनाशय. 5 १०आदित्यन्तवैर्ति हिरण्मयपुरुषविद्या ११. न्यासविधा - अन्यपुरुझवध ' तु में पृथग्भून के १२. इदन्द्र ज्ञानास्मभ्रश्नविधा ऐतरेयोपनिष. 12 १३. उर्दथे अमृताभयहृष्टिः अन्ये.. ११. , आदित्यहिरण्मयपुरुषदृष्टे;अनादित्यविधः , १५. उझीथे अक्षिरुपदृष्टिः - अमरक्षिविद्या १६. के परोवरीयस्मादिविशिष्टकस () दृष्टिः , १७, प्रस्तावे प्रण (परमाम) थे: ? JI;
१८, मकरकमलोपासनम् । १९. मधुविधा - वदिष्दमाप्तिपूर्वकमुक्षयर्था |ams; २२ २०. अयीविद्या - परमामनि गायत्रीसद्यनुसंधानरूपा , 14 २१. दिव्यौ श्रेययोतिर्विधा • फलन्तरार्था २२. शाण्डिल्यविद्या - अग्निरहस्य बृहदारण्म गत / , २३. पुरुविद्या । ब्रह्मविद्यास्वपि पुरुषविद्यन्ते श्रुता , २४, भनोत्रकालदृष्टिः २५. आकाशबहाद्दष्टिः २६. आदित्यत्रनदृष्टिः २७संवर्गविद्या - स्त्रोपदिष्टा १ ४. If २८ . येउशकलत्रद्वद्य । - सत्यशमगृहीत २९. उपकोसलविछ • अशिविद्यद्रिका 18 १०पद्यानिविया - बृहदारण्यकेऽपि • ५. 18 ३१. वैश्वानरविद्या ३२. सद्ध - श्वेतकेतव उपदिष्ट , ६. 21 । ३३. भूमविश्च। | नारदयोपदिए। , ७. ४४ (दहरविद्या । तैत्तिरीयबृहदारण्यकथा । ) , ८. ३९, कम्यश्वमेधयोरेकदित्यत्रत्रयष्टिः वृहदा, ३-२. ३५. पुरुषविधानासनम् - अहं ब्रह्मास्मीतिं ; ३-३+४. 28 ३६. अन्नजनयित्रक्षतिविद्य। , ३-५. 24 ३७, याळकिविद्या » ४१. 25 ३८सूत्रसूनैरुपब्रह्मविद्या १ ५-३. 25 : ३९. मैत्रेयीविद्या ; ४.४ ; ६५. 2 ४०. कश्यमथुर्दिछ। - अत्रोपासनं स्पष्टं न भूपते , ४-५. ११. उषकहलविश्व को , ५४५8 १२. अन्तर्यामिविद्या ( को ५-७, a , २३ ४३. प्रतिष्ठाकाष्ठभूतौपनिषपुरुभविद्य - उपासनश्रवणं न स्पष्टम् ५-९० १४. सविराट्केन्धविद्या ॐ ६२। . ४0 ४५. व्याहृतिशरीरकादमझादिन्यत्रसविद्य ७ -५, ३ १६. क अहंनामकाक्षिब्रह्मविद्या B2 ४७. विद्युद्रमदृष्टिः ४८, विरन्नश्नदृष्टि: - अन्नमाणोभयोपासनम् १९. गायत्रीतुरीयपादपरोजउपासनम् । ॐ ७-१५, बृहदारण्यकगताः अक्षरविद्यादहरविधाशण्डिल्यविधपश्चानिविद्यः वेदान्तर श्रुतपूर्वपरिगणितविधानतिरिक्त इति झया न पृथग् गणिताः । एवं ज्योतिर्वियाऽर्मि।। अत्र कासुचिदुपमनविधेरश्रवणेन मोक्षार्थापासनांनधारणात् , अन्यासां कासाञ्चिन् दृष्टिरूपत्वस फलन्तारार्थक्य च विस्पष्टात परिशेषत अत्र गणिना एवं मोक्षार्थाः पर्वथा भवतीति तासां द्वात्रिंशतया दशोपनिषदुपदिष्टाः परविद्यास्ताशय इति । पर्यालोचनया द्वात्रिंशवप्रवदः संगमनीयः । परंवत्र परविद्य एवान्याः, पुरुषसूक्त विधेय, पर्यवविद्यप्रतर्दनविद्यादयः कौषीतध्यादिगता अपि गणनाद् अश्यति । अनु; किं तेन! द्वात्रिंशत। तावत् प्रसिदोषनिन्थमात्रादश्रणेन निरूढ। अधिक अ विद्यअन्योपनिषदुद्रुष्ट अशेषपरिगणनावसरे परिग्रहभाजनीभविष्यन्ति । सेयमेका गमनिका । अथ शरीरकशास्त्रे कति थाि भगवता बादरायणेन भणिता इति विषय यस्थानि तत्र तत्राभिमतान्यनुरुभ्य विमर्श विधीयमाने इथं परिगणय्य कथनं संपद्यते आदौ शलम्भाषायां चतुस्त्र्यां वृत्ताधाम् १. सद्विद्या ईशत्यधिकवणे १-१-५ (मतिसामान्यसूत्रे ऐतरेथचेरीयादिविधाः । २. आनन्दमयविद्य। आनन्दमयाधिकरणे १-१-६. ७-७ ७-११ . ३. अन्तरादित्यविद्य। अतरधिकरणे १-१ ७, ४. अन्सरक्षिविद्य च ५. आकशविद्या आकाशधकरणे १-१-८. ६. प्रणविद्य। गणाधिकरणे १-१-९ दिव्यकौक्षेयज्योतिर्विद्या १-१-१०. ८. गायत्रीविद्या च ९. प्रतर्दनविद्या इन्द्रप्राणाधिकरणे १-१-१ १०. शण्डिल्यविश्व सर्वत्रप्रसिद्यधिकरणे १-२-१ . ११. नाचिकेतविद्या अतकिरणे १२-२• १२. उपकोसलविद्धः अन्तराधिकरण १-२-३. १३. अंतर्यामिविश्व अन्तर्याम्यधिकरणे १-२–४. १४. भूतयोन्यक्षरविद्या अवयवादिगुणकाधिकरणे । १२-५. १५, वैश्वानरविद्या वैश्वानाधिकरणे १-२-६. (भूतयोन्यक्षरविद्या चुश्चाथर्धिकणे १६. मूरुविधा भूमाधिकरणे १-३-२ (अक्षरविद्या अक्षराधिकरणे १-३-३.) १७. विमानप्रणवपुरुषविद्या ईक्षतिकर्माधिकरणे । १-३-४ १८. दहरविद्या दहराधिकरणं १-३-५ (नाचिकेतांवंद्या प्रमिनाधिकरणं १-३-६) १९. मधुर्विद्या सध्यधिकरणे १-३-८. २०. ज्योतिषां ज्योतिर्विद्य च / २१.. संकीविद्या अपराधकरण १-३•९: (दहरविद्या अर्थान्तरत्वयपदेसाधिकरणे- १३१७) (नाचिकेतविया अनुमनकविकणे । १७२९ ७, } ज्योतिरधिकरणे १-३-१) . २५ ३२. श्वेताश्वतरविद्या बार्बिक्षणे । १-५-२. (ज्योतिषां ज्योतिर्विद्या संख्योपसंहाधिकरणे १-४-३.) २३. अव्यकृतत्रष्वविद्या करणत्वाधिकरणे २४. बालविविद्या जगद्वचित्कंधिकरणे १-४-५ . २५, मैत्रेयीविधा वषयान्वयाधिकरणे १-४-६. (सद्विद्या प्रकृत्यधिकरणे १-५-७) (हरण्मुगर्भशिवादिपदघाटिस सर्वव्याख्यानाधिकरणे १-४-८) २६पञ्चाग्निविद्य तदन्तरप्रतिपत्त्यधिकरणे ३-१-१. २७मूर्तामूर्तरूपत्रविद्या उभयलिकाधिकरणे ३-२-५, २८, उदातृमणविद्या अन्यथावाधिकरणे * ॐ ३-३२. २९. उर्दूथपणविद्या च ३०. ज्येष्ठश्रेष्ठमाणविया सर्वाभेदविकरणे - ४ -३२. (आनन्दमयविद्य। आनन्दाद्यधिकरणे - ३-३-५.) अपवामनुसंधान कर्याख्यानाधिकरणे ३३५) (शाण्डिल्यविद्य समानाधिकरणे ३-३०६.) ३१८ व्याहृतिशरीरकादित्यत्रझविद्या संबन्धाधिकरणे ३-३-७. ३२. , अक्षित्रकविद्या ३३. पुरुषविद्या पुरुषविद्यधिकरणे * ३३-९ ३५. फ्रेंकविद्य। सम्परथाधिकरणे ३-३-१२. ३५, उषस्तकहोलविद्या अन्तरात्माधिको ३३१५. (दइरविद्या कमांडधिक्कणे। ३-३-१६) ३६उद्घविया तनिर्धारणानियमाधिकरणे ४ ३३-१७. (वहरविद्या प्रदानाधिकरणे ३-३-१८.) (iv) १-४-४, ) । २६ ३७. प्रजापतिविद्या शरीरेभावधिकरणे ३२१. ४ ३-- (क्रचन्नाश्रितोपासना ] आवद्धाधिकरणे ३३२२) (वैश्वानरविद्या भूमध्यापयस्वाधिकजणे ३३२३) ३८ईशावास्यविवा। पुत्रार्थाधिकरणे ३-४-१ (प्राणविद्या सर्वाननुमयधिकरणे ३-४-७) ३९. ब्रह्मदृष्टिः प्रतीकाधिकरणे ४ ४-१-३. ४०. आदित्यदिदृष्टिः आदित्यादिमयधिकरणे x ४-१-४, अत्र कुण्डलितानां न पृथक्परिगणन, बैौनरुजघन् । अथ संलग्नतळ आसु कसां परिसंख्यानम् , कासां परिग्रहणमिति विमलै, प्रतिनियतानगुण विशेषविशिञ्जालविषयकमुपासने दृष्टिरूपं परमार्थिकं वा यत्, तत् सर्व गण्यते अन्यांशं मनोज्यादृष्ट्यादिरूपम , तथा अत्रगोचरोपासनं न परिग्राह्यमिति ॐ वं विहितानां त्यागे द्वात्रिंशत् संपद्यन्ते । सर्वव्याख्यानाधिकरणे उक्तनुतविद्यानां हिरण्यगर्भस्त्राद्यनेकोचराणां त्रिधविधायकविचक्षणानञ्च तत्त्वमात्रप्रतिपादनपराणां वषयजातानां ग्रहणान्न तत्र विशिष्य किञ्चिद्विधाग्रहणानधारणावकाशः । पूर्वविकरसा धिकरणगुणसूत्रसण्डेन, ‘गृयुवन हि लेझुमति:'इत्यनेन दृष्टाततथ दर्शित मस्ति किञ्चित् आदित्यमण्डलधपुरुषविषयमग्निरहस्यगनमुपासनम्, तत् कीदृश बस्तुगोचरम्, किं मुक्फयर्थम्, आहो अन्यार्थमिति विचार्य निर्णयम्; न सूत्रे प्राधान्येन मीमांसितम्; केवलं तु तनयं मृत्युपदमेकं न्यदर्शति, न तदुपासनं गणनीयकोटिमीक्षते । पराधिकरणे उमानपदेन पेडशकलप्राविवैव विशिष्य प्रोति न सष्टम्; 'पदोऽस्य सर्वो भूतानी ? येवें गणितगायत्रीविवादि दर्शितोमानविषयतयाऽपि यतस्तदुपपद्यते इति न षोडशकसमक्षविद्य। स इह विशिष्य गणानर्हति । पुरुर्विचाधिकरणगृहीतयोश्च वियोतैतिरीयोलथाः पुरुषविद्यायाः मुक्तिविद्यझतपयुक्तयाः मुघर्थताया, छन्दोभ्योक्तायाः पुरुषवद्यया अनुष्ठातुः उषयान्तरेण देहावसने मुक्तत्यवगमेन मुक्ति र्थवसायितायाश्च स्थितवापि न काऽपि पुरुविधा साक्षात् परविवेति. न तद्नं प्रसजति । पुरुषार्थाधिकरणे, ‘नावि २७ शेष', ‘स्तुतयेऽनुमतिवें ? ति सूत्रद्वयी ॥ यधपि स्वतन्त्रकर्मनियमनिषेधपरा, न परविद्यविशेषविषयविचारालिका, अथापि विद्यास्तुतिवर्णनात् प्रकरणे विद्यां विधेय सूचयतीति ईशावास्यविद्ययास्ततः संख्यानं सञ्जातम् । यथाकथमपि द्वात्रिंशच मुपपाथमिति अभिनिवेशमपसार्य औचित्यपरिशीलनया एवंरीत्या विमृशानामिदं निश्चय घेत, यत् विशिष्टबनविषयिण्यो विंद्यः द्वात्रिंशद् भगवता बादरायणेन शारीरके मीमांसनमासानायिषतेति। तत् तदनुरोधी च , "वद्यः द्वात्रिंशत्’ इति व्याहर इति । अत्र दृष्टिविधाः काश्चिदन्तनिविशन्ते मण्डूबयैतरेयादिगताः परविधाः परिगणना अश्यन्तीति च नेयं पूर्णास्तवविद्यागणना; किंतु शारीरकमादाय द्वात्रिंशतोपपादनमात्रम् । यदि कश्चिदत्रोपपादनसणौ मनाग् विमनायमानः गृहीतकिञ्चिद्विद्योपेक्षणेन उपेक्षितविश्वतरग्रहणेन संख्यामं विधाय विथान्तरेण द्वात्रिंशचे विवक्षेत्र, कामं कथयनु । सर्वथा दशोपनिमात्रदर्शनेन वा शारीरकमात्रस्पृष्टसंकल्नेन वा स्यादयं प्रवदः प्राप्त इति परिशीलनं प्राप्तरूपम् । तावका सर्वांसूपनिषसु, सर्वत्र वा श्रुतौ द्वात्रिंशदेव त्रिधा विहिता इति तु नियन्त्रयितुं नैव पश्यामः । अयं विभिन्नशाखाविहितनमेवर्षे संभाव्यते । समथिं तव अक्षरवहशाण्डिल्यचै:वनरादिविद्यासु भयेकं शखाभेदेष्यैश्यं गुणोपसंहारपादे अथाप्यनन्तमहाविभूतेः असंख्येयकल्याणगुणगणमहार्णवस्य अपरिसंख्येयव्यूहविभध हाददिविविधदिव्यरूप्य स्वाभिमतानुरूपरूपरमयानन्दपरिग्रहादिपरिवृत्य परस्सहस्र नान्नः परस्यः पुंसः प्रतिवेदविभक्ताभिः परिगणनद्राभिः सर्वाभिः शाखाभिः द्वात्रिंशदेव परविद्याः प्रतिपादिता। इति निष्कर्षणं हि दुष्करमेव प्रतिभाति । न च किंचि प्रमाणवचनं पश्यामः । अत एव वेदान्तपुष्पाञ्जलावसाभिरेवमभ्यधायि द्वात्रिंशत् सन्ति विद्यातच पदभजनेऽत्रेति भूयान् प्रवादः वेदेऽनन्ते तदर्थे त्वयि बहुजननेऽनन्तकल्याणणें । संख्याने कः समर्थः खयमिह नतरामद्य निष्कर्षशक्तिः भीष्मन्तो भक्तियोगो भुवि बसं यदि वा श्रीश नाथान्त एषः॥ २८ इति । परिशिष्टोपनिषद्भाष्यमुद्रणात् पश्चाच तनयाः परविद्यः परिगणय्य तांस भूमिकायामवशिष्टमभिषिरसामः।। ओपनषदं तत्त्वम् एवमसङ्घाख परविद्यासु वेधे परं ब्रन्न स्गुणं त्रियःपतिर्नारायण इति विशिष्टाद्वैतिनां निर्णयः । तत्र किञ्चिदिह संगृञ्च सर्वेषां हृदये समर्पयितुमिष्यते। एवं प्रधानतया परिगृहीतासु दशस्वषु उपनिषु य तत्वं प्रत्यपादि, तदेव परावयुपनिषसु प्रतिपाद्यसमा प्रतिपत्तव्यम् । अविरुद्धं पुनस्त् अन्यतोऽप्यादरण मर्हति तत्र ब्रह्मजिज्ञासेयुपकग्योपनिषदो मीमांसमान भगवान् बादरायणो जग प्रथमपतिपथमिति समेत्र प्रदीयामास । तद् ब्रह्म निर्गुणं सगुणं वा, सगुण मध्यपं सरूपं वा, सट्पमपि चतुर्मुखदिरूपं विष्णुवैयेवंरूभा निवाढतावद नन्तमनूद्छन्ति, येषां व्युदसनमभ्यनन्तरसूत्रेषभुसंहितेष्यनयासेन सेत्यति । तथाहि - ब्रह्मणो लक्षणं प्रदिदर्शयिषुर्हि परमर्षिः न, ‘नेति नेती' ति विषय योधयं जग्राह । किं तर्हि ? अश्वजःमादिहेतुतया नक्षीकमेव लक्षणवाक्यम् । तेन नानाविधकारणव-तदाक्षिप्तानन्तकरयाणगुणगणभूषितं प्राप्त अक्षशब्दस्युपतिः वर्णननुगुणमद्भगृणन् क’ नाम निर्गुणभाकरस्येत्? आनन्दमयाधिकरणे चापरि च्छिन्नानभ्दशेवधिमनुवर्णयन् अशेषपरिकरसंपतिमुपलक्षयामास । अनन्तरमन्त रधिकरणे च आ केशात् आ प्रणस्खच सुक्षणं प्रफुटपुण्डरीकवलामलायतलोचन मदियमण्डलमध्यमध्यासनं परं ब्रजेति प्रतिपादयन् , ‘नरूपं ब्रह्म , न च पुण्रीकक्षद्विष्णोरयम् ’ इति निखिच्शककलबहुरनिरोधनेन निरवशेषं निर्धारया मासेति किमत्र केशकल्यमस्ति ? सर्वव्याख्यानाधिकरणटीकादिकमावर्तयताश्च आनायासवेद्यमिदम्, यत् पराक्रान्तं प्राच्यैराचारैः परमबािदरायणसूत्राणां नारायणपरवप्रख्यापन इति । तद् वयमिहोपनिषत्र कीदृशं तत्वमवशंति परं संबिभृशमः जगन्मिथ्येति alवत् उपनेषदि न सृष्यादि । केवलमेकवं तत्रोदितं जगन्मिथ्याभ्यामभिमतौ न सिद्धचेदिति तदध्यारोप्यन्यदंतिनः । तत्र -- 'एकल मिदं प्रयक्षहष्टप्रपञ्चापलापं विनैव सेनयति । न खलु धेट्शरादीनां भूता सिता क्यम् , कष्टकमकुष्ठादीनां कनकेनैवयम् , सांख्यसरष्याऽपि महदादिपञ्चस्य मूल असूयैक्यं कार्याणां सयतायां न घटत इति कश्चिदनुभवतववेदी कलतिचेतनः यात् । इति भास्करादिमतस्यानां प्रत्यक्षस्थानं पदं लेभे । अथ विशिष्टाद्वैतसिद्धान्त निष्णातैः भगधनाथमुनिप्रभृतिपरमाचाँडैरिथं प्रयबोधि --‘सम, मिथ्यावकल्पनं जगतः सर्वथा न घटते । स्वाक्षपदर्थानामपि सत्यत्वमखाय परमात्मनः प्रकृ पाश्चर्यशक्तिप्रतिपादनेदपशवु सतीषु उपनिषत्सु निबधनियनुभवगोचरं निखिल मिमं प्रपञ्चभपलपितुं कथं प्रवर्तमीहि । एकवं तु सर्वसायवेऽपि संपद्यत इति सम्यगेव। परंतु तदपि यथा परस्य ब्रह्मणः प्रकृष्टकल्याणगुणाकरस्य समाभ्यधिकर हितस्य सर्वेश्वररूपेणैव सत, नियनिधिंकारस्यैव सतः, निखिलजडदुःखित्रिलक्षणस्यैव ६ सतः सं१द्यते, तथाविधमेक भवितुमर्हती"ति । अथ च घटकतिसमधिगतं शरीरास्मभावं तन्निबन्धनमैवयव्यवहारानुप चरितं बहुविधप्रमाणातर्कप्रत्यक्षव्यवहारपरिषटीप्रदर्शनेन प्रतिपय भगवद्धमनुजा चाणः शरभास्करादिवैमतनिरासेन व्याससमासाभ्यां वेदवेदान्तशारीरकसूत्र यथावस्थितार्थभाषणेन, प्राज्ञपरिवृढपरश्शतशिष्यमुखविहितेन च प्रचारेण तमेव प्राच्यं सिद्धान्तं प्रतिष्ठापयामासुः । अथैतं प्रचारं प्रतिष्ठांश्चासहमानानाम् अन्यमतस्थायिन महोपुरुषिकाः प्रशमय्य, अस्मिन् सिद्धान्ते प्रमाणप्रमेयपरिस्थितिं निष्कृष्य, परमतेषु सर्वत्र प्रमाणप्रमेयदौःस्ये प्रपद, परसत्वहितयोः प्रसक्तं क्षेभश्च परिहृय, अज्ञ प्रभुयभिमुक्तयैन्ताशेषवेधमेनं सिद्धान्तं बिदवि वोदकेलिभिरिव विविधग्रन्थ विस्त्रनवैखरीभिरपि श्रीभगवद्रामानुजाचार्यप्रवर्तितोभयवेदान्तस्थापनाचार्याः सर्वसन्त वतभनाः कवितार्किककेसरिणो द्रमिड़वाअयपारदृश्वनः श्रीमन्स वेदान्तदेशिकः। एव, ‘यस्तु सर्वाणि भूतानि आमैचद् विजानतः। तत्र को मोहः कः शोक एकत्वमनुपश्यतः' इतीशोपनिषद्वाक्यं जगद्रक्षणोरेकवं वदपि न जग मिथ्यात्वं निर्गुणब्रस्रमात्रस्थितिबोधकमविरुद्धं वेदयिष्यति । केनोपनिषतु विदिशा विदितविल्क्षणं मतमप्तविक्षणं विज्ञातविज्ञातविरूक्षणं बलं भैक्षन्ती , पधात् तय अभ्यादीन पुरतादनिगैौर्खोद्रेण रूपेणाऽऽविर्भाव तथापि तेषां तटं पश्यतामेव तमभाववेदनविरहश्च विशदयन्ती विस्पष्टमाह विदिताविदितानेकांशपूर्णमपरिच्छिन्न ब्रसेति । न तत्र तदलमती दृश्यते । अंशतो ज्ञेयत्वं हि ज्ञायते ह न पुनस्तदी षदपि न ज्ञेयमिति । कठोपनिषदि श्रयते, ‘मनसैवेदमाप्तव्यं नेह नानाऽस्ति किया। मृश्योः स मृत्युमाप्नोति य इह नानेव पश्यति ’ इति । बृहदारण्यकेऽप्येष मन्त्रः श्रूयते । अत्र परमसवर्णितयैवार्थस्यादरणेऽपि, ‘ब्रहानेकं न भवती' त्येतावदेवार्थतत्वं सिद्ध्यति, न बगदपतप इति उपनिषद्भाष्यकरैर्विशदमुपापदि । किञ्च विवेच यत--- श्रया एकवं विधीयते, नानास्चच्च निषिध्यते । तत्र विधीयमानमेकवं यादृश्यं निर्धार्यते, ताइभूषपयनीकमेव नानात्वं निबंधगोचरीभवितुर्हति, तेनो भयोरपि बॉक्ययोः सामरस्यं संपद्यत इति । न चे जगतो ब्रह्मणश्च तत्तत्स्वरूप गतो भेदः शास्त्रविहितस्य शरीरास्मभावनिबन्धनैवयस्य अयनीकः । प्रयुत तदुपजीब्य इति न स निषिद्यते इति । प्रश्ने मुरुडने बार्बनशङ्कुरावकाशावभासकमपि न किञ्चिलक्ष्यते । तत्र शैब्यमश्ने, 'यत् तच्छान्तमजरममृतमभयं परश्चे' ति परः पुरुषः प्रणवौ पाभ्यो नित्यकविनिवहनिरीक्ष्थब्रह्मलोकनिषण एव परं ब्रह्म वर्थत इति न तत्र मृषावादस्य तुभमपि पश्यामः । न हि शान्तमिति शब्दश्रवणमात्रेण प्रपञ्चः सर्वः प्रलीनो बाधित इति सिद्धवेत् । शान्तोऽयं मोहमेति यदि जगति कश्चिन्निर्दिश्येत, तहिं नष्टं जगत् सर्वमिति किं निर्धारयेम ? सर्वथा तादृगेवेदमपि । यच्च प्रश्नान्ते, यथा नघः स्यन्दमानाः समुद्रायणाः नामरूपरहिताः समुद्र इत्येव प्रोच्यन्ते, तथा पुरुष इत्येव प्रोच्यन्त इति श्रुतम् , ततो न जीवत्रतैक्यं शङ्कितुं शक्यम् - तत्र हेि जीवसंबन्धिनीनां प्राणादीनां जडानां पुरुषं बिल्यःपुरुष इत्युच्यमानता च वर्धते । न जीवानाम् । मुण्डके पुन, ‘यथा नद्यः स्यन्दमानाः समुद्रे अस्तं गच्छति नामलपे हिय । तथा विद्वान् नामरूपाद्विमुक्तः परात् परं पुरुषमुपैति दिव्यम्' इति नदीसमुद्भ्रासिदृष्टान्तो जीवत्रक्षमाप्ताद्दलिँ । परंतु, ‘वृक्ष इव स्तब्धो दिवि। तिष्ठत्येकः ’ इति दिविं शाश्वस्थाने स्तवं जगदाग्भशील्यूहविल्पमविचाल्यं सितमतिविशेषविशिष्टं पुरुषमक्षरं प्रगुक्तं ‘दिव्यं पुरुष 'मिति गृहीत्वा तदुपगमो वदुषे वर्णत इति कथमिदं निर्गुणब्रौपयरूपं भव्येत। उपाघनखेदे नैवैयम्, किंतु पक्षमसाग्यभानमिति च तत्रैव प्राक्कनवाक्यप्रतिसंधानपूर्वपतां बुफ्थालङ भविष्यति; यतः प्रागेवं तत्र भूयते, ‘तदा विद्वान् पुष्यपरं विधूय निस्लनः परमं साम्यमुपैति ’ इति । एवं तावत् - मुण्डपर्यन्तासूपनिषत्सु प्रतिपदं भेद एव प्रतीयते; विधीयते । ब; अनिष्य कथञ्चिददैतसमर्थना” शकले गृहीतेऽपि तदनुकूलोऽर्थतन्न दुःस्थो भवतीत्यवादिष्म । एवम्भूतपूर्वोत्तरसकलोपनिषदपेक्षया माण्डूक्यं तेषां मनोरञ्जनं मभ्येत, यदेवं स्पष्टमद्वैतमाह, 'ऐकल्यप्रत्ययसारं प्रपञ्चोपशमं शान्तं शिवमद्वैतं चतुर्थं मन्यते ’ इति । अत्र भेदवादिनः किं ब्रूयुरिति भवेदेव वुसुमा विीकार नम् । त एवं ब्रूयुः - प्रषवे पादत्रयं ततदर्थभूतांश्च त्रीन् पुरुषानुषवर्षे चतुर्थ गृहीत्वा तत्र पुरुषम् अद्वैतमिति निर्दिशन्नी श्रुतिरियं पूर्वत्र द्वैत मन्यत इति त स्वरसगम्यमेव । एवञ्च तेषु पुरुषेष्वैकास्यप्रययसारसा शान्तता शिवता तथैवाद्वैतसा च न सन्तीति कथने ते पुरुषाः विश्वादयोऽनिरुद्धावृषपर्यायाः व्यूहावतारचा दाविर्भवन्ति तिरोभवति प्रादुर्भवन्ति चेति प्रतिकसं प्रादुर्भाव सजातीयसाहि यात् स्वसजातीयद्वितीयराहित्यरूपमद्वैतं न भजन्ते । स तु परमपुरुषः पखसुदेवः नियविभूतीौ निषण्णः प्राहूतप्रपञ्चयापारविधुरः स्तब्धः शान्तात्मा स्वयमुपजनोपशम विदुरो नियम्सम् स्वमजातीयद्वितीयशहियत् अद्वैत एव राजते इत्येवार्थसतत्वं प्रकरणानुगुणं प्रमाणान्तरसंवादि सुखमेव प्रतीयते । यदिदं मुण्डकेऽपि प्रगवि ‘वृक्ष इव स्तब्धो दिवि तिष्टयेकः ’ इति । अतो न निर्गुणत्रयमात्रपरिशेषः । छान्दोग्योपनिषत्प्रतिपादनपद्धतिं तावत् तद्भमिकायामेव प्रादर्शयाम । तत्रैव सद्विद्यायां तत्वमसीति महावाक्यमस्ति, यदेकं गृहन्तो जीवत्रतैवये श्रद्दधते, यत्र वैतिन, अतत् स्वमसीति पदच्छेदमाहय दैतैमेव ततोऽपि साधयन्ति; यस्यर्द्धति संमताखण्यर्थपरत्रे वाक्यलक्षणहान बाध्यतैव भाति, कुतो महावाक्यतेयक्षि पन्ति च परे सर्वे अद्वैतप्रतिपादनप्रवृतान् । विशिष्टाद्वैतिनस्तत्र विशिक्यस्यापकः पूवलरव वयमयाधित प्राययितार्थपरिस्यागमयुक्तं पश्यन्तः; ‘सर्वे सविदं बल्ले ' ति शाण्डित्थबिद्यदर्शितजडप्रपठेवयतुल्ययोगक्षेममेव जीवैक्यमपि बक्षणि परिकल यतः ततोऽन्यस्य दैतस्य नक्काशमेव प्रदर्शयन्तीतिं च तत्रैवोक्तमायम् । ३२ तदिह हतारण्यकमवशिष्यते । उपनिषदन्तवत् ; उच्चचचभेदप्रपञ्चनक मिदम्मीति सर्वसंप्रतिपन्नम् । अथापि तत्रतत्रेवात्रापि वाक्यशकलमद्वैतमतानुकूल मस्ति न वेति अन्वेषथताभन्यान्यमकरषगतानीमानि वाक्यान्युद्धारणीयानि भवन्येव । यथा - ‘ब्रम् वा इदम् आसीत् तदात्मानमेवावेत् अहं ब्रbास्मीत्युपक्रम्य, देव नामृषीणं मनुष्याणाञ्च अहं ब्रज्ञास्मीति वेदनं फलेग्रहि अभूत् भवति चेयदर्शि । तेन जीवब्रौषयसिद्धिः । तथ, अन्योऽसावन्योऽहमस्मीति भेदवेदनं प्रति षिद्धयते च । ‘यत्र हि दैतमित्र भवति तदितर इतरं पश्यति, यत्र वा अस्य सर्वमात्मैवाभूत्, तत् केन कं पश्येदिति ब मैलेॉब्राह्मणे । एवम् , ‘मनसैवानु द्रष्टव्यं नेह नानास्ति किञ्चन। मृत्योः स मृयुमाप्नोति य इह नानेव पश्यति । एकचैवानुद्रष्टव्यम् ’ इति च बनकं प्रयुपदेशे । अत्र विशिष्ठद्वैतमतानुरोधेन वर्णनयं संक्षिप्योपक्षिप्यते । अद्वैतिनां द्वेध मस्ति, एकजीववादो नानाजीववादश्चेति । एकजीववादे ‘ब्रन वैइत्युपालभृतिर्न घटते , यत इयं केषाञ्चिदामनां प्राङ् मोक्षस्य निषत्रतामध्येषां केषाञ्चिदञ्च निष्पतिसंभव शंसति । तत् नानाजीववादे स्थित्वा किञ्चिदामर्शनीयम् । अत्र नाधिकं वक्तव्यमस्ति , यतो विशिष्टाद्वैतिनोऽपि अहं ब्रह्मास्मीत्यनुसंधानमेवद्रियन्ते, नान्यदृशमनुसंधानम् । अर्धवैषम्ये सत्यपि अनुसंधानाभिलाष उभयेषामविशिष्टः । वितरो भाष्ये परिष्कारे च द्रष्टव्यः । अन्यदपि क्रिविदलनधेयमस्ति --अस्यनु संधमस्य किं वा फलं श्रुतिराह ! परं बल वयम् अहं अस्मीयर्संधाय सर्वमभवत् ; तत् य एवमञ्चस्वेऽप्यनुसंधत्ते स इदं सर्वं भवतीति सर्वभाषम् । जीव अदैवमानुसंघाने सर्वश्रपयनिवृत्य अद्वैतपरिशेषः फलं परेषाम् । तद्विपरीतमिदं श्रुतिदर्शितं फलम् अंहो ब्रह्मास्मीत्यनुसंधातुः सर्वप्रथञ्चोकः प्रश्वविजनेन प्रययरूपः । न चेदनैबथं प्रपञ्चभेदरूपं भवितुमर्हति । न हि देवल विवेकपूर्वं त्र्यप्रियमणो जीवो जडअपवभावाथ बलज्ञानं प्रार्थयते ितस्साद् आणि सर्वान्तर्यामिल्युकसर्वप्रकारकवसत्वेन अहमित्यनुसंधीयमानतां विदुषः तुरुपनयात् स्मनि जक्षणि सर्वप्रपञ्चप्रकारकवनिबन्धनं सर्धमित्यनुसंधानं फलं संपत इति दर्शयन्ती श्रुतिरियं सत्रंप्रपश्वविशिष्टपत्रानुभवं परमं फी मुक्लिप प्रतिजीवं संभवदाहेति प्रतिषतव्यम् । अनयैव दिश, ‘संर्घमात्मैवाभूदित्यादिकमपि सुबोधम् । अपिच ततदुपनिषत उपातें वाक्यमिदं सर्वं तत्र तत्रोपासनप्रकरण एव भूयमाणम् । निर्गुण ब्रत अनुपास्यमातिष्ठमानानां मते तत्प्रकरणे तादृशं जप्त कथं कथयेत? तन्त्रमसीति छान्दोषवत्रयमपि नानुयासनप्रकरणेऽस्ति ; अत-ता- युधक्रम एख, ‘येनाश्रुतं श्रुतं भयमतं मतमविज्ञ/तं विज्ञात ’ मिति अषणमनन निश्थाननि निर्देशित । अथोपासनं Qिणस्यापीष्यत इत्येन स्वीक्रियते, तत्रापि वक्तव्यं प्रगोयोक्तमासीत् , छान्दोग्यभूमिकायामपि। एव उत्तरस्मिस्तापनीये शैत्र्यप्रश्नेऽथ ओठके । माण्डूक्यादौ च सर्वत्र निर्गुणोपास्तिरीरिता । इति ६७३) भाष्ये दर्शितो निर्गुणवादश्लोको निराधार इति निशंतमासीत् । दश नामुपनिषदामविरोधेनैव पश। उपनिषदः परिमाण इति न नृसिंहतापनीये उतरस्य वलम्बनेन निर्गुणसNधने संरब्धव्यम् । अन्यसवपक्षणेन आदावस्योत्तरस्य परिगणन मेवाभ्यत्र निर्गुणसाधकदुर्भिकं क्षयति । उत्तरतपनीयनिरसनशास्मदाचणैः तृतीयश्रीरङ्गरामानुजमुनिभिर्मेदसाम्राज्ये विशदं व्यधाथीति तत एव तत् अन्यचापेक्षितमनुसंधेयम् । आस्त्रपि चोपनिषत्सु अद्वैतमतानुकूल्य प्रतीयमानेषु वाक्येषु भाष्यमाणेष्विमे प्रथमे श्रीरङ्गरामानुजभुनथ एव तत्रतत्रैव तन्मतानाञ्जस्यमति निपुणमविष्कृतवन्तः सन्ति । अस्माभिः पुनरिंदैकत्र एतानि विभिन्नश्रुतिगतानि वाक्यानि संकलय्य कथा चिद् गभनिळ्या तद्विरों दिक् पादर्शि । तदेवं सगुणमेव भवत् ब्रश सरूपं विष्णुरूपयपि आभ्य एवोपनिषभ्यो निर्धार्यते । न देयमेकाऽप्युपनिषत् विष्णुमेव परं तत्वं विस्पष्टवचनव्यय तदेकषसिद्धविष्णुनारायणरमारमगादिपदैरेख प्रतिबोधयतीति ब्रूमः । कचिदुपनिषदि तथैव कश्यते । फचितु तपरतया प्रमाणनिर्धारितेन पदेन परं तत्वमुच्यते । यथैत्रं निर्धारणे सामग्री उपर्युस्थते, तथा, किञ्चिन्यूनभावेनापि च देवतास न ततः (v} न निर्धारणे सामपीति तु नृत्यमाविश्चिकीर्षामः । सर्वप्रपञ्चसृष्टिसितिसंहरादिसर्वेश निरूपणपरेषु वेदान्तेषु, देवतान्तराणि नाम्नाऽपि न निर्दिश्येरनिति को नाम मन्येत ? तदत्र कारणप्रकरणेषु मुक्तिफलैौपयिकोषासमविधानप्रकरणेषु वा । देवता ध्यमांनाऽस्तीयेव तव एतन्निर्धारणप्रकृतैरस्माभिरधिजिगमिषितव्यम् । तत्र ईशोपनिषदि प्रथमं प्रयुक्तमीठं पश्चात् प्रयुकभारमपदव न निर्दीि विकिसं तत्र समर्पयेत् । [ अत्र च आदौ ईट्पदमेव; न तु ईशपदम् । ईश। बास्समिति च पदद्वयम् ; नैकं पदम् ; पदपाठादिशमष्यदिति श्रीदेशिकभाष्य एवं त्यक्तमस्ति ।] उपरि तु पूषमण्डले तेजोव्यूहनसमूह्नप्रार्थनेन किञ्चिदुक्तमस्ति, 'यत् ते रूपं कल्याणतमस्, तत् ते पदयामि, योऽसावसौ पुरुषः सोऽहमस्मी ति । तत्र दिव्यमङ्गलविग्रहः कश्चित् विस्पष्टं निर्दिष्टः । तच्च रूपं कस्येति जिज्ञासमनैरादित्यमण्डले करय रूपं प्रमाणान्तरेषु प्रसिद्धमस्तीति परीक्षणीयम् । तद् विष्णोरेवेति विष्णुपुरुणादयो विशदमेव वर्णयन्ति । छान्दोग्येषि एष हिरण्मय पुरुषः पुण्डरीकाक्ष इति प्रदर्शि । तथा पुरुषपदमप्यत्र प्रयुज्यमानं भगदत नारायण गेव ग्राहयति । 'अथ पुरुसो ह वै नाराधणोऽकामयत ’ इत्यादिश्रुतिप्रसिद्धः पुरुओो नारायणः । अत एवोत्तरनारायणाख्येन ‘अह्नयः संभूतः ’ इत्यनुवाकेन लक्ष्मी पतिवेन लक्षितं पुरुषं प्रतिपादयन् सुक्तं पुरुषसूक्तमियेव प्रथते । ज्योतिरधिकरण श्रुतप्रकाशिकायां पुरुषसूक्तस्य भगदपरस्वे तथैव नारायणस्य पुरुषपदमुख्यार्थत्वे च यावद् क्लब्यं प्रकाशितमस्तीति नेह तन्यते । स्कान्दे च शङ्करशब्दो महदेवे रूढ इति, पुरुषशब्दं वासुदेवे रूढं दृष्टन्तीय प्रतिबोधितमस्तीति च तन प्रकाशि, ‘यथा पुरुषशध्दोऽयं वसुदेवे प्रतिष्ठितः । तथा शङ्करशब्दोऽयं महादेवे प्रतिष्ठितः' इति । एवं दृष्टान्तीकरणादत्र निर्विवादप्रसिद्धिरवणमिता भवति । पुरुष शब्दस्य तिर्थगदिविसजातीये मनुष्यादिरूपे शरीरे प्रयोगश्च बहुरं भृतिषु प्रसिद्धः । तथा प्रकृतिपुरुषविवेकप्रकरणादिषु चेतनसमयेऽपि स शब्दः प्रयु ल्पते । तत् सकउचेतनविलक्षणतया कमिश्चत् पुरुते श्रुतिभिः प्रतिपायमाने स क इति जिज्ञासायां प्रमणप्रसिद्धिमनुसृत्य परवायुदेव एव प्रकृष्टपुसरो आयो भवति । भगवान् बादरायणश्च वैश्वानराधिकरणे, ‘पुरुषमपि चैनमधीयते' , ३५ अत एव न देवता भूतवे' ति सूत्रयन् पुरुषशब्दबलेन भूतव्यावृत्तिमिव दे- नातर्यावृत्तिमपि दीयम् सर्वचेतननिल्क्षणध्यक्तिविशेषे विश्रमं दर्शयति पुरु पदस्येति स क इति विचारे“अहं वैश्वानरो भूत्वा प्राणिनां देहमाश्रितः’ इति गीतिक्तं भगतं पुरुषोत्तममेत्र पुरुषमध्यवसासुं प्रभवामः । ‘ईशावास्यमिदं सर्व मेित्युपकमश्व बाटुशब्दार्थं व्यनक्ती ते भक्षयथं वासुदेवः पुरुषः । एवं विभाव यद्भिरीशोपनिषदः कीशपरदेवताप्रतिपदेनैदर्थमिति खयै निर्धार्यम् । केनोपनिषतु अशब्दमेव प्रयुङ्क्ते नान्यमिति न तत्र झटिति निर्धारण असतिः । पुराणवचनप्रामाण्यतु विष्णुरेवध्यवसित इति वर्णयेयुः । यथा शर्यते, 'वेदे भूस्रियोगाच गुणयोगाच शाणि । तसिनेव अवशब्दो मुल्यवृतो महामुने ’ इति । कठोपनिषदस्माभिः परमनुकूलं परिसंप्रायाऽस्ति । सा हि अक्षशब्दम्, पुरुषान्न परं किञ्चित् स काष्ठा सा परा गतिः' इति पुरुषशब्दश्च यथा, तथा, सोऽध्वनः पारमाप्नोति तद् विष्णोः परमं पदम् ' इति विवादलेशस्याप्यककाशम प्रय मुक्तकण्ठं विष्णुशब्दमेव प्रयुज्य वक्तव्यमाह । तस्य विष्णोः पदमेव परमम्; सदेवाचिनः पारभूतम्; यत् तमसः पारं दर्शयति श्रुतिरन्यन्न ; अन्यसां देवतानां तु पदं न परमम्; न च पारभूतमिति विस्पष्टमेतेन । एवच्च सामान्यधूमोनामन्न विशेषे पर्यवसानं सुज्ञानमेव । ‘ईशानो भूतभव्यय' इति ईशनशब्दप्रयोगेऽपि तत्र द्रो न प्रायः; भूतभव्यस्येत्येतदन्वयाय ईशनरूपाखर्थस्य भावतया विस्या ज्येत स इह न स्वावति हेि सर्वमतमाष्यसंप्रतिपन्नमेत् । प्रश्नोपनिषदि परं ब्रह्न अन्वेषमाणान् प्रति प्रजापतिं प्रजानां सष्टारं प्रथममह पिपलादः । प्रजापतिशब्दश्च श्रुतिषु चतुर्मुखे चतुभुजे चोभयत्रैव प्रसिद्धः दक्षादिप्रजापतिषु च न पशुपयादौ । 'सप्तदश प्रजापयन् पशूनाळभत ’ इत्यत्र श्यामा एकरूपा भवन्ति, एवमिव हि प्रमापतिः' इति वाक्यशेषः श्यामवर्णमेक तं प्रजापतिशब्दविवक्षितं दर्शयन् नीलतोयदनिभं नारायणमेव प्रतिपादयति । एवं येयजामहादौ द्रष्टरमिति श्रीस्तोत्रभाष्ये, ‘कः श्रीः श्रियः ’ इति श्लोके श्रीदेशिक ३६ भाषितम् । एवमुपर्यपि प्रश्नोपनिषदि, 'जीवघनात् परात् परं पुरिशयं पुरुषमीक्षते इति अर्चिरादिमर्षीणाऽऽदित्थं संपन्नस्य लोकविशेषआसिर्वमनुमायं पुरुषशब्देन निर्दिशति । पुरुषशब्दः पवासुदेधपः इति प्रागेवाघोजम । एवं मुण्डकोपनिषददापि सयमक्षरं दिवि तिष्ठतं दिव्यमेकं पुरुपदेनैव पैौनःपुन्येन निर्दिशति । 'ब्रह्मा देवानां प्रथमः संबभूव विश्वस्य कर्ता भुवनस्य गोप्त’ इत्युपक्रमे उनदेवगणतुल्यं चतुर्मुखस्योपतिवर्णनेन परं ब्रह्म न चर्मुख इति स्पष्टमेव । स यतः संबभूव, स इह विवक्षितः पुरुष इति चौचिस्यात् ज्ञायते । स च पश्याम एव । मण्डूक्ये तु लिवशब्दः स्पटं श्रयते, ‘शतं शिवमद्वैतं चतुर्थं मन्यन्ते , 'प्रपञ्चोपशमः शिवोऽद्वैतः' इति । तत्र शिष्य व सगुणय अहणम्, अद्वैतय च। निर्गुणस्येति विमलें, तृतीयः पुत्रः प्रादुरस्ति, उपक्रमानुरोधेनोभयभर्षि चुपेक्ष्यम् इति काचित् वैष्णवानां समाघिसरणिः । कीदृगप्तवुधक्रमः? उच्यते । प्रणब निविष्टानामक्षराणामभिधेयतयाऽभिमताः विश्वतैजसप्राज्ञाः प्रक्रमे कीर्यन्ते । ते च श्रीभागधते (१२११) वासुदेवमूर्तिहाव्युदपादिषल, 'स विश्वतैजgः प्रज्ञ भुरीय इति वृतिभिः ’ इति । तत्रोक्तस्तुरीय एवयं चतुर्थ इति साप्तमिति । अकमनेन प्रयासेन । सुखं पुनरिद वक्तुं श्रोतु, यत् ईडादिषदविलक्षणः प्रकार पुरुषादिशब्दविसदृशश्च विष्णुशब्दो विस्पष्टार्थः कठोपनिषदि मुमुक्षणस्ये मुक्त भोग्ये प्रपक्ष कारणे परतत्वे प्रायोजि । तदविरोधेन शिवशब्दस्यापि सगङ्गसेऽर्थे जाग्रति किमिति बिल्धनमर्थमनुरुधानैः कल्ह्यायि-पम् । प्रसिद्धयति च शिवशब्दो यश श, तथा मङ्गलेऽप्यविशेषं द्या, ‘ रात्रिः शिश काचन संनिधत्ते , ‘शिवश्च घ्थाः’, ‘शिवः शिवानामशिवोऽशिवानामित्येवम् । तस्य च विष्णोः परवसुदेवस्य परमे पदे भ्राजमानस्य आपछिकोपह्वक्षणेन मादुर्भात ब्राह्मणैः सर्वप्रकार यस पुष्कलं विज्ञेयमिति शंसनीयमेवैतदिहोपनेषसंदर्भ। रुद्धकपर्दीिपशुपयादिपदप्रयोगे तत्त्वन्तरश समुन्मिषति, न साधारणे शिवशब्दे इति निसल्पता । ३७ अथ तैतिरीयद अन्नष्यन्यस्य अJतनिर्धारणानुपयुक्त्वा मोक्षार्थविच प्रकरणपठितपदमात्रं परिशीलनीयम् । तत्र, “ तसिन्नयं पुरुआो मनोमयः अमृतो हिरण्मयः’ इति पुरुषदं प्रथमं भूयते । 'सयं ज्ञानमनन्तं प्रश्न यो वेद' इत्यत्र अनन्तपदं योगशक्तश्च त्रिविधपरिच्छेदरूपान्तराहितीमवगमयदेखी रूढ्वा विशुमपि सफोरयतीति च वदन्ति । तत्रैवान्तरप्रश्ने, 'अग्भस्थमारे ', ‘यमन्तःसमुद्र त्रयोऽवयती' ति समुदशायी श्रियःपतिः प्रक्रयते । सहस्रशीर्षानुवाके च, 'नारयणं महाज्ञेयम् ', 'नरयण परं ब्रह्म तत्वे नारायणः परः, ’नारायण परो ज्योतिराम नारायणः परः , ‘व्याप्य नारायणः स्थितः , अनन्तमव्ययं कीर्यं समृदंतं विश्वशम्भुवस् ' इत्येवं दहरविद्यासंदर्भा सर्वविद्यावेद्यो नारायण एवमन्तः समुद्भशायी ; अतःप्रवेशबलत् खलु यस्य वैश्वानरहिशिखां नीतोयद अध्यथा विद्युद्वत्र विभाति ; य एवमतधीमी भक ब्रह्मशिवेन्द्रदिशब्दैः ब्रज्ञ विधादिषु विवक्ष्यते इति नीलमेघश्यामो नारायणः श्रियःपतिर्मुक्तकण्ठं बुध्यत इति कथं प्रमणशरणानामपेनाभिनिवेशनमन्यदेवतपारभ्यशङ्ककलकलेपावकाशले शोऽपि । एवञ्च. 'तस्य प्रकृतिलीनस्य यः परः स महेश्वरः' इति महेश्वरशब्द, तमीश्वराणां परमं महेश्वरम् ’ इतीश्वरेषु महान् ईश्वरोऽयं पवमन्यत् इति स्युपादितार्थपरस्सन् नारयणे स्थास्यति | । उपरि, 'ऋते सयं परं ब्रश्न पुरुषं कृष्णपिङ्गलम् । ऊर्धरेतं विरूपाक्षी विश्वरूपाय वै नमः'इति विरूपाक्षपदमष्फ एव शीतोष्ण चन्द्रसूर्यनेत्रसय विष्णवेत्र समन्वितमभाति । विरूपाक्षातर्यामिग्रहणं वा क्रियताम् । साक्षाद् विरुपाक्षमेव सर्वज्ञ शम्भुमनुसंधाथ प्रणम्य तदनुभभावितपभार्थज्ञानो वा जप्तविधायामत्रततु मुमुक्षुः । न पुनरेतन्मन्त्रं रुद्रश्रवणमात्रेण मुक्तये मुख्यतया मुमुक्षुषास्यवं तत्र सेल्यति । यथा । अधस्तात् , ‘तपुरुषाय विद्महे महादेवाय धीमहि ' इति मन्त्रो नापेक्षितविधिसाधक, तत, ‘नारायणाय विद्महे वसुदेवाय धीमही ’त्यपि । श्रवणात्, दुर्गिदतिगरुडनिर्विशेषं पाठाच - तथैवयमपि मनः। अथ पुनरादित्यमण्डलान्तर्वर्तित्रयीतनुहिरण्मयपुरुभोपासनं तसायुज्यसऍिना फलमदं विधीयते । आदित्यमण्डलातवैिराजमानञ्च विष्णुरिति प्रागेव आकशि । ३८ ऐतरेयोपनिषदि तु आस्मादिपदानि साधारणान्येव सन्ति व्याख्यातभागे । अध्यास्यभागे तु तत्रैक, ‘ अ इति ब्रस' इति परस्थ जरुणः अकारशब्दवाच्य लभावेदि । ‘अ इति भगवतो नारायणस्य यमाभिधान 'निति तु अवेदान्तिनोऽपि बिदन्तीति किमत्र निरूपणीयमस्ति । छन्दोये (हृदश्यके च) अस्मत्रह्मपुरसशब्दा एवं भूयन्ते। अहतपाप्मा पुसोऽयं पुण्डरीकाक्षवादिना प्रसिद्ध इति , ‘य एषोऽतदित्ये हिरण्मयः पुरुको हयते हिरण्यश्मश्रुः हिरण्यकेश आ प्रणख सर्व एव भुवर्णः । तस्य यथा कथासं पुण्डरीकमेवमक्षिणी तस्योदिति नाम । स एष सर्वेभ्यः पाप्मभ्य उदितः' इत्यत्र व्यक्त । मधुविद्ययाम् , तत्रैतद् ब्रह्मा प्रजापतय उवाच प्रजापतिर्मनवे' इति अलोपनिषदुपदेष्ट्य मध्ये त्रमा परिगणित इति । न परं ब्रनेत स्रससिद्धम् । गायत्रीवियां श्रियःपतिपरपुरुषसूक्तगतः, ‘सवानस्य महिमे' ति मन्त्र उपातः । पुस्खश्रियाम्, ‘कृष्णाय देवकीपुत्रायोक्ता’ इत्यत्र आराध्यतया प्राकृणो विवक्षित इति नाभिप्रयन्ति; एवं संदगविंचयम्, ‘हिण्णदंष्ट्रो बभसोऽनरः इति हिरण्यकशिपु हद्भयभेदकवतभयङ्करदंष्ट्रभामुरः श्रीनृसिंह इति च । वैश्वानरनिथायां पृथिव्यादि पदादिवर्णनेन विश्वरूपो वैश्वानरो वेदितः, यः विष्णुरिति महाभमतादौ सद्यते । तदेवं विष्णुपारम्पर्येव छन्दोयदवधि यथायथमुलेवः सष्टं वा कथमपि वा; नान्यस्य । पुरुषशब्दनिर्वचनं तु बृहदारण्यते, स यत् पूर्वोऽसात् सर्वस्मात् । सर्वान् पाप्मन ओषत तस्मात् पुरुषः ’ इति सर्वपूर्वस्थितव सर्वपापप्रदाहकवाभ्यां परमाभिन्यकारि । एवफ़ातीयानि बहूनि निर्वचनानि पुराणादिवर्णितानि ज्योति रधिकरणटीकादिषु द्रष्टव्यानि । एतस्य पुरुषस्य सूर्यमण्डलमध्ये संभुवसतो रूपमपि, ‘ तस्स हैनस पुरुषस्य रूपं यथा महारजने वासःयथा पाण्डुविकम्, यथेदः गोपः, यथाऽस्यर्चिः, यथा पुण्डरीकम्, यथा सकृद्विचुमियनेकपक प्रकाशि । सर्वपाश्रयसहस्रकिरणमण्डनस्य सर्वमपि रूपं संभाव्यते । सर्वथाऽपि सरूप एव स परः । मधुबालणे च, ‘युता धस्य हरयः स दश ’ इति, ‘कृष्णरूपाण्य नन्तानि' इति अन्तर्यामिणो हरेनतानि हयाणि दर्पर्यन्ते । तत्र हब्दोि विौ असाधारण इति आबालमधिगतोऽर्थः । उपरि शाकपत्रलगे, ‘तं वैौपनिषी पुरुषं पृच्छामी' ति शाकस्यं पर्यनुयुञ्जानो याज्ञवलयः अपनिषदां प्रतिपाद्यो मुस्योऽर्थः पुरुष एवयथा पुरुषसूक्तयेति प्रस्थापयति । पुरुषश्च वासुदेव इति प्रगावेदितम् । उपरि पूर्णत्रालणे च अध्यक्षदित्यमण्डलस्थः पुत्रः प्रत्यपादि । तदेवं कतैतिरीयकत्रोक्त विष्णुनारायणादिपदाभिधेय परमपुरुषविषयकतया पूर्वोत्तरोपनिषद्भतानां साधारणशब्दानामाङ्ग येन संगमनात् अन्याइंशदेवतैकप्रसिद्धस्य पदस्य परविद्याप्रकरणे कचिदपि दशापि आसूपनिषत्सु प्रयोगानुपलम्भान्न उपनिषद इमा विष्णुष इति एतदनुरोधेन ईतर उपनिषदो निर्वाण इति, विशिष्य निरूपणे चोपनिषदतराण्यपि विष्णुशरग्यस्य प्रायोऽनुकूलानीति च विभाव्य तदिह संग्रज्ञ स प्रतं सहृदयहृदयसंप्रीणनाथ शंसनीयम् , अनग्रहेण शंसितवानसि । तत्र आस्तिकोऽनसूयुः प्रमाणम् । अस्य परस्य ब्रह्मणो विष्णोरनपायिनी श्रीश्च तत्र तद्देहोपनिषलु गूढमुप दिक्ष्यते । आदित्यमण्डलेऽऽहृदये च हिरण्मयं पुरुषं प्रतिपादयन्ति बहूभ्येत दुपनिषदन्नर्गतानि वाक्यानि भगतः नित्यश्रीसंपर्क निपुणं दर्शयन्तीति संप्रदायविदः। तैतिरीये अन्तर्यामिणो नारायणस्य निरूपणे प्रवृत्तेऽनुवाकः 'तस्य मध्ये वह्नि शिखा अणीयोर्धा व्यवस्थितः २ मीलोयदमध्यस्था विद्युल्लेखेव भास्वरा । नीवाशूक न तवी पीतभा स्यात् तनुपमा’ इति श्रुतिहृद्यमपि निमल्य नेत्रे निgणं भाव नीयम् । बृहदारण्यके च याज्ञवल्वयो जनकं प्रति, ‘इन्धो माम, यमिन्द्र इत्य चक्षते परोक्षेण ’ इति भगवन्तमिव, ‘ वामेऽक्षिणि तस्य ५ विराट्’ इति तपली मधुपदिश्य तयोरेष संस्तावःअत्रम्, आवरणम् , पूतिः सञ्चरणीत्येवमतहृदये द्वयोरनयोर्दयोः सानन्दनिवासं संभ्भगवगमयतीत्यलमषितेन । श्रियः प्रभवः श्रीसूक्तादिपरश्शतप्रमाणान्तर - तद्भाष्यादिपरिज्ञेयस्तु नेह प्रस्तूयते । हितम् अस्य च श्रियपतेहरहरभ्याससाधेयातिशयं दर्शनसमनाकारं प्रीतिरूपापनं स्थानमुपासनापययं प्रागुक्तमिव प्रपदनमपि परमपुरुषार्थषय इति प्रचामादेशः । अयमीशस्तत्र तत्र निगूढ़ः। यथा ईशोपनिषदि अन्ते, ‘ओं क्रतो स्मर कृतं रसर इति, ‘भूयिष्ठां ते नमउक्तिं विधेम' इति च । उपनिषदि, ‘ अच्छेद् बाहू मनर्स प्रज्ञः -- नयच्छेच्छान्त आमनी ? ति वैष्णवं पदमधिगन्तुं, तद्वशीकणमुषायः प्रदद्यते । तत्र प वशीकरणं तच्छरणागतिरेवे 'ति च विदितवेदितव्यैवे दितम् मुण्डकोपनिषदन्ते च, ' संप्राप्यैनमृषयो ज्ञानतृप्तः कृतास्मान थीतरागाः प्रशान्ताः ते सर्वगं सर्घतः प्राप्य धोरा युक्तस्मानः सर्वमेवऽऽविशन्ती' ति संपूर्णज्ञानात संयमिनः समाधिलभ्यमपुरुषार्थान् प्रोच्य समनन्तरमेव, ‘वेदान्तविज्ञानसुनिश्चि तार्थाः संन्यासयोगात् यतयः शुद्धसत्वाः । ते ब्रह्मलोके तु परान्तकाले पशमृतात परिमुच्यन्ति सर्वे ' इति महा विश्वासशालिनां परमामृतात् परमपुरुषादेव भक्तिथा नापनात् मुक्तिं प्रेसतां प्रतिपादितः संन्यासः प्रपतियोग एवेति युक्तं प्रतिपक्षाए। ' न्यासस्याग इत्युक्तः शरणागतिरित्यपी ’ति संन्यासशध्दो भरन्यासे हेि प्रसिद्ध एव तैतिरीयोपनिषदन्ते, भ्यासः प्रोक्तेऽतिरिक्तं तपः'इति च सुप्रसिद्धम् । तह हि सत्यतपोदमशमद्यविशेषं मानसमपि भक्तियोगं परिगणय्य, ‘न्यास इति प्रश्न जप्ता हि परः’ इति न्यासस्य सर्वत उस्कर्म संकीर्यआवृतिरहितस्य, अचिरेणान कृतिहेतोः पुरुषापेक्षामनुरुध्य यथाहं प्रारब्धपरिक्षपणक्षमस्य अकिञ्चनधनस्यास्य भक्तिः योगादतिरेकम् ,तस्सन्यासमेषां तपसामतिरिक्तमाहुः’ इति बहुसंवादसूचनपूर्वमुष्षट्स विधाय च तम्, पुनरपि प्रशंसने प्रकृतिधीयत, ‘एतद्वै महोपनिषदं देवानां गुह्यम् इत्यादिनेति न्यासभमणनिगमरणपणनावसरे कनिष्ठिकामधितिष्ठति नतैतिरीयमिति निश्चप्रचमेत् । ऐतरेयोपनिषद्यपि अस्यास्यते भागे मुमूर्षानिमित“िनो मोक्षहेतु मन्त्रजपो विहितोऽस्ति । तथा छान्दोग्यमपि मध्य एव पुरुषविधाप्रकरणे षोड शाधिकवर्षरतजीवनं विद्य फलमुपवर्ष, ‘अपिपास एव स बभूव । सोऽन्तवेलाया मेतत् त्रयं प्रतिपद्यम् ’ इति मन्त्रत्रयमुपदिश्य, उद् वयं तमससरि -- आम ज्योतिहतमम् ’ इयनायासेन अव्याक्षेपेण मोशनसंप्राहिं संदर्शय। नूनं न्यासगे विद्यामभिसंधत इति निरूपणनिपुणानां निविंशयनिर्धार्यमिदम् । परीकिमहाराज सप्तरत एष श्रेयो लिप्सुः श्रीशुकमहरिमानुग्रहपालीभूय अभ्यं । इति श्रोभागवते प्रोक्ताम् , श्रीविष्णुपुराणे (४-१) वर्णिताल, ‘खटनो नाम कश्चिद् राजर्षिः अच्युतमकमेव जगदशेषं प्रागधिगतवानपि देवासुरसंग्रामे देवे: साहयकयाभ्यर्थितः तेषां प्रियं विधाय तान् , दित्सिसंवरन् आत्मनः शिष्टमायुः प्रमाणमनुयुज्य, 'मुहूर्तमात्रमवशिष्टमस्तीति तनः समाकर्थ तक्षण एवास्वलित गतिन विमानेन मथुलोकमगम्य, 'भगवन्तं प्राप्स्यामी' त्यध्यवसाय भगवति वायु देवे मानं युयोज, तत्रैव च लयमवाप' इति ॐथामनुसंदधसां स्वरसावगभ्यमे सत् , यदनेकजन्मसंसिद्धानवतावतेिन भक्तियोगेनेव अन्येनापि केनचित् कलनुगुणेन योगेन अकालकल्यं स्थानं सुम्नपमिति । अत एव खट्वङ्गः प्रशंसितः ‘सzनेन समो नान्यः कश्चिदुर्यो भविष्यति । येन स्त्रर्गादिहागम्य मुहूर्त प्राप्य जीविभम् । त्रयोऽतिसंहिता । लोक बुद्धस्य सयेन चैव हि " इति । नूनं मायाप्रधान गझयुरसंहारसमर्थेन धानुष्कधुन्धरेण खट्रान अहच्क्ष्यमपि मायामयप्रधानकक्ष प्रच्छन्नं प्रणवाद्रिधनुस्संहितेन प्रत्यङ्मयेन बाणेन क्षणमात्रेण विध्यता परब्रह्म परिपूर्णानुभवर्षरिवाहभूतं परिचरणसम्राज्यमात्मसादकारि । तदीदृश एवेह छान्दोग्यपुरुषविद्यावसानेपि तैत्तिरीयपुरुङ्गविद्याप्रकम इव कश्चिदुपायोऽभिसंहित इति स्थिते, सोऽयं न्यास इति न्यासविधायिनानाप्रम|णानुसारेण निर्मीयते । अन्ते चास्या उपनिषदः श्रथते, ‘३यामच्छबलं प्रपद्य शबलाश्रमं प्रपद्ये ' इति घन श्यामे भगवति प्रपछि:, , 'धूल्वा शरीरमकृतं कृतात्मा ब्रह्मलोकमभिसंभव मी' ति, ‘प्रजापतेः सभां वेश्म प्रपथे,’ ‘लिन्दु माभिगामिति च । शृहदारण्यकेऽपि ब्रह्मधानविधानामवसने ईशोपनिषन्मत्रः, ‘भूयिष्ठां ते नमउक्तिं विधेमेति प्रपतिपरः ऽयत एव। तदेवम्, श्वेताश्वतरोपनिषदोऽन्ते यथा, ये त्राणं विदधाति पूर्व यो वै वेदांश्च प्रहिणोति तनै | इति मोक्षकमस्य भगवति प्रपत्तिरुपायोऽदशिं, तथा बीबीशाद्युपनिषत्स्वपि आस्विति परामर्श नूनमिद मषि निवेदनीयं भवति, यत् तत्रभवता श्रीमत्रिगमन्तमहदेशिकेन उपनिषत्स्यघ भगीतासूपनिषु वरसानुसंधापितस्य शरणगतिश्लोकस्य व्याख्यानारम्भे विहिते मछलोके (i) ४२ 'य उपनिषदामन्ते यक्षादनन्तदयाम्बुधेः वृटिशजनताशोकः श्लोकः स्वर्यं समजायत। इति भगवत उपनिषद्विदीप्तम्योषनिषदमन्ते विराजमानताधऐन्स् , तत् तस्य गतोपनिषदामन्ते मुख्योपनिषदामन्ते चोक्तरीत्या भक्तिस्थानपत्या भरस्वीकर परायणतया स्थितुिं सुदूरं परिशील्यैवेति । कस्मादयमर्थः एषु वाक्येषु प्रधानभूत प्रपतीदश्षरताप्रस्थापनपूर्व प्रच्यैराचार्येनें प्रत्यपादीति चेत् – यस्माद् भगवता भाष्यकृता पुरुषविश्वविकरणे तैत्तिरीयबाषयप्रस्ताव इव भगवदतचरमश्लोकेऽपि गधग्रन्थाभिसंहितोऽप्यर्थः पटं नाभाष्यतेति सञ्चिन्त्य संतोgख्यम् । पुरुषार्थः प्रदर्शिते तत्वहिते । पुरुषार्थोऽवशिष्यते । स इह निःश्रेयसामा। स च तमसः परस्ताववक्षिते पुनरावृतिरहितं बन्धनिर्मूलपुरुभपरिषषरक्षयानुगुणस्येममाजि पदे पदे हिरण्मये परमकारणस्य पश्य पुंसः परिचरणेनानुसंचरणेन च भक् मानन्द ३ति संग्रहः । प्रय उपनिषत्सु परमं पदमिदं यथायथं प्रतिपादितमे वास्ति । किं बहुना? ईशोपनिषदन्तभृतो मत्र एकतावत् क्रियासमभिहारेण अर्धानुसंधानपभमानीयताम् । अधिकरणसिद्धान्तनयेनाशेष अप्यर्था अधिगता / भविष्यन्ति । अधिकरणसिद्धान्तो नाम उच्यमानः कश्चिदर्थः वाग्यथानुषत्या यन् अनेकान् अनवगमयति, यान् स्वस्वर्थान् आश्रित्यायमेकोऽर्थोऽवतिष्ठते, तेष मपि सिद्धिः । पश्यते है, ‘अरे अप्रनेतः! परमात्मन् ! मां नय’ इत्यनेन उपरि तनं स्थान विशेषं प्रति नयनं यदि न भवेत्, न भवेदेव मोक्ष इति सिद्धयति । सुपथेत्यनेन, यद्यपि ज्ञानं तत् मर्गान्तरेणापि गम्येत, तथापि स्थिरावस्थाभकामेन पुंसा शोभनेन पथा गन्तवयमिति गम्यते । राये इतीदम्, अनपायिधनं भोगोप रणं बहुलं तत्रास्तीति बोधयति । ‘विश्वानि देव वयुनानि विद्वा' निति च यथा तैस्तैरनुध्यमाना उपायाः ज्ञानरूपाः, तथा अयगपि मयाऽनुष्ठितो भक्तियोगः प्रमतियोगो वा किञ्चित् विहितं वेदनमेवेति न मे उपेक्षणं भवतो युक्तमिति भगवन्तं अति निवेदनं सूचयते।'युयोध्यस्मत् जुहुराणमेनः' इति च, 'सर्वोषविधूननपूर्वकं आप्यं तत् ज्ञानम् । अतः तत्र संभवन् भोगः सर्वोऽपि न कर्माधीनः' इति ४३ गमयति | ‘भूयिष्ठां ते नम उक्तिं दिखेमे 'त्यनेन चेदमखिलमनुदर्शितं भवति, यत् एकं नमः प्रपदनस्यमिह कृतवन्तः , ‘बद्धाञ्जलिपुटा हृष्ट नम इत्येव वादिनः इति रीया भूयोभूयो नमो मनसा वाचा कायेन च करिष्यन्स एव यास्यन्ति; । अलै नम इह कूतक्तःतस्या एव तत् तत्रापि करिष्यन्तीति आकः आष्यश्चैक एख। , यस्मान्नमः क्रियते, तस्मात् ‘नीचोचयोः त्रभावोऽयं नन्तृननव्यनामकः । प्रभवति नीचो हि परे नैच्यं विलोकयन् ' इयुक्तरीत्या पराबरभेदः सार्वकालिक इति । उक्तिमिति कथनेन, वाग्भ्यापारस्य विविधस्थानकरणसNध्यस्य कणकलेबसव्यपेक्षघ्या, प्रगेनोविननस्य वृत्तय च तत्र कर्मनिरपेक्षकमनीय विग्रहपरिग्रहो मुक्तस्य ज्ञापिनो भवति । विधेमेति महोत्सइयञ्जनेन परिचरणस्य प्रकामभोग्यवं प्राप्यते । एवमत्रोपनिषदि व्यङ्गतानामर्थानामुपरितनीषु यथायथं कण्ठोक्तिस्तीति न केवलमेतावीत्, अचिन्तापदान्यपि अनेके अंशाः प्रतिपादिताः सन्सि । यथा - स्वर्गे लोके ज्येये प्रतितिष्ठति (केन. ४-९) स्वर्गे लोके न भयं विघनाति न तत्र त्वं –(कठ. ११२.), तद् विष्णोः परमं पदम् (कठ. ३.९), स सामभिरुन्नीयते जनलोकम्, पुरिशयं पुरुषमीक्षते, यत् तत् कवयो वेदयन्ते (प्रक्ष. ५.), वृक्ष इव स्तब्धो दिवि तिष्ठत्येकः, हिरण्मये परे कोशे विरजे प्रश्न निष्करम् , (मुण्डक. १-१; २-२.)परमे व्योमन् सोचते सर्वान् कामान्, एतत् साम गायत्रस्ते (है.आ, यदक्षरे परमे प्रजाः (तै. १२. प्र)तमसः परं दर्शयति भगवान् सनकुभः, स एकयो भवति त्रिधा भवति पञ्चधा --- शतञ्च दश चैकश्च सदृक्षाणि च विंशति, न पश्यो मृत्यु पश्यति न रोगं नोत दुःसताम् । सर्वं ह पक्षः पश्यति सर्वमनोति सर्वशः, स यदि पितृलोककामो भवति – थं यमन्तमभिकामो भवति सस्य संकरपादेव समुत्तिष्ठति । तेन संपन्नो महीयते, सर्वे तदत्र गत्वा किन्दते, सकृद् विभातो बेवैष अश्लोक, अस्थ है वै मर्णवैौ अक्षरोके तृतीयस्यामितो दिवि । तदैरभदीयं सरः तदश्वत्थः सोमसमः सद पराजिता पूर्नरुणः प्रभुवमेतं हिरण्मयम् , परंज्योतिरुपसंपथ स्वेन रूपेणाभि निष्पद्यते । स उत्तमः पुरुषः । स तल पर्येति जक्षत् ीडन् ममाणः स्त्रीभिर्वा यानैव, प्रजापतेः सभां वेश्म प्रथथे ’ (छ) इत्येवमादिषु । संप्रयुपस्थितकतिपयस्क निर्देशमात्रमत्र विस्तरभीरुण कृसम् । कर्षनवयुपनिषत्रकाशे च विशदं विज्ञायते । एवम्भूतपतांवहितपुरुषार्थता इ उपनिषद इत्थं भाष्यपरिष्कर परिष्कृत) मुद्रितः । अत्र स्थितानि भगवन्नामानि गुणविख्यातानि गणयित्वा समः नन्तरे सरे प्रकाशयितध्यानि, यत्रान्यासामपि कासाञ्चिदुपनिषदां पुरुषसूकरस्य च प्राच्यैशचाँडैः शरीरकादिषु संवादर्थे समाहृयोद्धतानां भाष्ये मुद्रणपथमानेष्यते । एषाश्च श्रीरङ्गरामानुजमुनिवराणां श्रीवरद विषुवाचाथं इति प्राचीनाश्रमे नामधेयमित्यभ्यूहितुमवकाशं ददति एतद्विरचितायाः भावप्रकाशिकायाः तलकेश इति किञ्चित् संप्रयुपक्षिपामि, यत् ५२ता विद्युइप निर्णेयं भविष्यति । यथा छान्दोग्यस्य, यथा च बृहदारण्यकस्य, तथैव यथावत् परिशिष्टोप निषत्सस्यापि परिष्क्रय मुद्रणम् , परमेण आदरेण पारमार्थिकस परमपुरुषश्रीनिवास प्रतिपादकस्य सिद्धान्तस्य प्रपञ्चक्षेमाय परितः प्रचरे बढश्रद्धया विशिष्टाद्वैत भाष्यप्रकाशकसमित्या समुचितमभ्यर्थित अपेक्षां व्याजीकृत्यार्नार्गलमधिकेनोसाहेन स्वयमेव प्रवृत्ता श्रीवेङ्कटेशदेवथानसमितिः समादिषुवदन्ति । तदनयोः । दूयोरषि समियोर्विषये कर्तव्यं कृतज्ञतानुसंधानं तत्रैव यथा करिष्यन् इदमेवात्र निविभन्नसामि, यत् । पवित्रायवेदान्ततद्भाष्यम् परिष्ककारहृद्यर्थेसंदर्भभव्याम् । समेष्यद्भिरेवं सरैः संघटय्य स्वयं धर्तुमिच्छस्त्रयं श्रीनिवासः ॥ १०-१२-५३. श्रीपदापुरी । } इति, उत्वम्, ति. वीरराघशाचार्यः ( उभयवेदान्तप्रथमाअसंपदः) -बृहदारण्यकवषयशाकथल्लूरं == शरी. बृह. १३अध्ययौ. ३-३-१०, ५-४७ ३-३-१४. ५१४६३-९१०, ३२१. ३२. १-४-८. (पृ. प्र.), ६-४-२. ४-२-८, ३-३ ३-३-२ ६-४-६ ३-१-२. ३-४, १-४-८. (मृ. प्र.) ३-४-७. १४-, ६--१६. १३८(६१) ४--२. ६-४-१७, १-४-३. ३-४-१०. । ६-४-२१. ३-३-१६. ३-२-३. २-४-४, ६-४-२२. ३-४-१. (१५) ३-५-१३ २-४ ३. ६५. १-४-६. १-४-५. ७-५. ३-३-७. ४-१-१९ ३-२-२. ७-६ . ३-३-६. ५-२-३. १-४२. ७-१०. ४-३-१. ५-३. ३२५. (२१) ८-१. १-१-. ८-१-१४. ३-३-५, ५२२०१२. ४-२५ ५• = । ३-४-७. ५-४०५. ३३९५, ८-२. ३-१-१२ ३-४-१२. ८-२-१५, ५-३-१३ . ५-७, १-२-४, ४-३-५. ५.७. १३-३. ८२१६. ३-१-२ ३-१-२० ४-१. ३-३-३० ४-४. ५.५. वृहदारण्यवाक्यानां श्रुत्यन्तरसंवादादिस्थलसूचो . ३–१. ३. ३. ३. अन्ते. द . ३-. छ. १-२. ६--१४.केन.२-५; ४. ६४ ३-३-१९-२१ , १-२-१०-१२ ।। ऐ. २-३. ६-४-१५. कल ४-५. ३४-१. ऐ. अस्म. १. ६--१८. केनः १२. ३९५सू. २. ६-४१९ . कठ. ४११ . ३-४-७. है. आ. तदारभनं | ६-४२१, छ. ८४-, वयमकुरुता ७-३ . स ८-३-३ . ४१कैथे. ४, . ८- ३.५ ५१-१८. प्रश्न. ३-. ७६. ३. ४. ४११९. मूवा. ४. ७२९ ( ३-१३-८. ५-८-७. , ३: प्र. ३-६, ७-१५५६-४, ३. १५-१८ ६-२२. ऐ. आम, ३ . ८१. छ, ५१४३. ६-४, यदा सर्वे. कळ ६५. ८३. , ५३ ६-8-१०. ३. ९.८-३ . , ५-२-४. ६-४-११ ( . १. → ११-२. ३८४ - ७. , ४. ऋषिदेशादिनामानि. अंयस्य आरिसः पु. २९ गौतमः ५. ६४४ गझिर्गार्यः ६५ भरद्वाजः ११६ विश्वामित्रः सः यः ॐ जमदग्निः ५७ वसिष्ठः पु. १४४ उद्दालक अरुणिः २३१, ५५१, ५५४ कश्यपः , कबन्ध आथर्वणः , काश्यः, वैदेहैः उअपुत्रः २५० नद्या १५५ - ३८४ विदग्धः शाकल्पः २९४ - २६० कत्यायनी १५५ , जित्वा शैलनिः दध्यङ आथर्वण १९० उदः शौरसादनः २९१ अश्विनौ। बीः वार्ण: २९२ जनको वैदेहः १९९गर्दभीविपीतो भारद्वाजः २९३ कौरव्यायणीपुत्रः ३९३ प्रवृद्धः २०१ श्वेतकेतुः आरुणेयः ४२८ जारव आर्तभागः २२९ प्रवाहणो जैवलिः भुयुः लभ्यायनिः २१७ गतः मङ्गलः काप्यः , २३४ वजिसनयो याज्ञवस्त्रयः ४५१ ॐ ३५ मधुकः पैङ्ग्यः धन्व आङ्गिरसः , वृणे भागविति: भरिक्षितः ॐ जनकिः आयस्थूणः पत चबायश: २२° संयकामो जाबालः होलः कौषीतकेयः २२३ गते भौद्यः वर्ग बचक्कवी २४९ - २१२ कुमारहरितः २३५ २८९ १ः पञ्च : ४०१, अल ४३१ धन
- पॅशनल् स्थरत्रये (२. ६ ६ ६ ; ८ ५. } पडतमस्ति । तत्र वन गुण
भधेयभ्ये निर्दिश्यन्त इति तमेव तानि देयानि । शोधनिका. १४. १५, कर्म ( कर्मष्ठ) १७२. २. (अभिवदतीति पूर्वम् २५. २५. तत्रैकयैव । शृणोतीति च पश्चत २८. २१. रूपफल इन् िपठ्यते एव २९, १९, दूरवं । मुपरि ७४ पुटेऽपि ) ५०, २२. प्रकारान्तरमृष्टात् १८१. ९, जीवत्राभेदपक्षेऽपि ७४, २२. दर्शनवेदन १९९. ५. पञ्चालानां ७७, ५, निमृणाति १५. ५ओर ९२, ८, ९ गोदाननसमानना । २११.१९, कैवलास्वप्सु १०३. २. स यद्यनेन १६९. ११. विज्ञानघन? (विज्ञा ५२.,४, यद्वनञ्च नमयेति पूर्वकोशेषु २५४, २२. जीवस्य शमन स्थिनमशुद्धम?) २६९.८,१९. पर्वलानां २९१२२. प्रा (P) साद ( प्रसादस्थनीयेति कशनg षष्ठः । ३५३ १८. य ईं मध्यदमिति मन्त्रे (अत्र अङ्गुष्ठमात्र इतीदमशुदम् ) कनिषयमुख्यप्रमाणाकरमुची. ८. निमितवि. पु. १-५-५६. ३७३ . वषर्नै. म.भ.कण. ८-३१' ७९, काठन्य. , १-१५-२० , यथारल. वामनपु. ७४-४. १५२. आकाश. यास. ३ १४३ ॐ तबबल. वि. पु. ६-५-८५ , एक एव : ३-४४ यद्रण. जनमार. १८५. आदित्यः ऐ. . २ , , . . ५-८६ समनत्रिपु६- ३००, अनन्ताः, यार. ४-६६ ४ नानी २-५२४॥ ३६५. वेदोऽनूतः शरी, भारत. भा. बृहदारण्यकोपनिषद्तलोकनामधांशः क् संप्त ८१ तस्मात् तदतृष्णा २८४ गसन्यस बीजिने , असभ्यन्तरतो समिन् सर्वे मत नानि ये वै तास्
- यद् वृक्षः
८९ मयेः सन् को रेतस इति २८५ म देवान् यश्चोदेति ने देववक्रि अवनिल , धनह: १११ यत् समूलं ११२ जान एव । १४२ विज्ञानमानन्दं २८६ अम्यतं ,, मन ३१७ द्रो नर। १११ कमाय यडू हे | मणन अथर्वण्य १९२ स ईयते में बं मधु पुरघ पुरः सप्त पक्षी १९१३ इते गीभिः यं यं १९५ आरममस्य १९५ तदेब सः ३४२ इन्दो मायाभिः यथा वृक्षः ॐ पर्यन्तं २८४ तस्माल्लोकत्र तस्य लोमानि
यत्र वे ३४४ व एव अभ अर्यः (ii) अणुः थः तेन धीराः ३४८ मनसो ये। ३ १९ मनसैव ३५८ तस्मिन् शुई एष पन्थाः स मृत्योः सः एकयैव अन्धं तमः ३५० विरजः परः। स तमेव धीरः ३६६ ततो भूयः अनन्दां नन तांते प्रेत्य । नानुययत् । एष नित्यः ७५१ तस्यैव ३८० आत्मानं चेत् किमिच्छन् ॐ पूर्णमदः ३९१ स विश्व ३५२ हिरण्मयेन ॐ तत् व पूषन् ४१९ य एतत् यदैतम् ॐ पूषन्नकर्षे ३५३ यत् ते रूपम् ४२ ईशान युरनिलम् यसदवकु
- ,
आ नl न दवः + अन्न नय यसिन् पत्र तमेवमन्यः ३५४ युयायस्सत ॐ दं भृती ३५६ ताभ्यामिदम् '? ? ४२९ अणस्य मन्वर्भदआविषयभागगते मन्त्राः अमुम्यत्वादिह न प्रदर्शित : । ते ४४९, पुट्टप्रभृति प्रन्थ एव द्रष्टव्याः । बृहदारण्यकोपनिषर्थसंग्रहकारिकाः
के बजभनेयास्ये यजुषि भक्षणं स्थितम् । नन्न शनपथम्; नने हदारण्यकं शिरः ॥ १ ॥ हवे मध्यन्दिने चात्र कधं भार्गैर्विभूषितम् । अत्रामार्थं विमृश्याऽऽचे प्रबग्थाध्याययोर्दूयम् ॥ १ ॥ अत्रणान्यत् संन्यस्येयं तनयादिषु । q¢ च ५५ च नवंवं धर् पक्षयुग्दश पञ्च च ॥ ५ ॥ IF (१ अश्वमेधधर्मःमृष्टपःप्रभृतिदर्शनम् । " उक्तमात्रं () तत्र मृयोक्रेचियानसंभवम् ॥ ४ ॥ संवत्सरस्य तज्ञस्य यद्युम्नस्य चञ्चनम् । विदनेऽनश्वमेधे मृत्युदिन्यदशनम् || ५|| (३) अपुर्यदैवेनै वगाद्यद्रातृवंकलीम् । प्रणदाधश्च त्रिझयोद्राक्षारं प्रणभावे ॥ ६॥ पार्हनि |णनानपसा अन्ते जपं वरम् । असतः मद्भनयज्ञपरवाह तृतीयम् || ७ ॥ (१) अभी तृतीनुद्यातु साक्षाद् भनिरूपणम् । आमा पूर्वमहः पुरु मिथुनात्मना ॥ ८ ॥ प्रादुर्भयकरे धृथैि बिटिं देवगोचरम् । अतमृष्टं नथ श्रेयाद्देवरूपामिदं यतः ॥ ९ ॥ अव्यानं व्याकृतं सत् प्रविश्यान्नर्विराजते । अत आमेयुपासीत दनीथं प्रेयश्च तत् ॥ १ F{** ५२ अहं प्रसास्मीत्युपासपराः सर्वे भवन्त च । उपासितुरभूत्यै तु नैव देवा अपीशते ॥ ११ ॥ अन्यः सोऽन्योऽहभिस्येवं न विद्यात् यस्तस्ववित् । शुर्भवेत् स देवानाम् जन क्षत्रादिसृष्टिकृत् ।। १२ ॥ देवलोकेऽप्यत: क्षलक्षत्रं धर्मस्यजेन्न तम् । आमा नाविदितः पात जायापुत्रधनक्रियाः ॥ १३ ॥ मनस्विनस्मि। यानि वा प्राणोऽक्षि अघो वपुः । (५) अथैतत्पञ्चमे ऐक्तं सप्तत्रिब्राह्मणं विदम् ॥ १४ ॥ प्रसिद्धमनं सर्वार्थम् देबथै ६ हुतादिके । ५श्वाद्यर्थं पयश्चभ्यत् त्रयं त्वात्मार्थकारसम् ॥ १५ ॥ अक्षितिः पुरुषोऽक्षणमेतमुझे भुक्तिमुक्तिदः । ते त्रयो वाङ्भनःअणः तान् न साधु मन्त्रयेत ।। ११ ।। अथ संप्रतिकर्मोक्तं पित्तं पुत्रानुशासनम् । प्रयत । दिद्यवगांद लिनुनाऽथ चे ततये। ॥ १७ ॥ प्रणस्याश्रयतः श्रेष्ठम्, वथाऽस्तं हे नेत सः । नमत प्राण्यादपन्यच (६) नामरूपक्रियामयः ॥ १८ ॥ IV (१) तुरीयाश्च तु बलकिविद्य। यत्र व्यपोहति । आदित्यपुरुषादीनां प्रस्रवम् तत्वमाह च ॥ १९ ॥ अजातशबलाकं सुषुप्तस्थानयधनात् । (२) शिशुः सदमस्थूणदिर्विचित्रचमसंस्थितः ॥ १० ॥ उक्तो द्वितीये (२) तान्ये मूर्तामूर्तवपुः परम् ।। (५) तुर्यं प्रोक्ता च मैत्रेयीविधा झनधनारिभदृक् ॥ २१ ॥ (५) मिथ भनि भूतानि पृथ्व्यादनि च तद्रूश् । ब्रह्मभूतमयं प्राह दोड्डवऽश्विनौ ५धु ॥ २२ ॥ ५३ (६) स्वयम्भुजसपर्यतो गुवंशस्ततः श्रुतः । . १) गवां सहस्त्रं जनको जमिष्ठायेति दरवान् ।। २३ ।। अन्येषु जोषभूतेषु याज्ञवल्क्य उदाकरोत् । अश्वलो नाम होता तमोरेभे च परीक्षितुम् ॥ २४ ॥ अतिमोक्षन् संपदश्च सोप्राक्षीढ्वगाश्रितान् । (२) ग्रहमतिप्रहनम्नभागोऽपृच्छन् तथेतरत् ॥ १५ ॥ आप्तोत्तरं, 'मृनः कुत्र भवेदित्यपि पृच्छकम् । नीव रहसि संमः5य यथाकर्मेत्यभाषत॥ २६ ॥ (३) परंक्षिताः केति भुयुः अश्वमेधिपतिं परः । (४) पृष्ठे अंयुषस्तेन वपरोक्षेऽर्चलाक्षरे ।। २७ ।। प्रणन (दक जीक्स्यान्तरं नइशं जगौ । (५) {थैवथ होदेन पृष्टो मृत्यन्तदुर्गम् ॥ २८ ॥ बाल्यमौनादिमद्वैधं परं ब्रह्म जगौ पुनः । (६) अबदलोकाधाराणां प्रश्न गणः समाहितः ॥ २९ ॥ (७) उद्दालकमधचतु मूत्रं वायुः सभन्नधृत् । अलयाम्यमृते जीवात् परश्चिदचितामिति ।। ३० ।। (८) पुनर्गाभ्य सर्वकयधारं पृष्टस्वभाषत । यlङ्कत*शभथ वक्षरं ब्रह्मन्न शासकम् ॥ ३१ ॥ (९) प्रर्थे बलिष्ठमप्येनं विदग्धः य' स्तः । दक्संख्यादि पप्रच्छ ?रुषानष्ट च क्रमात् ॥ ३२॥ रूळधीनरोऽप्यपृच्छत तं कुदं दग्देवतादिकम् ।। अथ पृष्टा समानता aः:तg!षरम्परा ॥ ३३ ॥ सर्वमुक्वौपनिषदं पुरुषं पुरुषातिगम् । पृष्ट्वा विदथमाहै२ ६५तमनुतेरे ॥ ३४ ॥ १४ तस्याज्ञस्यापतन्मूर्धा तस्याथान्यहन् परे । मृते देहे जन्महेतुं पूष्ट्र विधान् जिगाय सः ॥ ३५ ॥ VI. (?) अण्वतान् जनकच्छूचा तत्र सुक्ष्मांशवादन। (२) याज्ञवल्क्येन कथित इद्रोऽक्षिस्थो गतिष्ठितम ।। ३६ ॥ (३) किंज्योतिरिति पृष्टंध सूर्यश्चन्द्रोऽनलश्च वा । योतिपुंस इति स्सह बने ज्योति. स्वमित्यपि ॥ ३७ ॥ विमोकं पृष्ट आह स्म मुषुप्तिं (४) मरणं तथा । नेिष्कामस्य ब्रह्मभंगमिहामुत्र च विस्तृनम ॥ । ३८ ।। (५) मैत्रेयब्राह्मणं (६) वंशजामणञ्चषदन्यथा । WII. (१) प्रणवोपासनं (२) दानिदद्यादनार्थशिक्षणम् ॥ ३९ ॥ (३-४) हयोपामने बॅधा (५) स्याहृतित्रग्ररूपिणः । अहनन्नऽहमव्यय सूयगभ्यांक्षगस्य च ।। ४० ।। मन्यम्य ब्रह्मणो मुन्ये विहिते द्वे उषभने ।। (६) शाण्डिल्यविद्या (७) ब्रह्मदेवं विद्यान (५) वाचि धेनुना ॥ ४१ ॥ (९) उद्यमैरुपशमे (९६/ वाद्यदर्शिनयना । अशोकलोकसंप्राप्तिः (१२) व्याधिपीडदिकं तपः ॥ ४२ ॥ (१२१३) निरचिनोक्थादिचिन्ना (४) गायत्रीमनवेदनम् । पदत्रये मुरीयेदं इष्टः (१५) पूषादिाचनम् ॥ ४३ ॥ VIII, (१) येषुयेष्ठभ्राणविद्या (२) तनः ५5नविदंति: । (३) मन्थकर्म भहत्चार्थम् (४) महितपयलब्धये ॥ ४५ ॥ कर्तव्यांन (५) ननः वैशः कूटथादित्यशोभितः । तदभ्यरीतिरप्येवं वृहदारण्यकस्थितिः ॥ ४५ ॥ । २३७, २८७. पुटयोः स्थिताः छ१ि छ। अर्को द्रष्टव्या। । सभाष्यपरिष्कारबृहदारण्यकविषयसूची आरग्भे शान्तिपाठः – मङ्गलम् अतरणिका-वेधांश्चधिकरणम् ३-१ अश्वत्राङ्गणम् अश्वमेधीयधस्यायु उपआदिष्टः आदित्यादिमयधिरुणम् । अश्वनुबन्धिषु दृष्टिः ३, ४ ३-२, अश्वमेधत्राह्मणम् । अश्वमेधादौ दृष्टेविधानाय मृत्युकर्तृकसृष्टवर्णनम् प्रयोजनत्रनाधिकरणम् ६-८ मृत्युनक्त्रणोऽर्कचनवचनम् चियग्निदृष्टिः वङ्गपु ! १ मृयुकतूकमंत्रसरमृष्टः संवत्सरकतृक्संयमृष्टः मंत्रण यज्ञार्थं स्वशरीरभ्यधीकरण भ अश्वमेधे चियनं च आदित्यस्य प्रागुक्ताफय च दुः .. अदिययरेख मृयुदेवमावम् ७ ५ / ३-३. उनॅथनाङ्गणम् । भुम्यमाणदृष्टिविधानाय देवासुरम्पञ्चम्यायिका अन्यथाधिकरणम् भगादिकं प्रति देवोक्तवाक्येषु श्रभाष्यर्थवचारः ५६ धागादीनमसुरपराभूतत्वम् भुल्यप्रणस्य अयुरपरिभवितृत्वम् उद्रातरि मुख्यप्रणदृष्टिः मुख्यप्राणस्य दूर्नामकम् मुख्यमाणेन बागादिष्वपादितदोषबहिष्करणम् तेन वागादीनां यथावत् रक्षणम् । तेन स्वार्थगृहीतस्यान्नस्य वागादिभ्योऽपि विभजनम् .. मुख्यप्रणस्याने कर्णादिनामनिर्देशेन तन्निर्वचनम् मुख्यप्रणाणुत्वाधिकरणम् अभ्यारोहत्रः २६ १. २८ २९ ३२ ~ ३४-३८ ३६ ३७ ( ३–४, आत्मब्राह्मणम् । समारम्भे आत्मसद्भावः अहमस्मीति तदासनज्याहरणस्यार्थविमर्शः पुरुषशब्दनिर्वचनम् स्त्रीपुरुषरूपेणाविीय मनुष्यादिसृष्टिः अम्यादिदेवतांसृष्टिरूपविसृष्टः ४२ ४४ ४७ ५१ अव्याकृतरूपेण आदौ स्थितिः स्वस्य नामरूपाभ्यां न्यकृतवम् तस्मान्मनः सर्वत्रन्तःप्रवेशः तथैव प्रणवागादित्वम् कारणत्वाधिकरणम् स्मृत्अधिकरणम् रचनानुपपयधिकरण एकैकोपासननिषेधेन आरमघोषसनविधिः आत्मनः पदनीयत्वं प्रेयस्त्वया ५२ ५३ ५४ ५५ ५६ ५७ ५८ ६०-६१ ६२ ५७ अहोबलभयुपासनावधानोद्धतः एतदुषसनौचित्यनिरूपणम् उसकरस्य देवैरनभिभाच्यवम् अन्येषां देवपशुत्वम् । आमवोपासनाधिकरणार्थतत्त्वम् देवलोके इन्द्रादिक्षत्रदृष्टिः तत्र वैश्यादिसृष्टिः इनक्षत्रभूतधर्मसृष्टि: लोकद्वयेऽपि ब्रह्मणदिविभागः जॉणः अविदितस्वे अरक्षकम् जीवमनोऽपि सर्वभूतलोकवम् आमनो जायापुत्रवितकर्मपेक्ष मुमुक्षोः वागादीनामेव जाग्रदिपत्रम् ६१ ६६ ६७-६८ ६९ ७१ ७३ ७४ ७८ ८० ३–५ सप्तमनर्वाणम् अन्नसप्तकष्टिः अन्नसप्तकविवरणारम्भः अन्नसप्तकटुक्षितिपुरुयोपासनम् आमार्यबलप्तमनवाप्रणामकात्रित्रयविवेचनम् मनआदिषु त्रिष्वनेकविधदृष्टिः मनआदित्रयस्थ आधाधिष्ठातृनिरूपणम् अनन्तवपप्तनम् ऐडशकलचन्द्रसाम्यं पुरुषस्य कलयलभकं संप्रसिकर्म पुरुघलेन पितुः देलेके दिव्यमनआदिप्राप्तिः इन्द्रियाणां श्रमप्रसक्तिः ८१ ८२ ८८ ८९ २ ४ ९१५ २७ २८ - ¢ « - ६०० - १०२ १ ०३ मुख्यमMण अपरिश्रान्तवम् । (viii) ५ / इन्द्रियाणां प्रणशब्दभाFित्वम् इन्द्रियदेतानां सर्वेदिककार्यकणसामर्थाभावः प्राणदेसाया। अनस्तमितत्वम् माणनपाननविधानम् १११ ११२ ३- ६. आत्मनो नामरूपकर्मत्रयामस्त्रम् ११३ ४-१, बालकिविद्य। बालकिन । अजातशत्रवे आदित्यपुरुषदि-ज्ञातब्रह्मनिरूपणम् अजातशत्रुणा सवैय तस्य अब्रह्मस्वधनञ्च ११६ -१२३ बालेकिन! तत्वज्ञानयजतशत्रुपसदनम् १२५ क्षत्रियेण अरूणयानुषमीयोपदेशः १२५ सुप्रपुरुषप्रबोधनम् संबोधनविशेषणमर्थविशेषविस्तरः। १२६ भार्याशयाविष्करणम् १२९ सँसपुरुषस्थानभूतपमस्मोपदेशारम्भः कर्नाधिकरणम् तदमावाधिकरणम् १३५ प्रबोधकाले परमात्मनः सर्वप्रादुर्भावः १३९ परमात्मनः ‘सत्यस्य सस्य ९ मिति रहस्यनाम १२५ ४-२, शिशुब्राह्मणम् मुख्यप्राणस्य शिशुवेन रूपणेन दामथुणदिविवरणम् अम्बिलचमसविशेषमतिबोधनम् १४; ४-३. मूर्तामूर्तत्राह्मणम् अधिदैवतमश्यामच मूर्तामूर्तसारनिरूषणम् अक्ष्यादित्यगतपुरुषरूपनिदर्शनानि १४ ५९ नेतनेतीति ग्रहणम् सत्यस्य सम्यमित्येतद्विवरणम् उभयलिंङ्गाधिक्रमणम् .. १५९ १५० १धकाणम् • १५४ ४-४, प्रथममैत्रेयी ब्राह्मणम् संन्यासप्रवृतेन याज्ञवल्क्येन चैतेश्यै द्रव्यविभजनम् विस्तय मैत्रेय्या विद्योपदेशमर्थना पयादप्रियत्वस्य आभकामधीनवनिरूपणम् आमनस्तु कामायेत्येदर्थविस्तरः अमोपासनोपदेशः सर्घस्थ आरमतादयश्श्रुपदनम् दुन्दुभ्यादि दृष्टन्तीकरणेन इन्द्रियनिग्रहोपदेशः सर्वस्य अष्टाभूतपरमात्मनिःश्वसितरूपाहा उदकमलसैन्धवक्त् परममनो विज्ञानघनात्मत्वम् न प्रेत्य संज्ञाऽस्तीत्येतदर्थनिरूपणम् यत्र हि हृतमिति श्रुत्यर्थविवेकः बांयान्वयाधिकरणम् पारिप्लवाधिकरणम् मध्ये नैकमित्रसंभवाधिकरणम् अंशाधिकरणम् ११५ १५६ १५७ १५९ १६१ • १६३ ... १६५ • • • १६६ १६९ १७१ १७२ १७५ १७६ १७७ १८० ४-८५मधुब्राह्मणम् मिथो मधुभूतेषु पृथिव्यादिषु चतुर्दशयु, भूतान्तर्गतेषु च। तावत्सु तेजोमयामृतमयपुरुषथितिनिरूपणम् .. १८४ - १८८ तस्य सर्वभूताधिपतय-सर्वधर्मादि १८९ मधुत्राङ्गणमहिमनिरूपणाय दध्यङ्ङधिवृत्तवर्णनम् १९ परमाममनः सर्वशरीरित्वत्रिशदीकरणम् १९३ ४-६, वंशन लणए गुरुभक्षरनिर्देशः ५-१ अश्वलब्राह्मणम् जनकयज्ञे कुरुपवालदेशीयाक्षणसमवायः .. जनक्रेन द्रसिंशय गोसहस्रप्रदानम् । याज्ञवल्क्येन शिष्यद्वारा गामुदञ्जनम् सदसि परीक्षरग्मे अश्वलस्य मुयुमोचकहोत्रादिविषये प्रश्नः याज्ञवल्क्यस्योशणि च १९ २०॥ • २० १ 6।। ५-२. आर्तभागब्राह्मणम् आर्तभागस्य प्रहातिग्रहविषये प्रश्नः उतव मृयुर्वेयानम्, तमश्नः उत्तरस्य मणकाले प्राणोक्रमणभवभावमश्नः उतञ्च मृतपुरुषरियागिवस्तुविषयप्रश्नः उदस्य ११ मृतपुरुDभवनस्थानतः आर्तभागं सजना हसि मील संमस्य कर्मानुगुण मियुकथनम् ५-३ भुज्युम्राह्मणम् भुज्युन। पारिक्षितः कुत्र गता इति प्रश्नकरणम् तदुक्तधर्वामिहितरीत्या अश्वमेधयाजिगतिानादिवर्णनेन युर्गणम् ५-४, उषस्तत्रालणम् उषस्तेन अपरोक्षसर्वान्तन्नवमश्नः माणितृचादि विशिष्टतारमिनिरुपणम् उपतालयादिवर्णनं न दृष्टेरिति श्रुत्यर्थं विचारश्च ...२२१ - २२ ५–९. कलक्षणम् कलेन उपस्तप्रश्नस्य पुनरनुवादः अशनमाधतीतवादिवर्णनेनडरणम् एष त्रययुत्थानवर्णनम् वल्यपाण्डित्यमौनविधानम् अनाविष्काराधिकरणम् सहकार्यन्तरविध्यधिकरणम् अन्तराभूतग्रामाधिकरणम् २२३ २२४ २१५ २२७ ॐ .... २२८ ... २२९ ५-६. प्रथमगार्गीप्रामाणम् गाग्र्या अमद्यधारण प्रश्नाः उत्सराणि च अतिप्रश्नकरणात् गार्गीभर्सनम् २३२ ५७उद्दालकब्राह्मणम् उद्दालकस्य सूत्रान्तर्याम्युभयविषयकः प्रश्नः वध्युः सुत्रमिति प्रयुतम् । पृथिव्याद्यन्तर्वर्तिनः पश्यामृतस्यान्तर्यामिनोक्तिः २३५ ... २३७ २३८ प्रघट्टथविवरणम् अन्तर्यामिणः अदृष्टत्वविशिष्टदष्टत्वादिवर्णनम् अन्तर्याधिकरणम् ज्ञाधिकरणम् परायाधिकरणम् ज्योतिराद्यधिष्ठानाधिकरणम् २४० .... २४३ २४७
- ..
२४९ ५-८, द्वितीयगागब्राह्मणम् यूनुर्गा सर्वकर्याधारप्रश्नः अयकृताकाशकथनेन संयुतम् पुनः तदधtgश्रः २५ ७ • १५१ २५२ अक्षर प्रशासितुः प्रतिपादनेन प्रयुक्तम् गामी ब्राह्मणान् अति याज्ञवल्सयस अजयावनमकार्थत्रयो राविष्करणम् ... अधिकरणम् आनन्दयविकरणम् संभूयधिकरणम् .... 4 २५७ २५८ २५९ ५-९, झकिल्यब्राह्मणम् विदग्धेन शाकल्येन देवसंख्यादिभक्षाः इतराणि च। आयतनले कयोति:कॅथनपूर्वकमष्टानां पुरुषाणां विषये कमेण प्रश्न: उतR|णं च तर्जितेनापि शकश्येन पुनः प्राच्यदिदिग्देवताभदिपक्षाः इतराणि च ।। २६९ सर्वत्र प्रतिष्ठवेनोजस्य हृदयस्य प्रतिप्रश्नः क्रमेण समानर्यन्तमतिgषपतिः २५४ अथ याज्ञवलयेन अनुक्ते मूर्धपाशधपूर्वकं पूर्वोक्ताष्टपुरुषा। चतिक्रान्तौपनिषदुपुरुषपक्षः २७५ नवयोनित्वाधिकरणम् .. लिट्टापरिग्रहाधिकरणम् महीर्षाधिकरणम् समुदायाधिक्रणम् । कुक्षयधिकरणम् २८२ योगप्रयुक् पाधिकरणम् बिदभाकरपस्य प्रयुजरासमर्थ:मूर्धषन्नः शिष्याः नीता नमस्” तरह याज्ञक्क्येिन सर्वान् ब्राह्मणान् प्रति प्रश्नारभः २८३ क्षदृष्टान्तविवरणेन शरीरे गते पुनः प्रदुर्भावकारणतरसप्रश्नः २८४ विज्ञानानन्दबद्धचन। ... २८५ २६२ • २६५ २ २७६ • २७८ ६–१. अर्षन्तनाक्षणम् । याज्ञवल्क्यस्य जनकं प्रति अत्रजनम् । २८६ अपूर्वाश्रुपदिदृक्षुणा जनवज्ञातविषयकः प्रश्नः जित्वादिविदधातोपदिष्टार्थनिवेदने तत्रतत्र क्तव्योपदेशः ... २८७-२९४ २८७ " ६-२, इब्राह्मणम् एवभूतोपनिषद्वेदितो गतव्यदेशमजान्ते जनकय अक्षि गतेन्द्राद्यपूर्वीथीपदेशः नाड़ीहृदयपुरीतदनुवन्धिविचारः .... तस्य पुनः जीववैलक्षण्यवेदनम् ६–३, किन्योतिब्रह्मणम् कामप्रश्नवरदान विज्ज्योतिरयं पुरुष इति जनफपक्षः । याज्ञवल्क्येन आदित्यादिज्योतिष्टोपपादनम् आलनि कर्तुवानीकारि-अद्वेलित भूषणम् वाचसयुकजीवाश्रिता विद्याप्य तदीयमुखेनैव दूषणम् .. त्रस्रथिताविधपक्षदूषणम् ~~ अविद्यन्तःकरणयोरुपाधिस्वायोगः स्वमस्थाने खंयंज्योतिष्टनिरूपणम् संध्याधिकरणम् स्वमसृष्टिपक्षे परोक्तदोषनिरताः स्वप्ने बहिःसञ्चारनिरूपणम् • गाढखुप्तस्य बोधने दुभैिषज्यापत्तिः जनकेन विमोक्षार्थवक्तव्यमर्थन याज्ञवल्क्येन प्रबोधस्वमसुषुप्तिवर्णनम् सुषुप्त बान्तज्ञानराहित्यम् ,.. सर्वसंबन्धराहित्यम् तदापि ज्ञानस्य विपरिलेपभवः। २९८ ३०१ ३०३ ३०४ ३०७ ३०८ ३०९ • ३११ ३१५ ३१६ ३१७ ३१८ ३२॥ • ३२१ ३२५ • ३२६ ३२७ सुषुप्तिस्थानस्य ब्रह्मलोकस्य परमानन्दत। शतगुणितानन्दपस्पर्भ श्रोत्रियानन्दश्च प्राचीनाभनन्वङ्गस्यान्तकाले सर्वप्राणसंश्लेषः ३३२ ६-४, मूतस्य हृदयाप्प्रद्योते सति गतव्यनाब्या निष्क्रमणम् प्राणादिसहितस्य विद्याकर्मसमभ्यारम्भः देहान्तरप्राप्तिः तत्र साधसाधुकर्मानुरूपत्वम् गतागतम् निष्कामयेह ब्राहसलाः आसुत्युपक्रमदीधिकरणम् ऐहिकबलानुभवकालिकस्थितिः देवयनेन आदित्यद्वा मोक्षस्थानप्राप्तिः अविदुषोऽन्धतमसाभिगमनम् । देक्कर्तुकं ज्योतिष ज्योतिष उपासनम् पक्वपञ्चजनशब्दथेत्रचरविस्तरः संख्योपसंग्रहाधिकरणम् नेहनन्नास्तीयेतदर्थविचारः मिथ्यावनिरभसाय बौद्धमतनिरसनाधिकरणानां प्रताः उपरळयधिकरणम् सर्वधनुषपत्यधिकरणम् मिथ्यास्वनिर्वचनप्रकाराणां निरासः मृषावदे शयवादवैलक्षण्यनिरासः प्रश्रय शैलशृङ्गसग्णपादनम् भृषावादे वेदाप्रमाण्यस्य दुर्वीरता ॐ सण एकाऽनुष्टता ३३६ ३ ३८ ३५ • ३४२ ३४३ ३४५ ३५५ ३४७ ३५ ३५१ ... ३५५-३५५ .... ३५७ ३५८ .... ३५९ ३६ ३६२
३६३ ३६५ ३६५ • ३६६ ६५ फ्रीमनः विज्ञानमयाधारे हृदये स्थितिः अर्थवशित्वादयसद्रण }; ..- कमाद्यधिकरणम् अभय हार्दविद्यायाः निर्गुण चंद्यस्य परोलस्य निवासः । अपच्छेदन्येन निर्गुणवधयेन सगुणवाक्यवधनस्यायोगः 3 गुणनिषेधवचसां सवरजस्तमोगुणविषयवम्। ब्रह्मणि गुणसमन्यविषयकवाक्यानि ३६७ ३६८ ३६९ ३७० ३७२ ३७३ ३७४ अनीन्धनाद्यधिकरणम् सर्वापक्षयंकरणम् विहितत्वाधिकरणम् विधुराधिकरणम् * .... ३७६ एषणाध्युत्थानम् , मेनेितीति प्रहणम् विदुषः पुण्यपापकर्मचिन्ताया अप्रसक्तिः शमदमाद्यधिकरणम् ३८१ अलग ऐश्वर्थमोक्षभयप्रदत्वम् जनकं प्रयशEनम् । ३८३ ६.-५, द्वितीयमैत्रेयीब्राह्मथम् ३८४-३८९ ६-६. पुनः वंशमालयम् ७-१, त्रिदिषवाक्यम् ३७५ ३७८ १७९ ३८२ प्रणयप्रशंसा - तदुपासनाय पूर्णमद इति मन्त्रार्थविचारः मदानदयाशिक्षणम् दयविश्यकमुपासनम् भयशब्दनिरुक्तिः अर्नामकादित्यपुरुषविघ। ३९१ ३९२ ३९४ .. . ३९६-३९७ । ३९८ ४० 1X ६६ अहंनामकालिपुत्मविश्व संबधषिकणम् ५०१ ७---६ ४०२ समानस्याधिकरणर्थतत्वम् ४०३ ७-७, ४०४ 9-८ वधेनुपातिः ४०५ ७८९ वैश्वानशशिभनकालः ४०६ ७–१ वाय्वादिस्थचन्द्रमोलोकद्धरा अशोकलोकप्राप्तिः . ४०७ ७-११ , व्याधितसंतापदौ तपोदृष्टिः ४०८ ७-१३ विराङ्गमाणोपासनम् आतृदय तमित्रोक्तम् । , ४ ७९ ७-१३ प्राणे उक्थादिदृष्टयः ४१० ७–१५, सावित्रीगयभ्युपाधिकबल्कोपासनम् • त्रिषु पादेषु तिस्रो दृष्टयः। तुरीयः पादः तत्र दृष्टिश्च गायत्रीशब्दार्थवचनम् तंतमादचिन्तनानुगुणः वरूप्रतिग्रहविशेषेष्वपि दोषाभावः .. ५१२ ४१३ ४१४ • ४२० ११६ तुरीयपादचिन्तनगतप्रशमनशतं प्रति सर्वप्रतिग्रहदोषणाम प्यपर्याप्तता ४१७ गयथुपस्थानम् तदा फलविशेषप्रार्थनप्रकारः जनकेन बुडिलय गायत्रीबिद्यनिष्ठ!थ अभिरूपमुखोपदेशः } ५१८ ४२० ७-१५ ईशावास्यगताः मुमुक्षुर्तुरुभार्थनमन्त्राः हिरण्मयेनेयदयः ... ४१९ ८–१. प्राणविद्या ज्येष्ठश्रेष्ठभ्राणवियो। ४२१ वागादेर्वसिष्ठावादि ... ४२१-४२२ मुख्यप्राणवगादीनामहं श्रेयो विवादः ४२३ वागादीनां संवत्सरमवसेऽपि जीवनस्याक्षतिः ... ४२३-५२४ प्राणोमणे सवैर्जीवनाशकेनुकमप्रार्थना। वागादिभिः स्वग-धसिष्ठस्वदेः प्राणेऽर्पणम् ... ५२५ बलिमपेक्षमाणाय सर्शनपानानामन्नवासोरूपवनिवेदनम् । ८--२. पञ्चत्रिविद्या पञ्चाग्निविद्या ४२६ देवेभकेतो: पवालजप्रवहणप्राप्तिः प्रयमष्यदेशादिविषयः पञ्च प्रश्नः ५२७ अजानता। इवेतकेतुन। पित्रे गौतमाय तदैवगत्य तदुक्तिः ४३० गौतमेन प्रवहणे तदुपदेशमार्थना ५३२ बुर्जन्यधृथिवीपुरुषयोषिद्धपञ्चम्युपदेशः • ४३५ विद्याविदामर्चिरादिमार्गापदेशः ४३७ वैद्युत् पुरुष इति पञ्चम्यर्थापयतिविचारवितरः .. ४३४ -१४२ इष्टादिकारिणां धूमादिमार्गेण चन्द्रप्राप्तिः आप्यायस्वपक्षीयस्वेतीत्येतत्प्रयोगार्थविचारः ४१४ ~~ • ४४४ ६८ पुनरावृत्तिप्रकारः तृतीयस्थानोपदेशः •.. ४४५ ४४६ ८-३, मन्थाख्यं कर्म हत्वफलकम् । मन्यं स्वहस्तेनोद्धश्च प्रार्थनम् सावित्र्यादिा आचमनम् प्रकाशदित्योपस्थानभन्नादि ४४५ ४४९ ४५ मन्थप्रशंसा | ४५१ मन्थप्रकृतिद्रक्ष्यगणनम् ४५२ ८-४, विशिष्ट भयोथतये कर्तव्यम् वाजपेयप्रकदृष्टपूर्वकं स्त्रीसंगमप्रशंसा रेतकदनमतिबिग्घदर्शनप्रायश्चित्तम् लियं वशीकृत्य जपादि जास्त्र इनिकरूपनायाभिचारिकम् पण्डितदुहित्रुभतये सॉकृष्टपुत्रोपतये च कर्तव्यम् .. ४१८ नानाप्रकारेण वेदविदां दीर्घायुषां पुवाणामुपयर्थक्रियाः ... ४५९ पुत्रोकर्षय पूर्व ५धव कर्तव्यानि .. ४६ -४६३ ४५३ ४५४ ४५५ ४५६ ४५७ ४-५ .... ५६४ याज्ञवल्क्यस्य आदस्या शुकयजुःप्राप्तिः गुरुभरपरतरसमावशः। भाष्यमूर्तिः परिष्कारपूहैिं: .. ४६५ ४६६ ... ४६७ • ४६८ टिप्पणपरिशिष्टम् ५ संगतिप्रदर्शनम् । अश्वमेधयागो यागेषु श्रेष्ठः ब्रह्ह्यपर्यन्तसर्षपपक्षपणक्षमश्च । श्रेष्ठश्च, अश्वो वा अन्ये देवेभ्यः शत्रो गोअश्वः’ इति प्रशतनया धृतगद्य अभक्षयेऽपि वेशवछवीर्यादिसंन्य विशिष्ट योऽश्व . तद्व्यवत् सवेर्देवस्रष्टप्रज पतिदेवताकवच । वक्ष्यते हि द्वितीये ब्राह्मणे, 'तं संवत्सरस्य परस्तादात्मन आलभत; पझान देवताभ्यः प्रत्यौहत् ’ इति : ईद्दशोऽप्यश्वमेधं यावत् उत्कृष्ट ऽयत्रे द्वीिविशेषवंशgयं न संशयते, तावन्न वीर्यवतरे भवतीति अश्वे दृष्टयः प्रक्रमे उपविश्यन्ते । एवं कर्मप्रवणं अंने कर्मनुष्ठानशेषतयैवं प्रथमं ज्ञानमों आकष्टमिच्छति श्रुतिः । अथ द्वितीयलक्षणे मृयुजयाय तदश्वमेधानुबन्धिष्वेव चियाभिसंवसरादिषु दृग्रुविधान! मृयुग्मं पुरं प्रति प्रस्तूयते । नितमृत्योर्जीवतोऽपि याधत उपकरणवशीकरणं न भवति, तत् यक्ष्यमाणं ब्रह्मनिध्यानं न संपर्यत इति भुल्योपकरणभूतमुख्यमणश्रिद्राक्षरि विधीयते तृतीयव्रणे; तथा, असतो में सद् गमये मयाद्यभ्यारोहमन्त्रजपश्च । अथ चतुर्थब्राह्मणमरथ साक्षाद् ब्रह्म - प्रताः । तत्र सर्वास्त्रपि ब्रह्मविद्यायु अपवनोपसनयनुयायिना तदुपपादन पूर्वकमुपासनविशेषोपदेशथ आमैचेल्यादिनोपकमः । तत्र छान्दोग्यसद्विद्य-तैति रीयानन्दमयविद्यदिदर्शितरीत्या सर्वप्रपञ्चस्य बलासकतयैवोयतिः; अतो विशिष्ट नक्षण एवं कार्यत्वम् ; अतो राजभृययोखि न भवति ब्रह्मजीवयोः संबन्धः पृथ विसद्धिपःअतस्तथा मतिर्यावदति, तावन्न तस्यज्ञाननिपति: । अतो ब्रह्मज्ञा ममापि गमतिमन्वभूतञ्च शरीरामभाक्स तन्निबन्धनैनेयस्य चापरिज्ञाने देवपञ्च गपरह्रथुम ; तसात् तत्र जागरूकः स्यात्; अहंब्रह्मलत्येव विद्यादिति रहस्यम्” विशदमुपदिशति । अयमंशोऽवश्यमवधेयः । एवं तृतीयेऽध्याये जगद्रदोणोः शरीरममत्रःअहंब्रह्मास्मीत्युपासनञ्चोप दिश्य एतदृढीकरणाय आदित्यपुरुसादीनां जीवानां साक्षाद् व्रतरणाममशांभवाः भावम्, सुषुप्तिज्ञानभूतस्य प्रज्ञस्य ब्रह्मणः सुषुप्तजीवापेक्षया अन्यत्वम्, तस्य &b सयसस्यत्वात् जीवानामपि सत्यत्वसङ्काश्चोपदेष्टुं बलाकित्राङ्गणमारब्धम् । तत्र विषायां प्राणा वै सत्यमित्युक्तं जीवानां प्रणवमनन्तरेण ब्राह्मणेनोपपाद्य सत्यस्य सत्यमिति प्रागुक्तं प्रकरन्तरेण विवरीतुं भूतमूर्तब्राह्मणस्यारम्भः । परमामोपास नस्य वैराग्ये सयेव सुकरत्वम्, सति वैराग्ये स्त्रियोऽपि विधोपदेशईत्वम्, अपरमात्मनि वैराग्यस्य परमात्मविषयकरसमृद्धिसमेधनीयतया परमात्मनः प्रियत मवच बोधयितुं मैत्रेयीत्रालगायातः । अन्तयामिणो मधुमतमस्य संकल्पसंपर्क मतमिदम्, यत् जगति प्राणिनां दृथिव्यादीनश्च स्यते मधुत्वं भोक्ष्यत्वमिति, पूर्वम् ‘अमनम्तु कामाय पत्रं प्रियं भवती' युक्तस्य मुखान्तरेण मनर्षणाय मधुत्राआणं अनृतम् । तत्राधिभ्यामेतमधुपदेष्ट दध्यङ् आथर्वण इत्यभिधानप्रसन्नेन पुरिशयम्स परख पुरुषस्य, ‘पुरुषरूप ईयते " इति बहुप्रकाराणि रूपाणि प्रहितानि । एवमिह तृतीयतुरीयाध्याययोर्चालणानां साङ्गयस्य दिक् प्रदर्शितेति द्रष्टव्यम् । तदुपरि तु प्रभावप्रयम् । £द्वितीये (६-२.) याज्ञवल्क्येन धमिन्द्रनाम्ना । व्यवह्रियमाणं परममनं तपश्चोपदिश्य उपभुगते, ‘अथैनयोरेतदनम् । य एषोऽसहृदये लोहित पिण्डः । अथैनयोरेते प्राभरणम्, यदेतदन्तहृदये जालकमिध इति । अत्रोपनिषद्भाष्ये. अन्नं भयं प्रासादस्थानीयमेतदेव ' इति स्पष्टं श्यमनिः पाठः ।। अत्र पाठे एवमर्थनिर्णयः कर्तव्य आसीत् । पुरीत बस्नुतोऽन्नवायोगा भोज्य कथनं भोघपमित्युच्यते । भोग्यतच" भक्त भोग्यं प्रेरितश्चे'त्युक्तरीत्या ब्दार्थसमन्यस्य भोगविथवेन परिगणनस्य संत्रदशेनसंमतता भोगोपकरणप्रस। दायमानतया। प्रसिद्धा च परमात्मनः पुरीतति स्थितिः । य एषोऽन्तर्हदय आकाशः तस्मिन् शेते’ इति तन्न परममिनः शयनवर्णन तदर्यप्रासादरूपेण पुरीत भाव्यते । उभरि च हूयनकारोथथोऽयं प्रवरणं दर्यत इति । अत्र भाष्ये प्रासादस्थानीयमियत्र प्रसादस्थानीयमित खाद् वेति सुहृत् प्राप्तावीत् । अत्र हि प्रसाद युच्यते, न तु प्रासाद इति इति तन्न रणमुपन्यास्थव । अथ, ‘सय मेतत् । इदं प्राग् विसृष्टमेव । विनों कारणं न केवलमुहूमात्रम् , किन्तु देव नागरीलिपिग्रन्थे तथापीठदर्शनमपि । विमृश्य च प्रसादशब्दस्य अनपणीयतय। लोकन्थहारे वैष्णवैर्भन्ना भयोगेऽपि तथा संस्कृतग्रन्थेषु प्रयोगस्य वा तरकोशस्य अनुपसम्भा ने प्रसिदयेदयं पठ इति तदैवोपेक्षितम् । संप्रति प्रभकारणातु गौचित्यमस्ति न वेति पुनर्विभज्ञे प्रवृतिर्भी' ति समाधाय तदर्थं यने कृते प्रसादनशब्दो नैवेद्यार्थी कोशे दर्शित उपलब्धः । इतोर्विशरणार्थकवान् नडुलादेर्विक्लेदनवशाद् विशरणमपि भवतीति प्रसादशब्दो व्युपादयितुमपि श्वयते । ग्रन्थेषु प्रयोगप्रसिद्ध्यभावेऽपि वैष्णवम्यवहारप्रसिद्धिमनुरुध्य श्रीवैष्णवै भाष्यकारैवं प्रयोग आहत इति च शक्यते । एवञ्च अनशन्दस प्रसिद् ऽ।ऽपरियक्तो भवति । वस्तुतोऽथ भुज्यमानत्रभावात्, नेदं भोज्यम्, किंतु भयम्; तावतैवान्नमियुच्यत इति ज्ञाधयितुमेव भाषितम्, भयमिति । प्रसा दत्वमपि आरोपितमेव न वस्तवम् ; तथा प्रसादत्वमेवारोप्यतामिति विमर्र नेद भयुक्तं भवति । एवञ्च लोहितपिण्डः इति पिण्डशब्दप्रयोगोऽपि संलिप्यति । मुबालोपनिषदि एतावति /पर्याभावेऽपि लेहितपिण्डशब्दप्रयोग आसां नाम । इह खरस्यमस्तीति इदं गृह्यतामित्ये चोच्यते । एवमेतदर्थग्धीकरे उपने सति, हैं किञ्चिद् वक्तुमप्यवसरो भवति, नूनमत्र भाष्यकारैः प्रसादशब्दप्रयोगः क्रियमाण, सामान्यतः अन्नस्वेन रूपेण न वित्रक्षा; किन्नु नैवेद्यवेन रूपेणेति ज्ञानार्थ इति । तेनास्य लोहितपिण्डस्य भगवते नैवैद्यक्षय। अंर्पणक्षविश्चिकीर्यते । सूक्ष्म बिगझी चायं हृद्यान्नर्गतो मांसपिण्डः अस्माभिर्युज्यमानस्यन्नपाणिधांशपरिणाम एवंति सुधचम् ; छान्दोग्ये, ‘अन्नमःशतं त्रेधा विधीयते - योऽणिष्ठः तन्मनः'। इति अणात् । शङ्करमपीह द्रष्टव्यम् । हृदथ भगवतेऽसामेभजनकाले भोजन पात्रथमते निवेदनीयम् । तत्र स सुक्ष्मांशं गृह्यतीति च शास्त्रम् । सुक्ष्मांशे तेन गृहीते स्थूलशः प्राणधारणयासामित्युच्यत इति मन्महे । वस्तुतो इट्रय निवेदनं नभ, ‘भुग्यभानस्थ अस्यान्नस्य वैश्वानरंकृतेन पाकेन निष्पाद्यमानमणिष्ठांशं हृदथान्तर्गतमांसपिण्डखर्पण परिणीस्यन्तं वं भयवेन स्वीकुरु; तदर्थमसाकं भीजनम्नु जानीर्हति निवेदनमित्यपि प्रकृते वक्तुं शक्यते । तदेवं प्रासादपदशने प्रमादपक्षपातैौचित्यमनुरुध्याधूय एवं निवेदितम् । यदुचितम्, च् आद्यम् । षष्ठतृतीये (६-३-९) 'स्ये निहत्य स्वयं निर्माय स्वेन भास स्वेन ज्योतिषा प्रस्वपिति । अत्रायं पुरुषः स्वयं ज्योतिर्भवति' इति खयपदे औचियमेवं ७२ प्राथम्। यद्यपि जाकालिकपदर्था इव स्वानिकपदार्था अपि परमामर्ष्ट व; तर्भ परमाममृष्टस्त्रनिश्चदित्यादिज्योतिरधीनः तदतनवस्तुप्रकाश इत्यपि भवस्येव - तथाओं जागरे पदर्थाः बहुजनसाधारणत्वात् बहूनां कर्मणः सामना सृष्टा भवन्ति । स्पे तु केवलं मुखपुरुषमात्रानुभाव्यानां तपुरुषकर्ममात्रचीनतया प्रधानकारणीभूता तदेकगता सृज्यशक्तिरिति ज्ञापनायैवमुक्तः । तथाच त्रयमिति भोजपुरुषान्तरव्यवृत्य इति । ६-३-२३. पद५न् वै तन्न पश्यति । अत्र पश्यनिति प्रयोगः दर्शनरूपरिणामस्वरूपयोगयज्ञानवतमात्रेण । इदम्यत्रापि दृष्टग , 'पश्यः पश्यति । पश्यन्तमश्यन्तञ्च पश्यति । पश्यन्तं पश्यपश्चात् पश्यापश्ये न पश्यतः' इति यथा न हि पृष्टेर्विपरिलोपो विद्यते इत्यत्र वि परि इत्युपसर्गयेन विशे पेण परितो लोपो नास्ति, ज्ञानस्य वैशेषिकदित इव स्वरूपेणर्षि लोपो नास्ति; शरीरधारणाद्युपयुक्तवथांशेनापि रोषश्च नास्सि ; किन्तु दर्शनरूपस्थांशेनैव लोप इति ज्ञाप्यते । एवमुपर्यपि । ६-४-१४. इहैव सन्त इति । अन्, ‘इह चेदवेदीदथ सत्यमस्ति ने चेदिचेदीन्महती विनष्टिः। भूतेषु भूतेषु विचिस्य धीराः प्रेस्य स्माल्लोकद्भूता भवति" (कन. २)इह चेदशकदू बद्धं प्रा शरीरस्य विघसः । ततः सर्गेषु लोकेए शरीरत्वाय कल्पते । यथाऽऽदरें तथाऽऽमनि यथा स्वप्ने तथा पितृलोके । यथा ऽसु पीव ददृशे तथा गन्धर्वलोके छायातपयोरेवं ब्रह्मलोके' (८. ६-४,५.) इति वचनानि जन्मान्तरे लोकान्तरे च ब्रह्मज्ञानं पञ्चदेव संपादनीयमित्युपेक्षावार काणि करणीयानि । ६-४-२१. योऽयं विज्ञानमयः प्राणेषु इत्यत्र विज्ञानमयशब्दो जीवसरः, पूर्व तथैवोक्तंवादिति तत् उक्तमेव । यदा तु विज्ञानमय इति परमा मैवोप्यत इतीष्यते, तदा तस्य प्रश्न विज्ञानमयवमितिवन विज्ञानशब्द वाच्यजीवभयवत् तप्रचुर्येन विज्ञानमयवमित्य सुवचम् । विज्ञानं यज्ञ तनुते ' इति तैतिरीय इवेहपि अतर्यामित्रहो, 'यो विज्ञाने तिष्ठन् ' इति विज्ञानशब्दचैत्र जीवे प्रयोगो रक्ष्यत इति ॥
शुभमस्तु पृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/७९ पृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/८० पृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/८१ पृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/८२ पृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/८३ पृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/८४ पृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/८५ पृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/८६ पृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/८७ पृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/८८ पृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/८९ पृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/९० पृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/९१ पृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/९२ पृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/९३ पृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/९४ पृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/९५ पृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/९६ पृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/९७ पृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/९८ पृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/९९ पृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/१०० पृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/१०१ पृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/१०२ पृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/१०३ पृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/१०४ पृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/१०५ पृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/१०६ पृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/१०७ पृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/१०८ पृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/१०९ पृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/११० पृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/१११ पृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/११२श्रीः
श्रीनिवासपरणपणे नमः
शुक्लयजुर्वेदकाधशाखान्तर्गत-
बृहदारण्यकोपनिषत्
पूर्णमदः पूर्णमिदं पूर्णात् पूर्णमुच्यते । पूर्णस्ल पूर्णमादाय पूर्णमेवा
वशिष्यते ॥ ॐ शान्तिः शान्तिः शान्तिः ॥
श्रीः
श्रीनिवासपरानपे नभः ।
ये।ोपनिषत्रं भाष्यं रामानुजमतानुगम् । रथं कृतं प्रपद्ये ते रामानुजं मुनिम् ॥
औरङ्गरामानुजमुनिवरविरचितं प्रकाशिभिधानं भाष्यम् ।
अतसीगुच्छसच्छायमद्धितोरःस्थलं श्रिया अझनाचलङ्कारमञ्जलिर्मम गाहताम्॥
आसं लक्ष्मणयोगीन्द्रं प्रणम्यान्यान् गुरूनपि। हृदारण्यकस्यास्य करोमि विदुषां मुदे।
मुद्रित प्रन्थाक्षरदिकेश क. श्रीवेङ्कटेश्वरश्नाच्यविद्यालयस्था लिखितशः ख. पूना
नितः ग । अयं गर, कोशः बहुवाक्यपेक्षथा संग्रान्यथान्यशमुद्रित इति भावधकक्षमात्रे
त्रयं प्रदहे।
1. रभयेष्ठं यथामति ख. ग.
श्रीः
श्री अनिलसधरह्मणे नमः। श्रीमद्यो रक्रमानुजमहादेशिकेभ्यो नमः ।
उपनिषद्भाष्यपरिकाः
घदे यं देवमाहुर्निधुतकल्बिी विश्वभद्रावतरं
बिख्याते बेङ्टाङ्ग विहितनिष्पदाम्भोजसेवोपदेशाम् ।
शच्य-भाभ्यञ्जरप्रकटित-शुभसिखान्तनिर्धारणार्थ
प्रासओबेरॉटेशाविधगुरुपुष पूर्वं श्रीनिषिं तम् ॥ १ ॥
|
च भीश ! योगपदवैभवशोधयचिसवाग्देवीपरिजपबैकवेद्यम् । |
वाजसनेयिवेदय शुङ्गकुवेंऽथ अभयमाग्भरिश्नमेघनिभस्यं गमपि धातपाः
अष्टध्यायामके बृहदारण्यके ऽषयपसमतिपादकथमद्वितीयाध्यायावुपेक्ष्य उग्रा "अयगणो व्यस्यायते ; यद्यपि बुधायाअश्वस्येत्यादिकमथ्यश्वमेधादि कर्मविषयकमेव -- तथापि जमदष्टिविधिरूपतया ब्रामकत्वप्रतिपादनप्सया ब' अथाकथञ्चिद्रसंबन्धित्वेन तद्याख्यानरयोचितान्यात् । अत एव अधमेऽत्रावणादेः प्रश्नपरोपनिषद्भागसङ्गतिरुपपद्यते । न च प्रवक्ष्यपसम्प्राध्याश्चद्विकस्य जलपशण्यक मध्ये विश्वसन्निधौ पाठात् विद्यार्थवं शथम्; " वैधाऽर्थभेदा ” (दित्यधिकरणे, 'शुकं प्रविश्य हृदयं प्रघ्यि,’ ‘तेजस्वि नावधीतमस्तु ’ इत्यादीन" शबृद्य वेधाध्ययनादिसकलकानां मन्त्रण, ‘देव ह वै सत्त्रं निषेदुः’ इति बृहदारण्यका
1. उतरोयाया: क. 2. घशरः न क कोशे B. यादना ङ्, णः
द्विविधं भाति । तत्माध्यन्दिनशाखायां चदुर्दशवमना विभकम् | सन्नान्तिमे काले वृहदारभ्यञ्जनानि प्रमथाययत्रयमारम्भे पठ्यते । परन्तु तदनन्तरं न ' उपाबाभश्वस्ये' व्यादि; किंतु ' द्याइप्राजापत्या’ इति तृतीयमाणमेवोपक्रमे। उषाण इस्रादिशणपूयं तु सत्र शाखाय दशमे नष्टे षष्ठेऽध्यायेऽन्तर्भवति । इच्छानुरोधेन इदारण्यकव्याख्याता भर्तृप्रपशः । प्रकृतश्च भायं शाघ्रादिभचारानुरोधेन धवशाखयम्भि। अत्र उपाधी इत्यारभ्य भाष्यरचनमुपपद्यते । परन्तु अत्र प्रसर्थप्रतिपादकभागस्य बृहदारण्यके प्रवेशाभावात् कथं तदुपेक्षया बसस्थायणसभत्रब्याआनवाचोयुक्तिर्घटते इति कन्माि खेिति अष्ट ध्यायः इव विशेषणनिर्देशः । अयं भावः -- अषवत्राङ्गणं केचित् षोडशधा विभजन्ति; केचित् सप्तदशधा । तसप प्रबर्यभागः षोड में गत इति षडभ्यार्ये वृक्षरग्रकम् । षोडशधाविभागक्षे च प्रवर्थभागो धृध्दारण्यकनिषिः । यद्यपेि, ‘सेयं षडध्यायी' ति शाभयदर्शने सप्तदशभाविभागः शाकरसूतः प्रतीयेत ; ताबवंशस्यैव शूदारण्यकमोरोः अपापि वैयासिक्न्यायमालायं वेधाद्यधिकरणे, ‘कथानामुपनिषदाघं प्रर्थना झषमयुक वा, प्रायशः शाश्च भाष्यकोशेषु उषासु इयाः तृतीयाध्यायचेनैव गणना हुधशालणस्य फेडशधाविभाग एवं प्राचीन: ; ने साप्तदशः प्रभग्रंशाङ्गणमत्रैव निविष्टमिति बीच्याण्ये शूद्रष्थकम् । अथापि तु न व्याख्यायते प्रग्र्यपरमथायथम् ; <र्भविषयविति ।
प्रव'थै पसमतिपादकेति। प्रहर्षीप्रातिपदकमेष्याभयमपि चेत्-अवर्यस्योपरिन कर्ता नयनादुपसदां प्रस्तावदेत्तुकमिति प्राशम् । इदं हेतुगर्भविशेषणम् । प्रर्यप्रतिपादकं ऑविषयकनदुपेक्ष्यत इति । तर्हि कर्मविषयत्वात उषा इयादिब्राह्मणद्वयमथुषेश्य याहूल्याश्मेि व्याख्येयमिति शङ्मय परझरन्ने धाव। इत्यादिविशिष्टोत्तरभागव्याख्याने तमाह यद्यपीयादिगा। तथा प्रविवयवयमेव अभ्याख्यने हेतुः पाषा दिमपि
अपि विषयऽमिति । उपनिषद्भागसंगतिः अध्यायान्तभः । भविष्यतितत्र तृतीयोऽध्यायः
हरिः ओम् - उषा वा अधस्य मेध्यस्य शिरः। धृष्टधनुर्वातः ।
भिषटितक्षणप्रतिपादितप्रवर्गादेश्च कर्मणः लिदिबलेन अन्यत्र विनियुक्तवेऽपि विश्वसन्निधिपाठानर्थक्यपरिहराय विद्यार्थत्वमिति पूर्वपले, विद्यासन्निधिपाठस्य दिव कीर्यवाण्यभाव्यत्वादिसौकर्यार्थतयाऽयुषपते: बलवद्भिश्चिदिभिरभिचाराध्ययन ज्योतिष्टोम{] र्थदमिति “ बेधयर्थभेद एदिति सूत्रेण सिद्धान्तितत्वात् । तस च 'स्त्रस्यायमर्थः – मन्त्रप्रतिपद्यस्य वैधाद्यर्थस्य विद्यार्थत्वाभावेन विद्यार्थी वेद न तप्रकाशनद्वारा विवाशेषलम्; अपि तु अभिचारादिशेषवमिति । ततश्च न विद्यार्थवंशश्रया जैनकाशः ॥
सर्वकर्मप्रेष्ठाश्वमेषा भूतेऽधे, 'यदेव विद्यया करोनि श्रद्धयोपनिषद। तदेव पर्यवसरं भवती' ति कर्मवीर्यवतरस्यापादिका विश्वरूपवोपसिना उपदिश्यते-उषा ण अश्वस्य मेध्यस्य शिरः। मेध यज्ञ, तमर्हतीति मेघः यज्ञार्थस्य पशोः ग्र शिर, त' उषः प्राप्तं मुहूर्तः। लिङ्गव्यत्ययः छान्दसः । उषसोऽहर्मुखवेन हरिशस्तान् पशोः शिरसि तद्धिस्पषधत इति द्रष्टव्यम् ।
"आदित्यादिमतयधान उपधने रिस्त्यधिकरणे ‘थ एवासौ तपति तमुद्रीध मुपासीते' त्थन कर्मभूते उद्रीये आदित्यहृष्टः कर्तव्या, उत आदित्ये उद्वीथाटष्टिरिति बिशये, " ब्रझष्टिरुकर्मा दिति सूत्रोक्न्यायेन उष्ठदृष्टैरेयपकृष्टे कर्लब्धवान् कफातस्योद्रथस्य कर्मोपकारकवेनोकृष्टतया तद्वंद्रिरेखांदिये कर्तव्येति पूर्वपक्षे प्रोहे-" आदिन्यदितयश्च उषपते ” रिति सूत्रेण सिद्धान्तितम् । अत्र घशब्दोऽत्रधारणे । अत्र एवादित्यादिमयः कर्षः कर्माराध्यस्या आदित्यादीन- 1. तस्य चायमर्थः 2, वियोर्बकमिति संसः ४, यदसाधनस्ल 4, सः बी. ग.
लोभयमपुरुोंकअपनम् । त्रेधटं कुर्वित्यर्थः। लिङ्गादीत्यादिपदेन, 'पुतदुपसदां प्रावर्येण प्रणनि’ इति प्रवर्यविनियोजफाक्यपरिग्रहः । सौक्षेयेति । रात्रावपि ज्ञेयं भ्रामेऽपि पा यत् तम्भयगतभावे, एतददि एतदन्तं दिखोर्युमभ्येपाठ्योति सुखोधायोगः, एतदुपेक्षया ईपरभागमात्रे दिभरण्याध्ययनं विनापि फल्यत्वमङ्कणमपधानर्थवेति हेय इथसौर्यसिति ।
कर्मवीर्यवतापादिकेति । द्वितीयशत्षोऊर्बियाया इव प्रभमशाग्रगोमाः पृथक्फलानिर्देशात् साधारणं फलं छन्दोग्योतं वप्रर्यमिति भावः । अस्य ब्राह्मणस्य । । यिकाभावेऽपि असमियासेषभूतुकतुवीर्यवतरकथाइग्रतिपादयत् दि अविवयः प्राणो व्यात्तममिर्च श्वानरः संवत्सर आत्माऽश्वस्य मेध्यस्य) घौः छ भन्तरिक्षमुदरं पृथिवी पाजपं दिशः पार्ने अवान्तरदिशः पीत्र तयोः अनि मासार्द्धमासाभ पर्वाण्यहोरात्राणि प्रतिष्ठा नक्षत्राण्यस्थीनि नभो भसानि । उवर्षे सिकताः सिन्धत्रो गुदा पञ्चच्च ब्लैमानश्च पर्वता
मेवोकृष्टत्वस्योपपतेरिति तदर्थः। ततश्व शिरःप्रभृत्यवयवेषु कर्मोभूतेष्वेव उअआदिबुद्धिः कार्थी, न तु उषआदी शिआदिबुद्धिः । घर्षश्चक्षुः । अश्वस्य चक्षुः सूयः। 'सूर्याधिष्ठातृतल शहुद्धितत्र कर्मेत्यर्थः । प्रातः प्राणः। अधस आण एवं बातःवाच्यस्याविशेषात् मणस्य तबुद्धितत्र कर्येत्यर्थः। ध्यात्तमग्निर्वैश्वानरः। विवृतं मुखमेव वैश्वानरोऽग्निः। अग्निर्वाग् वा मुखं पाविशदिति अनेर्मुखाषिष्ठातृ त्वात् तद्वद्वित्र कार्येत्यर्थः । संवत्सर आत्मा अश्वस्य मेध्यस्य। आरमा स्वरूप मियर्थः । अतवोऽङ्गानीत्यादिना संवत्सरावयर्जुनासादीनां तदवयवेन निरू यिष्यमाणत्वात् संबसस्यावयविशरीरास्मिकचम्। अश्वस्य मेध्यस्येति सर्वत्रानुधाझर्ष पुनर्वचनम् । संवत्सरशब्देन संकसराभिमानी प्रजापतिर्वा विवक्षितः । द्यौः पृष्ठर। ऊर्थवसामन्यात् । अन्तरिक्षमुदरम् अवकशवसाम्यात् । पृथिवी पाजस्यम् भुजान्तरमित्यर्थः। 'घौः पृऽमन्तरिक्षमुदरमियमुर ’ इत्यनेरुरसि पृथिवीडष्टिदर्शनाa दिशः पार्छ। दिशः दक्षिणोत्त्राद्याश्रयत्वात् पार्श्व। अवान्तरदिशः पञ्च बाषब्धा अवतरदिशः पाश्वरथीनि।वङ्गानि । सप्टेऽर्थ:मासाश्चर्धमासाश्च पर्वाणि। पचणि-आसन्धयः। समविभागसभ्यात् । अहोरात्राणि प्रतिष्ठा । पादा इत्यर्थः। नक्षत्राण्यस्थीनि। शुकाबसभ्य । नभौ मांसानि। अस्यापकनक्षत्रसं. फेवात्। उवष्यं सिकताः-अर्ध जीर्ण घसबसनं सिक्ताः । विशिष्टषयव साम्याथ् । सिन्धवो शुदाः ।थुदा इत्यदयघाभिप्रायेण बहुवचननिर्देशः । सिन्धवः नय हर्षः। यकृथ क्लोमानश्च पर्वताः-हृदयस्याषभदेवह्निदक्षिणोऽभासखण्डौ यहृल्लोमशब्दवाच्ये । लोमान इति एकस्मिन् व्यययादुक्षनम् । पर्वताः !. नभुरधिछतृवत् ग, ५. अयधतदवयवेन ख, ग 3. शुद्धत्व ग, 4. वमषलग.
अत्र । ने बदसुतरसुषमेवेति वाच्यम्- तथासति द्यौरेझगलपाता । बहवः स्योपपत्तेरिति । इदमुपलक्षणम् । अश्वशिरसि उषी तस्य सिरसोऽन्यार्थत्रयाः क्रुद्धभयात अभय भटते । उषसस्तु सस्मतो ऽभ्यार्थतयः बोद्देश्यत्त्रयो न तत्र लिथिरिति ऐतिरपि ध्येयेति । पुनर्वचनमिति । पूर्वेकं बध्यन्तं सर्वत्रकुष्पमणं असामयिक ओषधयश्च वनस्पतयश्च लोमानि । उद्यन् पूषांचों निम्लोचन् जघनाघ यद्धितृभ्भते तद्विद्योतते यद्विधूनुते तत्र स्तनयति यन्मेति तद्वर्षति बागेवास्य वाक् । (कष्कािः १ )
अहब अर्ध पुरस्लान्पहिलोऽन्वजायत तस्य पूर्वं सयुद्धे योनिः। रात्रिरनं पश्चन्महिमान्यजायत । तस्यापरे सgझे योनिः। एतौ या अखें
फन्यिोनतत्वपिण्डाकारवलयत् । ओषधयश्च वनस्पतयश्च लोमानि, सूक्ष्म वसाया। उद्यन् पूर्वार्धः। सूर्य इति शेषः । उद्यान् थे; भरीपूर्वार्ध इत्यर्थः।। नमोचनं जघनधेः । निनोच अस्तं गच्छन् सूर्यः अपर्धा, पूर्वापरत्वसाम्यात् । यद्विनृम्भते तद्विधद्योतते । मुखव्यादानमेवन्तस्रकाशहेतुवाद्विद्युत् । यद्विश्रुते र स्तनयति। रोमविधनममेत्र से शब्दत्वत् मेघनिषधः । यन्मेइति तद्वर्षति ।। भुवसर्जनमेव सेचनच साम्याद्वर्षणम्। वागेवास्य वाक् । नात्र कश्चनपेक्षा।। १ ।।
२. अहब-अजायत । अश्वयागत पृष्ठतश्च सौवर्णरजतौ महिमास्यैौ प्रहै पतविशेषीौ स्तः । तयोर्मध्ये अर्थं पुरस्तात् अश्वरस्य पुरस्तात् यः महिमा महिमास्यो हविशेष, सं; अहरेव अजायत सम्पद्यत । तत्राहर्भावना कर्तव्येति यवत् । आह च सौवर्णपात्रस्यापि पंतप्रभवात् । तस्य पूर्वे सर्वे योनिः-पूर्वः स्मद्रो योनिः-आसादनधानम् । सौवर्णत्रमहसानथाने पूर्वसमुदबुद्धिः कथेयर्थः। यद्ध महिमन्वयतेर्यत्र अनुर्लक्षणार्थः । कर्मधचनीयात् तद्योगे अभमिति तीिया। रात्रि-वजायत । एनं अस्याश्वस्य पधात् यो राजतो भहिमाली हविशेषः, स रात्रिरन्यजायत राहिः समपबतेयर्थः । चन्द्रिकाधवळधसाम्यात् । तस्यापरे सर्वे योनिः, पश्चिमः समृदः तदासादनांनमित्यर्थः । एतौ-संन भूवतुः। एतौ वै महिमास्यौ अहौ अत्र पूर्वोतरदर्श्वयोः प्रतिष्ठितावित्यर्थः। अतः 1, सुच्छब्य, ग 2, सामान्यात्. ग. ४. . . ग.
मधुकम् । अतोत्र राहेसि इति अमेदथैकं षष्ठन्तसम्पत् प्रयुकमिति गूढ आस्रयः। सिग्धबोगुहाः स्यन्दनसारयात् । प्रागेवास्यागिनं भागिन्द्रिये बार्बेतारः स्यात् ।
अश्वस्ष्यामिभगेषु धेहिदक्षा । अश्वस्य संबन्धिन्यभ्यत्र दृश्यते अहथियादिना । पुत्रात्पदयोगे अश्वमिति द्वितीयानुषपॐ पथलोऽथ अन्यथा व्याख्याति यति । मलिॉगविRि ( अङिमाझ्यमथोवईभन्नगतस्यादविभूतिम्। महिना हेि नाम श्रीरङ्गरामानुजमुनिविरचितभष्ययुक्ता [अ.३ना.२ महिमानावभितः संबभूवतुः । इयो भूत्वा देवानघह वाजी गन्धर्वानर्वाः ऽसुरानथो मनुष्यान् । समुद्र एवास्य बन्धुः समुद्रे योनिः ॥ (२) इति तृतीयाध्याये प्रथमं ब्रासणम् । ( अश्व ब्राह्मणम्) ३-२ (अश्वमेधत्रासणम्) नैवेह कि नाम आसीत् । सवंतो महिशास्यश्व ति स्तुत्वा ह्यवयवधरूपैतृभिर्जातिविशेॐआधवः मनुषबोटुत्वेमधे तौति हयो-मनुष्यान्। उत्सोऽर्थ। समुद्र एषास्य बन्धुः। अस्य अश्वस्य समुद्रो बन्धुः । तत्र बन्धुहष्टिः कर्तब्येत्यर्थः । तत्र हेतुमाह-सी योनिः । उद्देश्शूषसोऽधस्य वारुणश्वानश्च तस्मादुपतिदर्शनत् समुद्रो योनिले। ध्यातव्य इत्यर्थः । (३. १.) अश्वमेधा भुतलियामौ तदभूत्संत्रसरकाले च बसव’ बिक्षिस प्रथमतोऽनेस्थतिप्रकारमाह – नैवेह किञ्चनग्र आसीत् । केचित्तु, ‘नन दृष्टिविंधीयते । अपितु ताचिकतदा मकवानुसंघनसिद्धये परमात्मन उभमदि मान्नयतेश्यहुः । नोभयधायि विरोधं पश्यामः । 5 अगति किञ्चन परियमनं स्थूलवणं यस्तु अत्रं सृष्टेः प्रम नैवासीत् । अत्र अग्रे नैवासीदित्यनेन न शून्यवमुच्यते । असल यनभ्युपागमत्। तथा हि सति शशविषाणादेरपतिप्रसङ्गात् । बटेः प्राङ् नासीदिति प्रतीतेः घटनाबखपूर्वभाविपिण्डववक्षाविषयकवदर्शनेन इहापि, नाम आसीदिकी । 1. सर्वषा, ख. ग. विभूतिर। स्तवीति । स्तुतिरियं पहियाश्वे इमादिभावनापूर्वमेतदुपे देशवारि भावार्थमपि घटते ; अन्धके अध्यनौ सुवृष्टपर्थ । समुद्र एबेयेबः आखादने तपोज एथ बन्धुरियई दर्शयाते । स्मुः परमामैव बन्धुः अन्धक इति वरम् । २ द्वितीये. ब्राह्मणे मृदुना क्वािभिमुष्टि, संभ्रमरदृष्टिः, संघरसरात्मक प्रजापतिमुखेन । अगद्य, तद्वक्तुमसंसरासकप्रजापतेर्मेध्याश्वभावः, अग्न्यश्वमेधयोरपि वञ्चःि द्वियोरुपकर्ताभ्युन्ना सहामेदथोच्यन्ते | फळश्च यथायथं नश्यते । अत उपन्तः फुलोरान्तमति संबन्धः । तत्रादौ सकामयते यतः पूर्वभागमाश्रमगतारपति अध्मेधने आदिना । संवत्सराले रोति । नतु संसरयुकावधिं ध्र जानिं प्रतीयत इ श्रेयान्" अभिमन्त्री स्यामिति चिहमथ्था विलाशं छेः 'तीियो म आण अ..ना.२०] हदारण्यकोपनिषत् मृत्युनैवेदमावृतमासीदशनापया। अशनाया हि मृत्युः । तन्मनोऽकृत मन्त्री स्यामिति। प्रीतेः परिदृश्यमानस्थूलवक्षाविरोध्यवस्थात्रयमेवार्थः । ननु परिश्यमानमिदं बग श्यमानस्थूलवथाविरोधिनीं कामवशमभजदित्यत आह - मृत्यूनैवेद आयूतप्रसीदशनायया} कारणवाद्यवादन मृत्युशब्देन मृत्युसंज्ञकानिच्छरीरक परमामच्यते । ‘यस्याव्यक्तं शरीर, यस्याक्षरं शरीरवस्य मृयशरीरं, एष सर्वभूतातिराम अपहतपाप्मा दिव्यो देव एको नारायणः इति मुघलश्रुतौ मृत्युशब्दस्प तमसि प्रयुक्तवान् । अनशनाया नाम सञ्जिहीर्षा। अंशमायोदन्य धनाय बुभुक्षापिपासागधेषु'इति बुभुक्षायै निपतितोऽशनायाशब्दः संजिीषी ब् पित्रा तद्वति लक्षितलक्षणया वर्तते । ततश्चयमर्थः - सजिहीर्घण तभवशरीरेण पममना परिदृशम्भनं स्थूलक्यं जगत् आवृतमासीत् तिरोहितलवस मासीत् । स्थूलवशां विहाय तमशरीरकपरमारमक्स्थमासीदियर्थः। अशनाया शब्दस्य मृयुशब्दिते परमात्मनि प्रयोगे हेतुमाह-अशनाया हि मृत्युः। लोके अविशिष्टो हेि पुरुवो जन्तून् हिनस्ति । अतो बुभुक्षायाः मरणहेतुत्वेन मृत्युवं असिद्धमियर्थः । यथापि तनयाशनायासूयुशब्दयोर्भिन्नत्वात् प्रकृते मृयुशब्द तिपाद्यस्य तमश्शरीरकपरमात्मनः सञ्जिहीर्षवाच्यशनायाशब्दप्रयोगविषयतायां ने त उपपदकम्, तथाप्येकशब्दरूपितवेनार्थद्वयैकीकरणेन श्रुतिमधुलिश्यत इति (ट्यम् । तन्मनोऽनृतस्मिन्वी स्यामिति । तदिति लिश्यत्ययः आंन्दसः। सः मृयुः तमभ्शरीरकः परममा, अहं आत्मन्वी- शरीरी= लाचेतनप्रपञ्चशरीरकः स्यामिति सङ्कल्य मनः कृतवानित्यर्थः । न च । येते' ति संवत्सरस्ट्या संवत्सरे प्रश्नञ्च लभत् । सृयुसंज्ञकाचिदिति । अतो न शनावमात्रं प्रविमृत्युर्वी तदर्थ इति भार्यः । उपरि मनस्कारलिच तद्विशिरमर्मपर्यन्त प्रभः। तिरोहितलावस्थमियर्थानुगुणश्रुतीिसंवर्भारयत् अवस्थानामपि प्राक् धत्ता, व्यगेया अननियतममित न मन्तव्यम्-लोकानुभव-मद्याद्यागमविरोधादित्याशयेन धूवस्थां विहायेति। संकल्प्य मनः कृतवानिति । यद्यपि द्वितीयो म आत्मेत यमपेक्षयाय आमशहून दिल्यग्निरूपात्मप्रहणमेव युक्तम् । एवमश्मन्दी स्यामित्येतक संकट एल मभङ्गहेलनेनोच्यते; ते ४ तद्नन्तनानमुष्टिः । " मनस्रष • • • • • • • == - - -, - - ११ । श्रीरङ्गरामभुजमुनिविरचित्रभाष्य्क्ष (अ.३.नां.. सोऽर्चनधरव । सञ्जिहीर्षाः सिसृक्षकार्यमनस्धिविरुद्धेति वाच्यम् । सृष्ट संहरिष्यामीरयेवम्भू सृष्टिसंहावलक्षणविहरेच्छाया' याशनायाशब्देन विवक्षितवान् । अत्र मनश्शब्देन भनोमझान्मतिनेि' ति नाम्पाङ महतवमुच्यते । तथोपलक्षणमहाशदिताः अधिकप्टेरपि । भनइशब्दस्यातकरणार्थकवेऽपि मनश्शब्दः स्वपूर्वमाविमहद्धः दीनामप्युश्च्क्षकः । महदादिसृष्ट्यभावे मनस्सृष्ट्यभवात् । अन्य सर्वं पूर्ववन् । आस्मन्शब्दत्, “तदस्यास्यस्मिन् ' इत्यथै विनिर्ययः छन्दसः। सोऽर्चयच । अर्चन-प्रीणयन् । आत्मानमिति शेषः। कर्मकारस्फब स्वयमेव । अभृताध्याहारादपि महस्यैव कर्मवोपपतेः । अर्चनियन 'ळक्षणहेत्वोः क्रियायाः ।। इति हेतौ शतृप्रत्ययः । जगद्यापारलीलया स्वात्मानं प्रीणयितुमचरदित्यर्थः । उकं हि भगवता बादरायणेन जगत्सृष्टैर्ललवस एव प्रयोजनमेति । तथाहि - द्वितीयाध्याये स्यूतिपादे - जन्ममरणादिदुःखबहुठे जंगल सृजतोऽज्ञप्तसमस्तकमस्य परमात्मनः प्रवृत्तेः स्वार्थत्वपरार्थनासंभवात् , प्रयोजनानु देशेन प्रेक्षावधृत्तेरयोगात् प्रभृतिनपपद्यत इति "ग प्रयोजनवत्वात् " इति सूत्रेण पूर्वपर्धा हवा, "लोकवतु लीलाकैवल्यम्, वैषयनैर्गुण्ये न सापेक्षवान् तथा हि दर्शयति, न कर्मविभागादिति चेन्ननादिवदुपपद्यते चाप्युपक्रम्यते च, सर्वेघमों पतेश्च " इति चतुर्भिः सुरैः सिद्धान्तम् । तेषाश्चायमर्थः-यथा ह्यरुजस्यापि केवळलीलप्रयोजनाः कर्कादिकोशः दृष्टः, एवं परममनोऽपि केरलीलथं जगत्स्ट्यादिप्रभृतिरिति “ लोकव ! दिति । स्त्रस्यार्थः । ननु विषमं देवमनुष्यतिर्यगादि सृजतः परमात्मनो वैषम्यं प्रसजेत् । अतिघोरनरकादिवृट्या निर्गुणवधप्रसजेदिति चेद-म। ततकर्मानुसारेण कर्मसापेक्ष 8ण सृजतो न पक्षपातादिप्रसक्तिः। साधुकारी साधुर्भवति पापकारी पक्षे भवति। " निमितमालमेवxौ सुब्यानां सर्गकर्मणि । प्रधानकारणीभूत यतो वै सृज्यशक्तयः ॥ण परमात्मसाधकः" इति स्थासाधुसूजियममेयार्थ दीयत- षामि भूयन्तसिलाधिपः पीह द्याभायैवं शङ्करश्चयया व्याख्यातम् । अ.३.द्र.२.] बृहदारण्यकोपनिषत् स्थावंत आपेऽजायन्त । अर्चते वै मे कमभूदिति । तद्देवार्कस्यार्जवम्। त्तमात्रं साधारणमित्यर्थः । भुज्यरुक्तयः = कर्माणीत्यर्थः - इति । अतिम्मृतिक्षणं प्रमाणं दर्शयति । अतो वैषम्यनैधृष्ये नेति वैषधनैर्गुष्पसुक्ल अर्थः। ‘ननु प्रळये जीवस्य ब्रह्मणां अविभागेन, तदाश्रितानाञ्च कर्मणामभावात् वसुरौ स्वेच्छया तरतमभावापनं जगत् सृजतो वैषम्यादिकमपरिहर्यमिति, "न ऑविभण » दिति सूत्रखण्डेन परिवोध, “ नानादित्वादुपधते चाप्युपलभ्यते वे" ति सुनखण्डेन परितम् । जीवानाभनादित्वात् , तदनीं कर्मणामपि । चान वैषम्यादिप्रसङ्गः । न च जीबनामनादिवे, प्रळये ‘ सदेव सोम्येवमप्र आसीदिति अविभगो नोपपद्यत इति वाच्यम् - अविभक्तनामरूपतया मेक फलफुरणमालेणाविभागभ्यवहारोपपत्तेः । तदनादित्य श्रुतिस्मृतिर्लभ्यते, ‘न जायते म्रियते वा विपश्चित्,’ ‘प्रकृतिं पुरुषतैव विद्वचनादी उभषपतीति दार्थः । " सर्वधमप्यपतेश्च” } प्रधानादिष्वसंभानितानामपि सुष्ट्युट्युक्तसार्वणः उर्वशक्तिमादिसकलधर्माणां परमॉमन्येवोपपतेश्च परमात्मैव जमकरणम् इति टेलैग्मयोजनव स्थितम् । अतः सर्वभचरदियश्चोक्त एवार्थः। तस्यार्चत आयोऽजायन्त । चंतः - प्रीणनाय प्रवृत्तस्य तस्य परमात्मनस्सकाशादाप उपत्र इत्यर्थः न चाप प्राधान्यान् अप्छब्दप्रयोगः । अष सृष्टश्च रुर्नरायणवे लि। एको ह वै नारायण’ इत्युक्रम्य ‘ता इम आध' इति श्रुतेः । अर्चते ४ मे मिभृदिति । वैशब्दोऽवधारणे । अर्चनतय मे - म की जलमभूदतेि । पसआ अमयतेत्यर्थः । तद्देवास्यार्जवम् । बलाद्धेतोरेवमर्श, त 'एतद्दशमननमेवार्कशब्दिनस्य परमात्मनः अर्कशब्दभट्टतौ निमितमित्यर्थः । ईराजितश्व परमासन, “ अत्रं वाजसनिघू " इति भगदतमसहस्रपाठादिति , एतत् तदेव फ, अर्बषम् । अर्चनलँवै सति कबधमर् अधुं क इयत्र घथ कवे अर्क इति पमिति भावः । अक्बःविमिपा इति आहुरन। आथो व भकं इत्येतदातप्रीती १० श्रीरङ्गरामतुबनुनिविरचितोषयुक्ता [अ..., ॐ इ वा अनै भयति, य एवमेतदङ्गया“त्वं वेद ॥ (१) आप १ अर्कः | तद् यदयं शर आसीव तम् सभहन्यत । स पृथिव्यभवत् । तस्यामेश्राम्यत् । तस्य भान्तस्य तप्तस्य तेजोसे निरखताभिः ॥ (२) बषयम्। एतत् सर्वं सर्वव्याख्यानाधिकरणे व्यासायैः सध्मुकम्। नामनिरुकि ज्ञानस्य फलमाह -के ? या असै - वेद । कं सुखं । [। प्रसिदे । वैशब्दोऽधारणे । ऽस्रमेवेत्यर्थः । शिष्टं मष्टम् ॥ अडस मधदासकारिणामवं वक्तुं मां भगवदासकवभाइ - आणणे. वा अर्क । आपः अर्कशब्दितभगवदाने इत्यर्थः । तद्यदय शर आसीत्। वनो मम्बांश इव भूतान्तरसंसृष्टानमपां यः शः- सारांश आसीत्, तत् सम इन्थर-बाधेन तेजसा ब्यमानं सत् संधानभावमपद्यत । सा पृथिव्यभवत् । तत इति शेषः । #d4 संहन्यमानेभ्यो भूतेभ्यः सा पृथिवी अझ्क्रूण 'पृथिव्य भक्। 'ता-आः तद्धिरभयमण्डमभवत् ' इति महपनियमैक्ष्यत् । तस्या अश्राम्यत् । तस्यां- अण्डाकारेण परिणतायां पृथिव्यां । सांयामिति शेषः ।। मृत्युशब्दितः परमश। अभाग्य-अत्र अन्तिशब्दः करणव्क्षणथ यत्परः अयसतेत्यर्थः । तस्य श्रान्तस्य तप्तस्य तेजोसो निखर्भतामिः। तस्य पमामनः । अन्तस्य -यनस्य, नस्य-सुअवर्गभयगीषन्संसः शरीर तेजसःतेजसारभूतोऽभिर्निवर्तसे । एवमेव व्यासवेंकर ॥ २॥ 1, सा पृथवोरुपा अभवत् . ख, ग, अशब्द यरवं मन्येत तत्पार्षतु व्यसर्थदर्शित एवेति अर्कः परममेते ममाह एवम् सर्वमिति । अपां शर इति । ‘शरस्तेजनके बाणे दायरे ग घर जसे ’ इति मेदिनी । श्री पयो दधि भवति । तत्र महाशः श९ः । तद्वदिक्षु बगरभवनंशो विभाजित हो दर्शयितुं यन्त्रं मण्डल इवेत्युक्तम् । यज्ञपर इति । सोऽबिभेदियाशी विशेषणभर्ता प्रतिपत्तया मयस्य अन्ते; संगमनं दुष्कास्। तलत्रिकोणलाभयगात् । तो व5षा। पंड बने एरोणिः अन्तितमाम्याविर्भवणां संथप्रइभन्नावित्री अंहदरण्यकोपनिषद् स तेधात्मानं ययक्षुरुत आदित्थं तृतीयं बाएँ तृतीयम् । स एव अगस्त्रेधा विहितः । तस्य प्राची दिक् शिरोऽसौ षाज्ञौ चेमॅ। अथास्य तीवी विकू पुच्छमसौ चासं च सक्थ्यैौ । दक्षिण चोदीची च पर्छ । स त्रेधारमार्न व्यकुरुतेति । सः अग्निः आत्मानं त्रेधा व्यभजदित्यर्थः। आदित्यै तृतीयं वार्धे त्रुतीयम् । अन्यादित्यवाय्वासना मेधा विभक्त इत्यर्थः। याणां मध्ये चित्यमि: अंशी ; बाध्वादियौ अंशाविति भावः । अग्निवयमपेक्षया आदित्यस तृतीयवम् । अन्यादिस्यपेक्षय वायोस्तृतीयत्वम् । स एष प्राणस्त्रेधा लोहितः । यः त्रेधा विभक्तः अनिवाय्वादित्योभना - वाध्वादित्यांशको यः सोऽग्निः - स एष प्राणः परमामेत्यर्थः । तत्र तद्दष्टिः कर्तव्येति याक् । १ एषोऽग्निर्क इद्युतरामौ अशिब्दितपमानाध्यासस्य वक्ष्यमाणादिति ज्यम् । तस्य प्राची दिक् शि® । तस्य अनेः शिरआदौ प्रगादि गूदे कर्तव्येत्यर्थः । शिरसः प्रचीसंबन्विा तत्र तद्वद्धिः कर्तया। एवंभ्रम ॥ द्रष्टव्यम् । असौ चासौ चेम । 'ऐशान्यामेरयौ। ईमें बाहू । यास्य प्रतीची दिक् पुच्छम् । पुच्छे प्रतीचीबबुद्धिः कर्तव्या । तत्संबन्धि बादिति भावः । असौ चासौ च समथ्र्यो। बापक्षयनैयौ सक्थिनी क इति यावत् । सवयाविति छान्दसः प्रयोगः । दक्षिणा चोदीची च स्में । दक्षिणोलपादने अपि दक्षिणोत्तरदिह्यं । तद्भिर्तिलादिति भावः । 1, ईशान्क्षमेय्थौ. क ख. संक्शन्दरूषणप्रश्रुतः चमत्नरो न व्यज्यत इति भावः । नन्वभिशयः चयनसीहत 4णीयकरस्थण्डिलविशेषप्रसिद्धः । स इहाश्वमेधानात् यते । अत एव तस्य प्राची ॐ शिर {ादिना शिरः पद्मविनिर्देशो घटते । नवैर्ण सति वास्तवाग्नेरिहनुषा अप्रनैव देवेषु अझभवत्' (३-१५) इति वाक्ये एवज्रेण प्रति ने affतोतक निर्देशो नोपपद्यत इति वक्ष्यम्-' स सुखाच योनेर्हताभ्याधामिमसृजते ते तसंनिहितार्थत ३ तेरिवेरिह एवमेव व्याख्यैरिति । अयं भद्यः - अवश्यं बिम्याभिरत्र विश्पते । (न्तु तत्रापिशब्दप्रयोग आहवनीयाग्न्याधारत्वप्रयुक इति तन्मुखेन । अत एव तेजोरस ॐ वैनम िसंगच्छते । एवम् , 'आदित्यं तृतीयं बाष्ठं तृतीय ’मिति द्युलोऽन्तरिक्ष तदेकतयोर्मदृणमयं पृथिवीलोकमताभूतानिप्रहणं लिम् । अस्य पृथिवीत आर्भािव भिमानिदेवतायादृष्पद्यत इति न तर्यमपि नित्याभिप्रमादनिबन्ध इति । ३.मा.२.] औरङ्गरामानुजमुनिविरचितभाष्ययुः। (गया ३२ औौः पृझमन्तरिक्षमुदरमिषष्ठः । स एषोऽसु प्रतिष्ठितः । यन्न = चैति। तदेव प्रतितिष्ठत्येवं (ति य एवं विद्वान् ॥ (३ ) सोऽकामयत द्वितीयो अ आ जायेतेति । स मनसा वाचं । मिथुनैं समभवदशनाया मृत्युः । बौः - उरः । यं पृथिवीयर्थः। शिष्टं स्पष्टम् । स एपोप्सु प्रतिष्ठितः । स एषः अमिः । अमु 'प्रतिष्ठितवधोक्तरीत्या तृन्मूलयतिकवादिति द्रष्टव्यम् । यत्र क चैति तदेव प्रतितिष्ठयेचे (ति य ए) विश्वान् । एवं विद्वान् यत्र ह । भदेशे एति-गच्छति। तदेव तथैव प्रतितिष्ठति- प्रतिष्ठां लभत इत्यर्थः । ३ । एवमप्रपब्बितिषमभवदिविशिष्टमश्वमेधाङ्गभूतवियमिमुपयादिप्रका रोपेतमुपवण्र्य अश्वमेधा भूतसंवत्सरलें मृत्युशब्दितपरमारभष्टिविशिष्टं प्रतिपाद यितुमुपक्रमते सोऽकामयत - मृत्युः । सः अशनाया मृत्युः - पूर्वोकः सञ्जिहीर्थीत्युशब्दितः परममा पूर्वदृष्टाभिरूपामापेक्षया विद्वतीय आत्मा आस्मातरं मे आयतामिति संकसं कृतवान् । संकस्य च नयीच्क्षणां वा मनसा मिथुनं - टॅन्लभावं समभवद् संभावितवान् । स्रक्ष्यमाणमपवपरिज्ञानाय, 'गॉम रूपव भूतानां हयानां च प्रवनम् । वेदशब्देभ्य एवादौ देवादीनां चकार सः' इति न्यायेन साक्षाद्वा चतुमुखशरीरकतया वमनस] त्रयी पर्यालोचित , अप्रतिष्ठित, स. गै. प्रतितिष्ठति य एवं विद्वानिति। एवमीववेदनस्य अप्रतिष्ठितत्ववेदनस्य च पृथक् अशोऽपि सर्वमिदं सर्वलोकमहे विचारें अफीटर्विधस्यमानाथा उपयुकमिति ध्येयम् । संभवितवानितं । संपूर्धधातोः संगमोऽः । अत्र मनस ख पुंसो वा निया मैथुन्। संगमस्य विवक्षितत्वात् परममनः साक्षात् संभबनूतभावाद् विषं निवेशिताः। इंगमितमनिखर्षः । बीवरीरकतयेति । प्रगेव प्रतुर्मुखस्ने संगत्सरमफआयु सतिवर्षनं ततः कथमिति चेत्संपत्मिकप्रजापतिरन्य इत्याशयः। यद् चतुर्मुखशरीर कलयेथस्य नृक्षरूपेण आविष्यमाणजीवशरीरयेत्यर्थः । प्रजापतेः संवत्सराभिमनिलं तदरमितायुष्प्रशसर्गपरतत्वात् । किलिमंजातीयनृषदश्मकः संक्सर एक पुनपुनरपत्तं इति संशभरः आरिगणम् । अत एव शतसंवत्सः पुरुषः शतायुरित्युच्यते । प्रजापतय सायं भुजमुखवेन परिगणनीयास्सन् ताश्रशसर्भोऽपि भवति । अ३त्रा-२. ] इदारण्यकोपनिषत तबद्रेत आसीत्, स संवत्सरोऽभवत् । न ह पुरा ततः संवत्सर आस । तमेतावन्तं कालमबिभःयावान् संवत्सः। तमेतावतः कालस्य परस्तादसृजत । तं जातमभिव्याददात् । स भाण' मकरो क्षेत्र चांगभवत् । (५) 1. भणको . प. बनियर्थः । तद्यद्रेत आसीत् स संवत्सरोऽभवत् । मनसा त्रयीपर्यालोचन ऋक्षणसंभोगे यद्रेत बीजं कारणमुक्षत्रम् - इदमिस्थं कर्तव्यमिति निश्चयामकम्, तेन संवत्सरः - संसरक्षणकॉल्शरीरकः ‘संवसरो विश्वकर्मा ', ‘संवत्सरः प्रजापतिः, 'प्रजापतिः संसरो महान् क ’ इति संवत्सराभिमनितया प्रसिद्धः प्रजापतिः द्वितीय आमा अभवदित्यर्थः । यद्यपि संक्षसरसशैवधमेधान्नस्त्रम् न तदभिमानिप्रजापतेः - तथापि तयोरभेदोपचारेण श्रुतिप्रभृत्युपजरित द्रष्ट यम् । न ह पुरा ततस्संवत्सर आस । ततः तस्मात् इदमित्थं कर्तव्यमिति निधयरूपत् रेतश्शब्दितात् कारणात् पुरा प्रधमः - सद्य एवेति यावत् - सद्य एव संबस्सरूष आमा न बभूव । द्वादशमासपरिमाषस्य संवत्सरस्य सद्यो 'निष्पत्यसंभवादिति भावः । तमेतधन्तं जलमविभः यावान्सं वंत्सरः । यावता कालेन संवत्सरः पुणऽभ, ताक्तं कलं रेतदशब्दिकरणा कारेण अविभ-भरणं कृतवानित्यर्थः । अविभ इति 'ड्यूल धारणपोषणयोरिति धातोलैंड रूपम्। तमेतावत: अलस्य परस्तादसृजत । द्वादवसु मासेषु पूर्णेषु संवत्सररूपं द्वितीयमस्मािनमसृजते()यर्थः । तं जातमभिव्याददात् । जातं तं संवस्सरमभि - अभिमुखीकृत्य। व्याददात् विशिष्य पुत्रत्वेन परिग्रहेत्यर्थः । स भाणमकरोत् । सः संवत्सर आमा बालस्वभक्षवात् भाणिति शब्दपकरेत् ।। सैवै वागभवत् भूरादिब्याहृतिरूपा बागभयादित्यर्थः ॥ ४ ॥ 1. प्रजापतइति पदं न ष. कने । ४.निष्ययभङ का. 3, भृगु भरने = पुरेति द्वादशमासात्मकसंवत्सभलालिङ्गन् प्ररोचेत्यर्थः । ऽपादवदिति । अवशे स्थविहरणे आमनेपदनिधना क्षेत्र परस्मैपदभ्रबत्अनार्थमदं भ्यननक्षमाया परोतय ' ततः वे आणभकरोत् भक्षिते भवेषमिति भयार्दि त्यथऽपि प्रः। श्रीरङ्गरामानुजमुनिविरचितभययुक्का - [अ..१. स ऐक्षत, यदि वा इममभिमंस्थे कनीयेऽर्भ करिष्य इति । स तया वाचतेनात्मना इंदं सर्वमसृजत, यदिदं किश्च ऋचो यचूंषि सामानि च्छन्दसि ज्ञान प्रजाः पशून् । स यथदेवासुबत तत्वदतुमभियत । सर्वे ( व असीति । तददितेरदितित्वम् । स ऐक्षत-करिष्य इति । यषहमिमं संकरं य आसनं कृतकृत्यतया अभिमन्ये, ततः अनं कनीयः करिष्ये-अन्नमयीय एवं स्यादिति यावत् अतन्यस्य भूयसोऽर्थस्याभवत् इति सः मूर्त-अचिन्तयदियर्थः । स तया--किञ्च । सः मृयुशब्दितः परमास्म। तया वाचा संसशमनिष्पादि सया भूरादिब्याहृतिच्क्षणया वाचा तेनाभन - संवरभररुपेण न च निमित्तं भूतेन, यदिदं किञ्च, तत्सर्वभकृजतेयर्थः। स भूरिति व्याहरेत्', ‘आदौ वेदमयी दिल्या यतः सर्वाः प्रतयः ’ इत्यादिना भूत्रदिशब्दस्य सृज्यमानप्रपञ्च हेतुत्व गामात, संवत्सरास्थकाल्भ्यापि कथमारुहेतुवाचेति भावः । यदिदं कित्येतत् प्रपञ्चयति ऋचो यजूषि - पशून् । छन्दांसि - गायत्र्यादीनि । शिष्टं स्पष्टम् । ननु त्वय्य मिथुनीभूतया कथं ऋगादीनां सृष्टिः, तेषां तदभिन्न त्वादिति चेन्न। कर्म (ऊर्मयु विनियुक्तवादसाविशिष्टतया । जगादीनामुत्पत्तिसंभवत् । सर्वप्रयक्षगोचरतया वा । स यंवत् - अध्रियत । सः मृत्युः परमस्मा। यधदेवा सुबत, तसह सृष्टं सच अर्द्ध - संहर्तुं अभियत - ऐश्चदित्यर्थः । सर्वे वा अतीति तददितेरदिनित्वम्। अदितेः - अदितिशब्दवाच्यस्य परमात्मनः । ।
- - का प्रजापतिः । अथ तन्मूलरूपउँठ¢ः सर्वोऽयुच्यते स ऐक्षतेयादिना । अत्र प्रजापतिश्रेष्ठः परमश्मनः सर्वत्रसंतृपोयुकतया चैव सर्वकारणत्वं सिद्धम् । अपूिर्व मन्यदिहिंसार्थक इति । समन्वितश्च तत् । प्रसिद्धेन"ठ्य तु इहार्थान्तरमुष्। एवं ‘धूg' यध्याहा बिना इममभि = दममभिमुखोथ मंये इति
- इसमयेवाभिमेस्वे इति ऽपि सुवचः ।
अषितेति । ॐ अषस्थाने । ऐदिर्हि शाश्वरानुसारी अर्थः तापीथः । .३.ना.२.] बृहदारण्यकोपनिषत् १५ सर्वस्यैतस्याला भगत, सर्वमस्यान्नं भवति, य एवमेतददिने रदेतित्यं वेद । (५) सोऽकामयत भूयसा यज्ञेन भूय यजेयेति । सोऽश्राम्य स तपोऽतप्यत । तस्य अन्तस्य तप्तस्य यशोवीर्थमुदमत् । प्राणा वै यशो वीर्यम् । तत् प्राणेषुक्रान्तेषु शरीरें श्रयितुमध्रियत । तस्य शरीर एघ भन आसीत् । ( ६) सतृष'देवादितिशब्दवृतिनिमितददिनिस्वभित्यर्थः । नमनिरुक्त शनस्य फल मह सर्घस्य- वेद । अता भवति अनुभविता भवति । अन्नं भवति अनुभाव्य भवति । न चैकय भोक्तृत्व तौ तदप्रतिसंबन्धिन इतरस्य भोग्यत्वं सिद्धमिति तकअनवैयर्थं शङ्कनीयम् । तद्दर्भार्थतया तमपघनफ्येन अदोषात् ॥ ५ ॥ एवमधमेषाभूतयोरग्निसंसयोः सृष्टिप्रकारादिक्भुक्वा अश्वस्य सृष्टि प्रसरं अश्वमेधनिर्वचनं अधमेषे आदित्यदृष्टि बक्तुमारभते - सोऽकामयत । सः प्रजापतिशरीरकः परमात्मा अकामयत । किमिति। भूयसा - महता यज्ञेन पमशमनं भूयः - मुहुर्मुहुः यजेयेति । यदा भृशब्द भूमयची। भूमानं परमामनं यजेयेतीत्यर्थः । सोऽश्राम्यत् । गहयज्ञसामध्यसंपन्या श्रान्त इवाभवत्। स तपोऽतयत । परमहंमानमुद्दिश्य तपश्चच'यर्थः । तस्य अन्नस्य- उ५ क्रामत् । यशश्च वीर्यश्च यशोवीर्यम् । यशोवीर्यसन्त्रार्थमेवाह-प्राणा वै यशोवीर्यम्। यशसो वीर्यस्य च प्रणायावा आण एव यशोर्यमित्यर्थः।। ततश्च यशोवीर्यमुदक्रामदित्यस्य प्राणा उपक्रमनियर्थः । तत्र प्रणेष्ठान्तेषु अभियत । प्राणेष्क्रान्तेषु सg तंत्-प्रजापतेशरीरं क्षयितुमधिय-उच्छूनतां गतं कृतम् । तस्य शरीर एष मन आसीत् । तस्य प्रजापतेः शरीर निर्गतस्यापि तस्मिन्नेव शरीरे मन आसीत् । मया त्यक्तं स्थूलं शरीरमुह्नं हेयमासीविति शरीरविषय एव चिता सर्वदा संवृतेत्यर्थः॥ ६॥ 1, निमित्तमधितिषम् क. 2, निकल ग, B, चर ग. भीरनारामानुजमुनिविरचितमष्ययुक्ता - [अ.३.२. सोऽकामयत-मेध्यं म इढी स्यात् आमल्पनेन स्यामिति । ततोऽश्वस्समभषक् । यदश्वत्रे' तन्मेध्यमभूदिति । तदेवाश्वमेधस्पधने धवम् । एवं ३ चा अश्वमेधं वेद, य एनमेवं वेद । तमनवरुध्यैया मन्यत । ते संवत्सरस्य परस्तादात्मन आलभत । , अश्वयर् , पe. १. अर्ध्येय, मा. सोऽकामयत - स्यामिति । एवं चिन्ताविशिष्टः प्रजापतिः मे-मदीय मित्रं शरीरं मेध्यं - यज्ञाई सात् । अनेन च शरीरेणाहं आसमन्वी - शरीरी स्यामित्येवं अकामयत - समकल्पयत् । एवं सङ्कल्प्य पुनरपि सप्राणः सन् प्रजातिः तत्र प्रविष्ट इति भावः । ततोऽश्वस्समभवत् । ततः प्रजापतिना पुनरनुप्रविष्ट स्थूलशरीरात् उपादानभूतवधरूपस्सन् प्रजपतिस्पन इत्यर्थः।। यदश्व[] - अभूदिति तदेव - मेधा। प - यस्मात्कारणात् प्रजापतेः शरीरमुकान्तेषु प्राणेषु अश्वपन् - उच्छूनम्, तत एव मेध्यश्चाभवत्, तदेव पक्षदश्वरूपं मेध्यमभूत् । तत एवास्याश्वरूपस्य प्रजापतेरश्वमेधे । अश्वयः वित्थः। मेधाईवन्मेधः । यद्यप्यश्वमेघशब्दो गगनाम, तथापि यागद्व्य मोरभेदोपचारच तथोक्तिस्संपद्यत इति द्रष्टव्यम्। ‘यागपरत्वेऽपि न दोषःयज्ञार्थक मेधशब्दास्यत ’ इति वदन्ति । एथ हवे-वेद । य एनं परं एवं यथोक निर्वचनं वेद, स एवाधमेघवेता (दिता?), नान्य इत्यर्थः । नम्नवरुध्यै याभन्यत । तं - अश्वरूपं परं अनरुध्य – अवरोधनम्वा संसरमावमुत्सृष्ट बन्धनमेव कृता, परमात्मनिगमेन यक्ष्य इत्यग्न्यपतेत्यर्थः । तं संवत्सरस्य -आलभत । संवत्सरस्य परस्ता - पूर्ण संसरे ततः परं प्रजापतिः; आत्मने-स्वान्तर्यामिणे परमात्मने । तं-अधं आलभत । अलम्भं कृतवान्। गन्धस्याथवमेधावभेदनं प्रसिद्धमेधर गवेदनस्पं फलिस्चशहूते यद्यपीति । यागपरस्तेऽपीति । तदा तदेवमेषस्याश्वमेधस्त्वमयस्य ईदृशमेध्याश्वमेधाधमेष यागस्याधमेषत्वमित्यर्थः । अधोगतिप्रीवस्तर बलात् , तमनषध्यैवेयत्र तमिति अभय प्रश्वत एष वा अश्वमेध इवादियद्दष्टिर युज्यते । आ एष चिया । ' आदित्यादिमहायश्च' इनि च सूक्षम् । तथाच प्रथममप्यधमेधस्येत पवमक्षरं बुद साभिप्रायः । ( ४.३.आ.२.] पृहदारण्यकोपनिक्त १७ दश देवताभ्यः प्रत्यौह । तसा सार्वदै वयं श्रोक्षितं प्राजापत्यम लभन्ते । एष वा अश्वमेधो य एष तपति, तस्य संवत्सर आत्मा।। अयमग्निरर्कः; तस्येमे लोक आत्मानः । तावेताधकश्रमेघौ। 1. सदैक्यं, पथ, संवेदगं? 2. एष ह वा, पा. पशून्- प्रत्यौ। ग्राम्यानारण्यानष्यन्याम् पत्र अभीन्नादिभ्यः देवताभ्यक्ष प्रत्यौह-'प्रति विभज्यालगतेत्यर्थः } तस्मात्सार्वदैवत्यं श्रोक्षितै आजापत्य लभन्ते । तस्माद्धेतोरिदानीन्तन अपि यजमानः सर्घदेक्सासमष्टिभूतप्रजापति रूपपरमहंस मदेवताकवेन सार्वदैवत्यं प्रोक्षगणैनिकरणादिसंस्कृतं प्रजापति देवतामश्वमालभन्ते इत्यर्थः । एकं [३] वा अश्वमेधो य एष तपति । तत आदित्यस डेड्श्विमेधे कर्तब्येत्यर्थः । तत्र युक्जिमाह – तस्य संवत्सर आत्मा । तस्य - अश्वमेध शब्दितस्याश्वस्य संसर आम । “अश्वरस्य मेध्यस्ये " ति पूर्वत्रक्षणे उद्भवत् संवत्सरमिकवं सिद्धम् । संक्सरादिकाछबक्रप्रवर्तकस्सा (थ] दिन्यस्य संवसराम हचान संसशमके मेध्येऽश्वे संवत्सशसकादित्यध्यासो युज्यत इत्यर्थः । अयमभिरर्कः । अयं चिताग्निः अर्कः पूर्वे अर्कशब्दनिर्दिष्टः परभाषेयर्थः । तत्र तदध्यासः कर्तव्य इति यावत् । तन्न युक्तिं वक्ति-तस्येमे ले आत्मनः । तस्य- अध्यस्यमानस्य परमभनः स्त्रगया इमे लोकआस्मानः – शरीरभूत इत्यर्थः । ‘बौः पृष्ठमन्तरिक्षमुदर 'मित्यादिना नित्यानेः सर्वलोकशरीरक्रक्स प्रतिपादितवान् द्युलोकादिशरीरके चित्याने प्रतीके तादृशस्य परमात्मन5ध्यसनम्, अश्वस्य व ‘संबसार आमे युक्तत्वात् तसिन्धमेघे संत्रसरामकादित्याध्यसनच युज्यत इति भावः । तावेतावश्रमेषी। अर्कलब्देन ‘अयमनिकं ’ इत्यक शब्दितधित्पानिरुच्यते । तावेतौ विल्यम्यश्वमेधे प्रागुक्रशमद्विमलालिना 3. परिविभज्य, फ , 2. सधैबेताखड, , श्रीरङ्गरामानुजमुनिविरचितभाष्यायुध - [अ.३., स पुनरेकैव देवता भवति मृत्युरेव । अप पुनर्दूत्यं जयति, नैर्न मृत्युराप्रोति, मृत्युरस्यात्मा भवत्येताः सां देवतानामेके भवति ॥ इति तृतीयाध्याये द्वितीयं जक्षणम् ।। १८ ३-३. इया है [ वै] प्राजापत्या देवासुराश्च । कियर्थः। सो पुनरेकैव देवता भवति । उसब्दोऽवधारणार्थः। अंयथा मेधाभ्यामेवाशदृष्टिविशिष्टभ्य श्रीगनीया देवतैकैव भवतीत्यर्थः । स केत्या शङ्क्याह - मृत्युरेवेति । परमानैवेत्यर्थः । यद्वा-तावेतचम्यश्वमेध अप्ययं काले मृत्युशब्दितः समस्मैत्रेयर्थः । एतादृशानुसन्धानविशिष्ठान्यश्वमेधयोः प्रयोजनमाह - अप पुनर्जन्यं जयति । अयमूढं बबतीत्यर्थः । नैनं मृत्यु राओोति । एलं संसारो नानोतीत्यर्थः। ननु अत्रज्ञानसध्यायाः संसारनिवृत्ते: क दृष्टिविशिष्टचियाभ्यश्वमेधसाध्यत्वमित्यत्राह-मृत्युरस्यामा भवति । सृस्युः षमाम अस्य अश्वमेध(स्या)नुष्ठातुः आस्मा भवति आरमस्वेनावगतो भवती लर्थः । नित्यसिद्धस्यामनस्यासाध्यत्वात् । ततशम्यश्व मेधं] योर्बसारसकवाद गमद्वार संसारनिवृत्तिहेतुबनुपपद्यत इति भावः । एतसि - भवति । अग्नीन्द्रादिसायुज्यकामस्य तदपि भवतीत्यर्थः ।। ३-२॥ अथ कर्मतोदातरि मुख्यप्राणडटिं विघातुमाख्यायिकमाह - ह्या है [वै प्राजापत्या देवासुराश्च । दृशब्दो वृतर्थसारणे । प्रजापतेरस्यानि प्रजायः । ‘दित्यदित्यादित्ये' त्यादिना अपयार्थे प्रययः । द्याः = द्विवि धाः। द्विप्रकारा। इत्यर्थः । ‘द्वित्रिभ्यां तस्यायध्वे ' त्यषच्प्रत्ययः । के ते ? खोपुनरिति वाक्यं अगन्यश्वमेधयोः मृत्युभूतार्कदित्यधिविधानप्युपादनार्य स्यात् । अपथ्यं जयतीत्यर्थ इति । ध्रे पुनशन्वैयभ्य पुनर्रयं पुनर्भरणमपञ्जयतीर्थ चका । प्रतिषेधा"विनि सूत्रभृतप्रशिखायां (५-२-१०) 'अपघुनर्भूत्यं जयतीति आफ्यस्य मृयुमपषयतीत्येशी ठकः तद्वदिह अपेक्षयस्पोषसर्गत्वमेव युफम् । अथापि मैने मृत्युराजोवीलनेनाग्नर्यस्य अपमृद्धं जयतीत्यर्थवर्णनमिति मधम् । ३ब्रा.३.] इदारण्यकोपनिषत् १९ ततः कानीयस/ एव देवाः, ज्यायसा असुराः । ते एषु लोकवर्धन्त । ते हे देवा ऊचुर्हन्ताऽसुरान् यज्ञ उद्गीथेनात्ययामेति ॥ (१) देवधानुराध । ततः कानीयसाः - असुराः । ततः तन्न तेभियर्थः । देवः कनीयसाः - कनीयांसः । स्वार्थे अण् । अल्पीयस इति यावत् । ज्यायसाः = यथांसः, भूयांसः} ‘भूयांसोऽसुरा' इति श्रुयतात् । त एषु लोकेष्व सर्यन्त । ते देवयुगः एषु लोकेष्ठ-तैलेक्सायनिमिते अस्पर्धन्त पसरविजिगीषां कृतवन्त इत्यर्थः । ते ह देवा ऊचुः- अत्ययामेति । हन्तेत्यसुरविजयोषायदर्शनबर्हवें । अत्रोद्वीथशब्दः उद्वावृषः । अत्रोदातु बाध्यताप्राणभाषियोपास्यताप्रतीतेः स्वं न उद्य, उद्रात्रात्येष्यन्तीति उत्तरत्र हुकृत्य उद्धातृशब्दस्यार्थसिष्यमाणतया तदनुरोधेन प्रक्रमस्थस्याप्यस्योद्दीषशब्दस्यो तृ परस्वस्य वक्तव्यत्वात् । सति बाधके कर्मवाचिशब्दस्य लक्षणय कर्तृपरायोगात् । (पद्म भगवता। भाष्यकृता, ‘अन्यथात्रं शब्दात् ' इयविकरणे, ‘‘न चोद्नुर्यस्यचे दायेनेत्युपक्रमविरोधः शङ्कनीयः । अदीधरसोज्ञानकर्मभूत्रस्याक्स्यापेक्षितस्यात् सापि पपरिभवाख्यफलं प्रति हेतुवात् " इति भाषितमात् श्रुतप्रकाशिकायाम्, 'हदरण्यकेऽध्यतpणमावस्योदातुर्मास्यचे अक्रमविरोधः' इत्याशय'न शुष अमाधिकरणे उपक्रम नवगतमुपसंहारावभातं त्याऽयमित्युक्तम्; किन्तु उपनगविगत 4. व्क्षणयोलातु, नग2. वय युगल ग, एत्युपरि ग्यारभ्य सृष्टिलिंद अशनरं ख. ग. सुशयोः भाष्यधुतप्रकाशिकावीन्यूटं लक्षण मिग निर्भपरं बपमाष बडेयादिस्थाने । तत्र भाष्यानुवषदिकमपि गति । कनीयसः ज्यायशाः इयत्र यद्यपि अनन्तसत्वः पूर्वोपभागधषि माद प्रद्योतं क्यते । असुराणां पूर्वदेवात् । पूर्वंपूञ्चमगे स्थिता असुर ऐश्वर्यमदेन यथाभूता इति च महाभारते इदं प्रतुि लक्ष्मीराह। अत एव प्रजापतिवियोलरीया। बुद्धि पर्यासात् सत्यपि ज्याचवे श्रेयोधयाधिपस्य क्षतिस्तेषात् । न च सामान्यस्य कनीयरूपम् सुरामान्यस्य उयागसवश्च अपमिति साक्षयस् - प्रधानभूतयोजनीबस्तीपस्यछिदे येषां तडीयन ज्यायसवनीगसत्वसंभवात् । अत एव न खायें अणियस्य सीखातापि अथापि भूयांसोऽश्वरा इति शङ्करकर्गितभूयन्तरसंजयादर्थान्तरमुतम्। न चासूयां पूर्व यि देव साधुवचनमात्रेण तेषां पूर्वंजवसिद्भिरपि । तदपेक्षय। प्रकृतंधाक्पत ए संसिद्धिरिति तु युवं नष्प । धूयन्तीफास्फेष शुरूम् । औरनाभनुषमुनिविरचितभांष्वयुका [अ..ज.३. भनो न कार्य इति । अत्र तु उपक्रमावगतगधिकव स्वीक्रियते । उदीयेनात्य यामेति उद्भानुनीयमानीये तादिर्य मित्युक्तवाच नीथशब्दयोदातृरक्षकम् ।। अपितु द्वीथशब्दः उदातृविशेषणभूतद्रोथपः; न तु, ‘तद्ध देव जीर्थ मजहुः अनेनैनानभिभविष्याम ' इति छन्दोथगीथशब्दकृत स्तन्त्रोद्धपर इति वदन्ति ॥ १ ॥ यद्धाउर्दूभशब्दः उद्गातृविशेषणभूतीथपर इति न लक्षण। तथाच असुरान् अस्मिन् यज्ञे यज्ञभूतेनीथेन अध्यमाणभावेनद्वानकर्ता–यज्ञभूतोद्रातरि प्राणवृष्टिरूपोपासनेनेति यावत् - अत्ययम - अतितरेम, बयेम; अन्यथा भूयसा मनुरुणां अझीयोभिः स्वैः ३ (६) टोपकरणैर्जेतुमशक्यवादिति देवा वेणान्योन्य मुक्तवन्त इत्यर्थः । तथा हि गुणोपसंहारपादे अयथावाधिकरणे -‘अत्रोदीथशब्दः केवलीथ पर' इति “अन्यथात्वं शब्दादिति चेनाविशेषम् " इति सूत्रेण पूर्वपक्षी कृवा “ न वा प्रकरणभेदात् परोवरीयस्वादिदसंज्ञनश्चेतदुक्तमस्ति तु तदपि, व्याप्तेश्च समञ्जस मिति त्रिभिः अलीषशब्दस्योदातृगीयमानोfथपरतया स्निीषगान ः, कर्तरि मुख्यमाणहिलपया अस्या द्वीयविद्यया जीथाभूते प्रणवे मुख्यप्राण धष्टिलाश छान्दोग्योपासीथत्रिधा भिद्यत इति सिद्धतिसम् । इयं हि तन्न भाष्यग् ‘अस्ति क्षुद्रीधविच वाजिनां छन्दोगानथ । वाजिनां तक्षन् -- ‘द्वय है आजमाया देवाऽसुराश्चे' यारभ्य ‘ते ह देवा ऊचुः हन्तासुरान् यज्ञ उद्रथेनापययमे' भीषेनसुरविध्वंसनं प्रतिज्ञाय, द्रीये वागादिमन:पर्यन्तद्द्यावर्तैरभिभसुचवा अथ हेममन्यं प्रणमूचु ' रिल्यादिनीथे आणहृदय अक्षुरपरामदसुक्खा, ‘भवल्याला परास्य दंषन् आतृव्यो भवति य एवं वेदे' ति शत्रुपराजयफलायोद्वीये प्रणयष्टिर्विहिता। एवं छन्दोगानामपि, ‘देवासुरा हैं वै यत्र संयतिर’ इत्यारभ्य ‘तद्ध देवा उद्दीषमङनेनैनानभिभविष्यामइत्युदीयेषामुपराभवं प्रतिज्ञाय सद् देवोद्रथे बागविधौ दोषभमिघाय‘अथ ह य एवायं मुल्यः प्रणखदोऽशुप अ..,३.] साझकिर ' इत्यादिनीथै प्रणदृष्ट्याऽसुरपराभभुक्तव 'अथाश्मानमाखणमृत्वा । विध्वंसते एवं ह वै स विखंसते य एवंविदि पापं कमपत' इति शत्रुपराभवायो द्वीथे आणदृष्टिर्विहिता । वेनविषयविधिभयथाश्रवणेपि फलसाधनलश्रवण वेदनाविध्यो विधिः कल्प्यते । उद्रोधविधायाः क्रलर्थत्वेन मतुसङ्गुण्यफल कलेऽथार्थवादिकमपि फलं तदविरुद्ध प्रधमेवेति देताधिकरणे प्रतिपादितम् । तत्र संक्षय्यते, किंमत विवैक्ष्यम् त नेनि । किं कुक्तं? विवैक्यमिति । कुतः? उभयत्रोद्वीययैवध्यतप्रयभावस्य उमास्वश्रवणात् चोदनाधविशेषन्। फसंयोगतान्न शत्रुघारिमक्रुषो न विशिष्यते । हयमष्यध्यतpगभावीथास्योपास्यैक्यादविशिष्टम् | चंदना च विदिषावर्थ गताऽविशिष्टा । आख्य बोईंथविधेयविशिष्टा। अन्न सिद्धान्तच्छयथा परिचोद्य परि हरति, “अन्यधावं शब्ददिति चेतोविशेष ” इति । यदुक्तं विवैक्यमिति तन्नोपपद्यते, ऍथभेत् । रूपान्यथास्वं हि शब्दादेव प्रतीयते । वाजसनेयके हि-"अथ हेममाप्न्यं प्राणमूचुस्वं ने उद्येति तथेति तेभ्य एष प्रण उदगायक. दियुद्धान्य कर्तरि प्रणदृष्ट्या अलुपराभवमुक्य, 'य एवं वेदेति कर्तयैव प्राण दृष्टिंरेखशब्दादवगम्यते । छान्दोग्ये -‘अथ ह य एवायं मुख्यप्राणस्तमुद्वीथमुपासां चक्रिरे । युद्धनञ्च कर्मण्येवोत्थे अषदृष्टिर्विहिता । अत एव कर्तरि प्रणर्धि शन्वत , अन्यत्र कर्मणि प्रणइष्टिशब्दाचे रूपान्यथावं पष्टम्। पान्यथात्वे च विधेयभेदे सति केवळचोदनावविशेषोऽकिझिकर इति विशभेद इति - तन्न । अविशेषात् । अविशेषेण बुभयत्रोद्धसाधनक; पयभिघ उफ्रने पती गते । वाजसनेयी- ते ह देव ऊचुंठीताध्रान् यज्ञ औषेमस्ययामे "युपक्रमे। भूयते । छन्दोम्येऽपि -" तद् देवा उदोषमबङनेनैनानभिभविष्याम " इति । अत उपकमाक्रोिधाय ‘तेभ्य एष पाण उदगाय " दित्यभ्यतप्रभाव उद्रोधः उदानकर्ममूस एव पाकादिष्वोदनादिवत् सौकर्यातिशयविः अन्यथा उपकभगत उझीथशब्दः कर्तरि लाक्षणिक; आप्ते प्रचक्ष्महे। - rATL ४७\27 १2+ ।। 335१३ । 5 र 52 7 २२ भीरनारामांनुबसुनिविरचितभाष्युतं [अ... "न व प्रकरणभेदात् परोवरीयस्वादिक्”। म चेति पक्षी व्यावर्तयति । न चैतदस्ति, यत् विवैक्यमिति । कुतः? प्रकरणमेवाव ।“ओोमित्येतदक्षरमुदीथमुपा सीतेति समुद्रोधावयवभूतं प्रणवं प्रस्तुत्य" एतस्य वा अक्षरस्योपव्याख्यानं भवति । देवघर ह वै यत्र संथेतिरे " इत्यारभ्य, “ अथ ह थ एवायं मुख्यगणस्तमुद्ध मुक्षसांचक्रिर इरीथावयवभूतप्रणवविधवमुपसनं छन्दोगा। अधीयते । बाबसनेयि नस्तु तद्विशषाचीनप्रकरणाभावात् “हन्तासुरान् यज्ञ उद्गीथेनापयामेति कृत्रीयं प्रस्तुत्य " अथ हेममसत्यं प्राणमूचुस्वं न उन्नयेत्यादि कृरनीथविधयमधीयते। ततः प्रकरणभेदेन विधेयभेदः, विधेयभेदे च रुपमेव इति न विवैक्यस्। कि “ अथ हैं य एवयं मुरुपपाणतमुद्गीथळ्पासश्चक्रिर" इति पूर्वप्रकृत उद्वीथादयश्रतः प्रणव एवाध्यस्तप्रणभावः छन्दोगानमुपास्यः, वाजिनां तु कृखस्यैवीथस्य कर्ता Iता प्रणदृष्टयोपस्य इति । "अभं हेमासयं प्रणमूचुस्यं न ज्ञायेति, तथेति तेभ्य एष प्राण उदगाय " दियुद्धातरि प्रणाध्यासं निर्दिश्य, य एवं वेदेयुद्धात बध्यस्तपणभाव उपास्यो विधोयते । अतश्च पभेदः । न चात्र्युपास्ये विहिते उदीर्थानाययामे त्यास्यायिकोपक्रमविरोधः शङ्कनीयः । उद्भानुरुपासने उद्दीषस्या द्मकर्मभूतस्यावश्यापेक्षितवत् तस्यापि पस्यभिवाख्यं फलं प्रति हेतुत्वात् । अतो रूपभेदाद्विचामेद इति चोदनायविशेषेऽपि न विंडैक्यम्। “ परोवरीयस्वादिवत् । यथा एअयामेव शाखायामुदीर्थावयवभूते प्रणवे परमात्मदृष्टिविधानसाम्येऽपि हिरण्मयपुरलदृष्टिविधानात् परोवरीयस्त्वादिगुणविशिष्टदृष्टिविधानमर्थान्तरमृतम् ॥ " संज्ञातश्चेदुकमस्ति तु तदपि "। बीविचेति संज्ञेयाश् तत् विवैक्यमुक्तश्चेत्, तत् संज्ञेयं विधेयभेदेष्यस्त्येव । यथा अग्निहोत्रसंज्ञा नियानिहन्त्रे कुण्डपायिनाम्य नाग्निहोत्रे च। यथा चोद्रीयविद्यति छान्दोग्यप्रथमप्रपाठकोपतापु बहुषु विशदु । "व्याध समञ्जसम् " । छन्दोग्ये प्रथमभपाठके उतरावापि विशपुर्हथावथवस प्रणवस्य प्रथममस्तुतस्यापम्यत्वेन व्याध तमध्यास्य “ तद्ध देवा उद्भीथमप्रहः " शीधशब्दख प्रणवविषयत्वमेव समासम् । अवयवे च समुदायशब्दः पठे ६ष यादिषु संयते। अबोईंधावयवभूतः प्रणव एवोद्धशब्बनिर्दिष्ट इति अ.३.३] हदारण्यकोपनिषत् २३ ते ह सचमुचुस्वं न उद्येति । तयेति तेभ्यो वागुदगायन् । स एव प्रणदृष्टयोपास्यः छन्दोग्ये प्रतिपत्तव्यः । वाजसनेयके तु कृत्स्नोद्भोधविषय उनीथशब्द इति कृस्नीथस्य कर्ताद्वारा प्राणदृष्टयोपास्त्र इति विधानाभावं सिद्धम् " इति । अतोऽन्नोद्गीथशब्दः उद्गातृगीयमानोfथर एव । न तु " तद्ध देवा थमाजहनेनैनानभिभविष्यामः " इति छन्दोभ्ययातीयशब्दः स्वतन्त्रीधपर इति द्रष्टव्यम् ॥ १ ॥ ते ह वाचमूचुस्त्वं न उद्गायेति । त्वं न उद्धाता भवेति वागभिमानिनीं देतां प्रार्थितवन्त इत्यर्थः । तथेति तेभ्यो वागुदगायत् । तथेत्यीकृत्य तेभ्यः देवेभ्यो वा उद्भनं कृतवतीत्यर्थः। दृष्टिविधिप्रकरणच [असंभवदर्थ कवच] ^ आदित्यादिमतयशस उपपते " रिति न्यायेन भूते उदातरि ते ह वाचमूचुरित्यादि । नन्वस्तु ताधदुदातर प्रणदृष्टिघ्र विधीयत इति । अथापि, ‘ते हैं याचमूचुः स्वं ने उद्येति । तथेति तेभ्यो गुदगायन् ' इत्यादिवाक्येषु अन्य थाचाविकरणपूर्वपक्षे अध्यस्ताविभवे उद्ये उद्यानकर्मणि उद्राननृत्योपचार इति सिद्धान्ते उदातरि वागादिदृष्टयोपासने वाक्यार्थ इति किमर्थं किय गतिरात्रयते; यथाश्रुतार्थत एव सामञ्जस्यात् । तथाहि - पीथेनात्ययमेति बुद्धस्यैव शत्रुपराजयसाधनत्वं अशुदितम् । तादृशीषनिर्वर्तनाथ यांगावयो देवताः देवैः प्रार्छितः । उद्धनिवर्तनफले च अनुभवासु तापु मुख्यप्राण एकः उन्नं निरवीदूतत , यतोऽसुराः तं व्यष्टुं न प्रभूवन् । ततो वेगः फलं प्रयुरिति यथाश्रुतक्षयार्थः । न चोद्दीषस्य कमलस्य कर्मफळेत फल्यवतः कृपं शत्रुपराजयः रूपफलन्तिरधनरवमिति वाच्यम् - "५२) अथातः पवमानानामेवाभ्यामोहः’ इत्र बश्यक मरील पवमानातिरिकसत्रेषु गनले आमसंबन्धिफलमनः, ५धमानेषु यजमान फलकमलयाध उद्घातरि अबगमेन शत्रुपराजयरूपफलकामनया उद्धकणोपपतेः। मंचनबीन अस्यापेि फळय आयुरादिमन्त्रवित्र करा । तर्हि अगादिभिः कृते चपे कथं न तद् फलमिति न शक्यम्-शत्रुभिरास्लन्दनाद् आगादिभिस्तदनिर्वर्तनादे में फ़्लमिति प्रतीतेः । न तु अनुष्ठानेऽपि न फलमिति अतोच्यते । कः पुनरस्योपाख्यानस्योपयोगः१ न हि बागीन् विहाय प्रण एवोद्घातून तया धरणीय इत्यस्यान् प्रति उपदेणार्थमिति गठं शक्यते । अतोऽसकृते वक़तरि ताइव शणही तत् फर्के भमतीति य एवं वेदेति मधेयेन पापनात् तदर्थानिवदुषास्थानमिी वच २१ श्रीरङ्गरामानुजस्टुनिविचितभाष्ययुक्ता (अ.... ज्यम् । तत्र किं प्राणोरिव सिम्, वोलूथस्य ! भन्थे आचरित्रकोद्रुझोझीधवशत्। फडचिडषा प्राण प्रशंसनपाझ्यागस्य वैश्चष्मेव । आचे प्राणप्रेम ठसाधनत्वे शगकृताः दीघाट् विधारहितात् कथं वेणगां तत् फलमासीव ? तथा तस्य तथा कथमिदानीं तन्न भवेत् ? अत: य एवं वेदेत्यनुसारेण प्रागपि वेदनादे फ विचक्षणीयम् । एवं हीथेनाययामेलस्य उफ्रौषसंबन्थिया फडमित्येवार्थः । एषमुझीयेनेयस्य षों निवर्तिते, बद्धविषगकप्राणदृ8था आ उद्धर्तुविषयकप्रणदृश्य या कय । दृष्टया फळमियन्मतः निर्धारणे धर्मे, क्षन्यथात्रिकाएं प्रघूत्तम । तत्र उद्यविषयकप्रषडयंगीकारेऽपि छान्दोग्यस्योन्नधावयवभप्रणमात्रपरतया तद्वैिक्यस्येशायोगात् । प्रणस्योद्थताया उपर्यसुकेः उदगावदिति उतृताप उठे. य एवं वेदेयस्य उन्नता प्रण इति बेदनेनैस्पबगतेश्च उदातरि प्राषष्ट्यर्थंऽअधर्यते । यतु सुद्गायदिमत्र यथाश्रुतर्षीयागः कथभिति-तनोपते । यथाश्रुतार्थस्या चितस्वे व्याख्यानार्थस्थोपेक्षणायोगात् मृगादीन गानसामर्थं प्राप्तस्य गातृत्वञ्च फैश्चोर्जे प्राथमेष । अन्वयानुपवभागे, ' औडुम्रे यूपे भवती' स्यादाविव वाच्यार्थस्य स्थितः । परन्तु षिद्याय ठपर्यस्नोतरीयाऽऽश्यकात् अत्र वक्ष्ये विद्यपर्यन्तार्थविवक्षाऽपि लक्षणया । तत्र पूर्वपते, धागादिकं कृतोद्धे स्खमिकरोदित्यर्थः । सिद्धान्ते तु, ‘५ एवं वेदे' ति वाक्येन अझता प्राण इत्येवंविदः फकीर्तनात् , दोषः प्रण इत्येवंविदः फलमित्रनवगमात्, द्धाः प्रत्येष्यन्तीति पुनःपुनरुध बगादिक्ल्लतृ भूत्वा उद्गातरि वामेवमथक्षति वाक्यार्थः। fथ बानि भोगः तं देवेभ्य आगय 'दिति वाक्यतोपि सोऽयं ज्ञायते । तमगायदिवस दफलसाधनभूतोपासनाश्रयं गानमंत्रोदियर्थात् । वाचि भोग इत्यस्यापि भगादिदृष्टयधनं फलमियर्षेः { तथाच बागादिकं कस्यागषदनादिसामथ्र्य यस्मिआशास्य तथाभूतणादिष्टि भिषाय देवेभ्यः फलमविरूद । अमुराश्च कल्याभवदनादिवैकस्यभामाय बागादिकमखमर्थ कृपा
- ि न्यरुन्धनिति विविधर्थः । सृष्टिर्थि यथार्थं अयथार्था वेपन्यदेतत्।
एवध बागुदगायदिादेः बागादिकं सृष्टिविशेषविशिोन्नानी अभूदित्येव वाक्यार्थः सुवष इति श्रीभाष्ये कर्मणि कर्तृचोपचारादिपनप्रयासः किमर्थमाश्रित इति शश्च परमभविष्यते। तत्रेदं मतभ-गादिपदेनाचेतनमत्रग्रहणे तद्भोरुगीव-दृष्टिर्मुक्बाधात् श्रीभा का लक्षण सुआ। उपरि, ‘सा यदा गुयुभयमुच्यत सोऽग्निरभक्त’ इस्लादिवाक्ये प्रागाधीनपतिस्पयनन्तरमेव बंगादिनियामकत्वस्याग्न्यादौ मगधचेतनस्यैव प्रच्युमत्वस्य व प्रतीतिरियादिकममेकं अचेतनgथे नियमी विमृश्यम् । अत एव भवप्रकशिकायो मुख्य प्रयोक्तृत्वं बाधितमित्युकम् । परन्तु अत्र “ गनिमनेिन दक्षतां शर्विन्तः " इति गादिपऽस्य देवतापरतें सारस्वसिई य्वैव व्याख्यानात् सद्धो दुर्वचः कामये कपिञ्जरात् । तद्वयं श्रीभाष्याशयः -छन्दोग्य इवेद्वापि उद्रथे योगमादिस्था अमिति इत् पूर्वपक्षी दभषि भन्यो, 'उपे बाग्छबागे। अग, प्राणद्यस्तु प्राणेन, बङई. बझ' चिम्पस्थायां प्रमाणाभाव अदृष्टपर्य बाधं प्रति प्रार्थ नम्, अन्यथेश्वर्यमर्षे प्रति अ.३.ज.३.] वृहदारण्यकोपनिषत् २५ यो वाचि भगस्तं देवेभ्य आगायत् ; थत् कल्याणं बदति तदात्मने । ते ऽविदुरनेन वै न उद्भवऽत्येष्यन्तीति । तममिद्धृत्य पाप्मनाऽविध्यन् । आवधिं कृतवन्त इत्यर्थः। यो याचि भोगतं देवेभ्य आगाय यत् कन्याणं बदति तदात्मने । वाचि निर्मिते यो भोगः गानादिजन्यो यः सुखानुभषःतै भोगं देवेभ्य आगायत् । देवानां भोगमुद्दिश्यागाय मानं कृतवती । गानेन देवानां भोगं संपादितवतीति यावत् । यत् कल्याणवार्ताभिलपनरूपं वागिन्द्रियकार्यम्, तदष्यामने बाळ संपावितवतीयर्थः । तेऽविदुः - अत्येष्यन्तीति । ते असुराः अबिदुः शतबन्त इयर्थः । किमिति ? अनेन बभूपेणोदाता नः अस्सॉन् अरयेष्यन्ति जेष्यन्तीति । तममिद्वत्य पामनऽनिष्यन् । तें - उदातारं । अभिद्रुत्य शीर्षे प्राप्य पाप्मना अविध्यन् - पापेन संयोजितवन्तः । स थः इत्येवं प्रतीतोऽयप्रपेक्षितदुपेक्ष्यते । यागादिषु केनापि घ/ अचीनद्वान्येनापि ब अपेक्षित गृष्टिरणसंभवात् । अतः ते ६ वाचमूचुरियादेःवसुद्थो भवेति वाचमूचुः; धा प तथेति उद्दीषोऽभूदित्येकमेषार्थः । अतः कर्मणि कर्तृत्वपचाः। देवः उद्षं वागादिरूपेषणभाव रि इति तु तापर्यार्थ इति । इमं पूर्वपक्ष्याशयमनुत्थानेन च संद्वान्तिना, समुद्रीयो भवेति न खरसोऽर्थः; अपितु त्वमुद्राता भवेत्येष ; अत उद्तथैत्र बागपदिष्टष्टिरिति प्रति । भिहितमिति । अत्र सिद्धान्ते प्रभाध्याविरुद्ध एवमष्यथं भवेत् -वाचमूचुः= स्वस्मिन् याकरणग्यासकणनिपुणं कञ्चिदुद्गसूःवं न उद्येति । वषेति वाक् बpध्यनिपुणः उदगयन् । यो वाचि भोगः ते देवेभ्य आणाय = स उद्गता वागतं भोगं देवेभ्य व्पासनेन संपादयितुमारभत । यत् कल्याणं वदति तदारमने = बागतं कल्याणभेदनं स उनता स्वस्मै आगायदिति । ग्रंकुचितम्, त प्राप्तम् । यागादिश्रुत्कृष्टं मत्वा तद्विरुद्तरि क्रियते । ततः तत्र निकर्षकस्यनाई पर्मना वेधनं जगादेरसुरभूतम् । अत्र भाष्ये दृष्टिविधि प्रकरणादित्येतदनन्तरं असंभवदर्थकस्वधेति पाठः कविः। तत्राक्तनस्यो द्रु स्वो असंभवः सष्टः । चेतन देताप्रहणे तु भष्झ्यकर्णाने दर्शितो असंभवे व्यवस्थाया प्रश्नः । किशत्र प्राणबेषता बभुरेवोचः; ने सुबालोपनिषदीव पृथिवी । मुख्यप्राणवेक्ताऽपि चपुरे, सैषाऽप्रस्तमिता देता यद् वायु ' (रिति क्यते । तत्रकस्यैव धायोः पमविश्व विद्वत्वे बुभंचे । अतो ब्रह्मिषभिश्चयं दशभेदेन तनिर्यामिणयशः सा। २६ और रामानुजमुनिविरचितभाष्ययुद्ध - [अ.३.३. स यः स पाप्मा यदैवेदमम्नतिल्पं वदति स एव । स पाप्मा । (२) अथ ह प्राणमूचुस्वं ने उन्नायेति । तंथेति तेभ्यः प्राण उदगायत। योः प्रणे मोगस्तं देवेभ्य आगाय) यह कन्यार्ण जिघ्रति तदात्मने ।। तेऽविदुरनेन वै न उद्भावस्येष्यन्तीति। तमभिद्रुत्य पाप्मनाऽविध्यन् । स यः स पाप्मा बुदेवेदमप्रतिरूपं बिभ्रति स एय। स पप्मा । (३) अथ ३ बक्षुरुचुस्त्वं न उद्येति । तथेति तेभ्यश्चक्षुरुदयत् । घवक्षुषि भगस्तं देवेभ्य आगायत्र यत्र कन्याएं पश्यति तदात्मने । तेऽविदुरनेन वै न उद्भावऽत्येष्यन्तीति । तमभिद्रुत्य पाप्मनाऽविष्यन् । स यः स पाप्मा यदैवेदमनतिक्षेप पश्यति स एव | स पाप्मा॥(५) अथ है श्रोत्रमृजुस्त्वं न उद्भाग्येति। तथेति तेम्पःश्रोत्रषुदगायत् । यः श्रोत्रे भोगस देवेभ्य आगाय; धळ झन्थाणं शृणोति तदात्मने ।। तेऽविदुरनेन वै ने उद्भन्नाऽस्येष्यन्तीति । तमभिद्रुत्य पाप्मनऽविध्यन् ।। स यः स पाप्मा यदेवेदमप्रतिरूपं शृणोति स एव । स पाप्मा ॥ (५) अथ है मन ऊचुस्त्वं न उद्भावेति । तथेति तेभ्यो मन उदगायत्र । यो मनसि भोगतं देवेभ्य आगायत्र यत्र कल्याणं सङ्कल्पयति तदा स्मने । तेऽविदुरनेन वै न उद्भवत्येष्यन्तीति । तमभिजुय पाप्मनाऽवि ज्यम्। स यः स पाप्मा यदेवेदमप्रतिरूपं सङ्कल्पयति स एव। स पाप्मा। स पाप्मा–स पाप्मा। यः स पाम तद्वेधनसाधनभूतः, सं तु यदेवेदं अति रूपं अनुचितामीळ' नूतौमुन्यादि वदति, स एव दूध एव; स पाप्मेत्यर्थः । अयं भावः- वागिन्द्रियमथुरः कथाश्रुपदद्वा परुषातिवधपैशुन्यदिदूषितमञ्चीनेति । 'सधातुबुद्धिकार्या ततदिन्द्रियाणां पपप्रभृतिरिति भावः ॥ २॥ अथ ह प्राणमूचुरित्यादि । प्राणं प्राणम् । शिष्टं सध्रम् ।। ३+३+५-॥ 1. मर्शिया, क, ४, नेदं वद्यं ग शे । वेधनसाधनं पात्रैवेयुषाश्ते स य इति। यथा स्यामेयत्र स यस्य वेधनसाधनभूत इयर्थः। यस्य पाप्पेल्युकःस क इति चेत्-यदेवभप्रतिसमं वदते स एष। अश्रति सवदनस्ल पात्रं प्रसिद्धमिशाह व पाप्मेति । तघ/ पामनैवाधिमितमुपपादितं भवेत् ।। " अ.३.ना.३.] गृहदारण्यकोपनिषक्ष २७ एवषु खल्वेता देवताः पार्थमभिरुषानुबन् । एवमेनाः पाप्मनाऽवि ध्यन् ॥ (६ ) अथ हेममासन्यं प्रणमूचुस्त्वत्र उद्येति । तयेति तेम्य एष प्राण उद्गायत् । तेऽविदुरनेन वै न उदानायेधयन्तीति । तमभिद्रुत्य पाप्मनाऽविध्यत्सन्' । स यथाऽनश्रुत्वा लोटे विवेंसेन , एखें हैव त्रिवेंसमाना विषयी विनेशुः । ततो देवा अभवन् पराऽसुराः । 1. अत्रिसुन्. पा० उक्तमर्थ निगम्यति - एवसु - उपायुजन्। उशब्दोऽवधारणे । एवमेव खलु=उक्तया रीत्या एता देवताः वाद्याः उक्ता अनुक्तश्च पाप्मभिः अतब्द नादिलक्षणै; ठपासृजन् उपगतवन्त' इत्यर्थः । एवमेनाः पाप्मनाऽविध्यन् । एवं उक्तया रीत्या । असुराः एनाः वागादिदेवताः । पाप्मना अविद्धथन्। अनृतातिथीष्मंना वेधनं कृतवन्त इत्यर्थः ॥ ६ ॥ अथ हेममासन्यं प्राणमूचुः । आसन्पम् आसनं = मुख्यनियर्थः । यद्वा आभ्ये भवः - आसन्पः। आस्यशब्दस्य ‘पदन् ' इत्यादिना आसन्नदेशः । मुख्यमिति यावत् । तं प्राणं देवा ऊचुः उक्तवन्तः । किमिति ! स्वं न उद्येति। सोऽर्थः । तेभ्य एष प्राण उंदगायत् । उद्भानर मुख्यणवटिं कृतवन्त इत्यर्थः।। तथैवै हि ब्यास्यतं व्यास”, “ अन्यथाच शब्दत्-"भ्यधिकरणे । तेऽविदुः अविध्यत्सन् । अविव्यसन्” पदुमैच्छन् । व्यघ ताडने। तस्मात् सनि ने। अकिवा न संप्रसारणम् । शिष्टं स्पष्टम् । स यथाऽश्मानधृत्या लोष्टो विध्वंसेत विनेशुः। यथा अश्मचूर्णनाय प्रक्षिप्त लोष्टः पांसुपिण्डः अस्मानं पधायं अवा आप्य विध्वंसेत चूर्णीभवेत् । सः दृष्टतो यथा, तथा बध्यतमुख्यप्रणभावोद्ब्रु पासनानिष्टान् देवान् प्राप्य विध्वंसमानाः चूर्णाभक्तः तिष्यश्वः नानागतथः विनष्ट अभवनियर्थः । ततो देया अभवन् पराऽसुरः । ततः परं देवः देवा जनाः । बोतमाना अभक्तियर्थः । यद्वा देवाः अभवन् - सताभळभन्तेत्यर्थः । विजयिनोऽभषनिति बाऽर्थः। असुरसु पराऽभवन् -- पराभूता अमवन् । 1, डपगतभयः क. , अविसन् वेणुमैच्छन् क . । श्रीरारामनुजनिविरचितभष्ययुक्ता {अ..ना.. भवत्यामना, पराऽस्य द्विषन् पाप्मा भ्रातृव्यो भवति य एवं वेद ॥ ७ ॥ भवस्यारमना पराऽस्य द्विषन् पाप्मा भ्रातृव्यो भवति य एवं वेद उदानममस्तप्रणभावमुपास्ते, स आसना भवति उत्तरो भवतीत्यर्थः । यद्वा, आमन-मनसा समीचीनेन युको भवतीयर्थः । अस्य द्विषन् "द्विधसातुर्वचन 'मिति कर्मणि ी – एनं प्रति प्रेयं कुर्वन् शत्रुः पाप्मा च पाभूतो भक्तीयर्थः । "भवत्यामना परास्य द्वित्र आतृव्यो भवति य एवं वेदेति मनुपशयफलायोद्धे आणदृष्टिवंहितेत भाष्यस्योपच्क्षपतया I पामरामक्ष आमन भवनस्य च फउवमतिपादन्य न विरोध इति द्रष्टव्यम् । यद्वा अस्य द्विषन् आतृव्य आरमना यत एवं पराभवति, पाप्मा च भवति-निन्दादिपुरूष भीत्यर्थः ॥ ७ ॥ 1. रू. ग, केशयोः भवामनेत्येतदर्थवर्मन न । भवत्यात्मनेति । यथा पितृतुल्पः पितृभ्यः, तथा शातृतुल्यो भ्रातृष्यः सपल्या मातुः पुत्रः । स यदि देयान् असुरा इव श्वसनं द्विषत्र, स्था, परा भवति । तदरभवने अस्य क्षरूपेण मनमर्थासिई मषत्यमनेकवते । थरि तु परपराभवेपेि स्वभवनस्याधुि अधर्माभिखम्, तर्हि तदपि कलयेन विचक्षणीयम् । तदा च पाप्मपराभगेऽपि पृथक् फलं समुघीयताम् । पामामित्रावय आनुष्ये बायेन समुपययेन युकत्वात् । द्विषम् पाया अनृष्य' इति पाप्मशरदष्टतक्षुतिपारस्यैव शऽयातयात् । अयं च पाप्मपरायाः किल इति च ‘सा वा एषा दूनामे 'यादिविस्तराद आस्यते इश्वथेन श्रद्दध्यमियन्मुञ् । अरयेणए समिहिते विषप्रतिपदेऽन्वयसंभवे नषहितभ्रातृव्यपवान्वयो न युक रहित कर्मणि षीयुक ( शत्रुपराजयसलमात्रस्ररेणैव निर्वहति षतेति । अस्मिन् पदे धमर्ण पाप्मापहतपं फलं ननुसंधानजन्यं भाव्यम् । वस्तुतस्तु द्विषन् फ|मा आनुष्य इयत्र पापैव, देशभाषमुर , षिब्रह्घ्योऽलामतेि क्षणे तार्यनिर्म पान पराभव एव शत्रुपराभवबेन देवलब्यक्षठसाम्पत्य श्रीभाष्ये निर्दिष्टः । प्रणष्टैः प्रवियोर्क ओोगिसर्वगशीरणयंलाथा एव प्रकृते बुधमत् । एवं विरोधिभूतमविध्यदेश है। इन्द्रिश्च अरबर्ग इति महा इति । अ,..३.] इदारण्यकोपनिषत् २९ ते हो, के नु सोऽभूत्, यो न इत्थमसक्तेति । अयमास ऽन्तरिति । सोऽयास्य आङ्गिरसः। अङ्गानाँ हि रसः ॥ ८ ॥ सा वा एषा देवता दूनम । दुरै हास्या मृत्युः । दूरं ६ वा अस्र न्गुन्युर्भवति य एवं वेद ॥ ९ ॥ ते होचुः क नु सोऽभूयो न इत्थमसक्तेति । ते ३ देवाः ऊचुः। किमिति । यः मुख्यप्राणः नेः अस्माकं इयें उतरणे शत्रुपराजयं असक्त संयोजितवान् । परैः सिचि व्यत्ययेनारमनेपदे ‘झलो झली' ति सिज्लेषे तस्य छान्दसेन' सिद्धवेन अनिदितामित्यनुनासिकलेपः; कुवम् । यः संयोजिसबान् , स ऊ तु कसिन् देशे प्रतिष्ठितः इत्यूचुः संमन्त्र्यालक्कुरियन्वयः । एवं संभव्य दशुःअयमास्येऽन्तरिति-रसः। अन्तराम्येऽयमिति प्रयक्षतो दृष्टो यः माणः सोऽयास्यः आ रसोऽङ्गानों हि रसः । अङ्गानां प्राणो हि सः, अतः आङ्गिरस इत्यर्थः ॥ ८ ॥ सा वा एषा देवता दुर्नाम दूरं यस्या मृत्युः । हि यस्मात् कारणात् अस्याः मुख्यमाणरूपाया देवतायाः पृथुद्र भवति, तस्मात् प्राणस्य दूर्गमव मियर्थः । दूर्नामकवेन प्राणविद्यायाः फलमाह – दुरं हैं वा – वेद । स्पष्टोऽर्थः ॥ ९ ॥ १. छन्दसेन त्रिवे सिद्धवैन, क्र. ५. मन्त्र. क. तदिदं पाप्मापहतिरूपं फलयुबिश्य दूत्वाग्नुयानमपि सह घटयिष्यन् प्राणस्य कार्य अयं दूर्व में पुरुषद्रुषुप्तित्वात् तस्य, किन्तु पाप्मरतिवादित्युपपादयितुं पुरुषान्तः मृत्षड्वर्तित्वं न भवतीति गमयन् अणस्य अयास्यासिनाम किञ्चिदह ते होचुरिति । एतेन • अयास्यनामकथने खुदयादिनामनिर्देशस्थले समुचितावसरम्; करिष्यते च भ समनन्तरमिति कथमश्र कथनम् ’ इति शतं शमिता । दूषकधानशेषत्वादिभेठस्य । षडैरिति । षच समवाये इति धातोः सेवाव आमनेपदपरस्वेऽपि श्वपेश। शङ मर्षणे (त्यस्य शसयोरभेदेन प्रहणे तु अशकुनि समं सिद्धस्ति । प्रथा यः नः अस्साई मध्ये अशख समर्थोऽभूदित्यर्थः । ननु विज्ठोषस्यासिद्धत्वात् कितो छः परत्वाभाषा अनिदितामिति मलोपा न भर्त ! न च, सिंज्नेष एकदेने सिद्ध क्यम्य ’ इतिषण् अत्र सपथासिद्धत्नभाषानुशासनमस्ति । तत्रा छान्दसेन सिद्स्वेनेति । संयोजितवानिति तापर्यार्थः। षच्याथैतु -यो नः अस्मभ्यमभEळ वकिमान अविदि। औरङ्गरामनुबमुनिविरचितभाष्ययुक्तं [अ..ना.३. सा वा एता देवतैतासां देवतानां पाप्मानं मृत्युमुपहत्य 'यत्रास दिमन्तस्तमयाश्चकार । तदासां पापनो विन्पयदधात् । ताभ बनमिणान् , नान्तमिया नेत् पाप्मानं मृत्युमन्न वायानीतेि ॥ १० ॥ 1. यदा तासां मा, सा वा एषा - गमयाश्वकर । सा उद्रातरि अध्यस्योपासिता एषा भृगुरुत्वेन दुर्गानिका मुख्यमाणरूपा देवताः पूर्वमसृौरैः अनृतादिपाप्मभिः संयोजितानां आगादिदेवतानां मृषं मरणादिदुःखहेतुतया मृयुशब्दितं पाप्मानं अपहत्य बागादिदेवताभ्य आच्छेिय, यत्र आस दिशामन्तः सर्वदिगन्तप्रदेशः तद्रमथाव आए। टूर्नामशहूरं मृणं निनायेयर्थः । तदासां पाप्मन विन्यधात् । आसां यागादिदेवतानां पाप्मनः पापानि तव तेषु दिगन्तदेशेषु विन्यदधाद विशिष्य निधानं कृतवतीत्यर्थः । तस्याम जगमियाआन्तमियात् । यस्मात् कारणात् । प्रीयन्तदेशानां बागादिदेवताविनिर्मुक्तानृतादिब्क्षणपापनिधानाश्रयतया म्लेच्छदेशचम्, अत एष तत्र देशे जनं बननं - उत्पत्तिमिति यावत् -- अन्तं मरणं च नेयात् न प्रभुयात् । तत्र देशे उषतिमणे अशोभने इति इति यावत् । नेल् पाप्मानं । मृत्युमन्ववायाति । नेद-नैवेत्यर्थः । पाप्मानं सूर्यं नैवान्ववायानि-आम्र गच्छेयमिति भीतसन्नपतिमरणे तन्न न प्रसूयादित्यन्वयः । उपतिमरणे तादृश देशे' यथा न , तधा यतेतेति यान् ॥ १० ॥ 1तारौ थथा, के. तस्मादिति । तलिनिति सप्तम्यन्तमवंश्यमपेताम् । अस्य तु पञ्चम्यन्तत अनुपदेनैव णला वन क्षेत्रे एयर्थासथाहाः कुलाः । ५.३.३.] दारण्यकोपनिषत् सा वा एषा दैवतैतासां देवतानां पाप्मानं मृत्युमपहत्यायेंग मृत्युमत्यवदत् ।। ११ ।। स वै वाचमेव प्रथमामयघहत् , सा यदा मृण्मयमुच्यते, सोऽग्निर (भवत् । सोऽयमग्निः परेण मृत्युमतिक्रान्तो दीप्यते ॥ १२ ॥ अथ प्रणमत्यबहह्) स यदा मृत्युमत्यपुर्पd) स वायुरभवत् । सोऽयं वायुः परेण मृत्युमतिक्रान्तुः पवते ॥ १३ ॥ अथ चक्षुरत्यवदत् । तं यदा मृत्युमत्ययुच्यते, स आदित्योऽभवत्। सोऽसावादित्यः परेण मृत्युमतिक्रान्तस्तपति ॥ १४ ॥ अथ श्रीमत्यवहत् । तंवदा मृत्युमत्यथुच्यक्ष, ता दिशोऽभवन्। त इम दिशः परेण मृत्युमतिक्रान्ताः ॥ १५ ॥ सा वा एषा - मृत्युमत्यबहत् । सैषा मुख्यभाणगदेता। आसां वागादिदेवतानां पभानं मूर् अपहत्य तं आच्छिद्य अथ तदनन्तरं एनाः वागादिदेवताः गुयुमतीत्याह , भुयुमतिक्रान्तं स्वरूपं प्रपद्यादित्यर्थः ॥ ११ ॥ सदेव प्रपञ्चयति -- स वै वाघमेघ । - सः प्राणः प्रथमा इतर देवतासु प्रधानभूतां वाचं अस्यवह मृत्युभयकामयदित्यर्थः । सा । वाक् यदा मृत्युमत्ययुध्यत भृत्योरतिमुक्ता अत्यन्तभुक्ता आसीत्, सोऽभिरभवत् । तदेति शेषः । स इयम्यपेक्षया पुलिनिर्देशः । यद्यपि वागभिमानिनी देवता सर्वदा अमिरेख - तथाप्यपगतदोषतया अपनयनादिपरिनिमितपौष्कल्पशाख्तियाऽग्नि भवन् । “ अद्य रामस्य रमव' मिस्यादिवदिति भावः । तदेवाह – सोय मत्रिः परेण मृत्युमतिक्रान्तो दीष्यते । एवं मृत्युमतिक्रान्तोऽसिः निरतषरूप मकतया खुटुं परेण सृयोः परताद्दीप्यत इत्यर्थः ॥ १२ ॥ एलुरलापि द्रष्टव्यम् । अतिक्रान्ताः । अन्न भान्तीति शेषः ।। दिछब्दो दिबेदेकाग्रः ।। १३+१+१५ ॥ प्रधानभूवामिति । उपार लण धाभिवितामाउंधन ममणयान, वचः तरापेऽथा प्रधान्यम् । ३२ श्रीरङ्गरामानुबमुनिविरमितभाष्ययुक्त [अ.३ना.३. अथ मनोऽत्यवहत् । तदा मृत्युमत्यमुच्यत, स चन्द्रमा अभवत्। सोऽसौ चन्द्रः परेण मृस्युमतिक्रान्तो भाति । एउँ ३ वा एनमेषा देवता मृत्यमतिवहति, य एवं वेद ॥ १६ ॥ अथात्मनेऽआद्यमागाय । यद्धि किश्चायमद्यते, अनैव तदयते। ह प्रतितिष्ठति ॥ १७ ॥ 1. चन्द्रमाः-पा० एवं ३ वा एनमेषा देवता मृयुगतिवहति य एवं वेद । यः पुमान् । आगाथगिमान्यन्यादिदेसानां मृच्वतिवद्दनकर्म' वेद, तमेनमेषा प्रणदेवता मृत्यु मतिबहति 'अतितस्यतीत्यर्थः । [शिष्टं स्पष्टम्]॥ १६ ॥ अधामनेऽनाद्यमागायब -- ‘यो वाचि भोगस्तं देवेभ्य आंगायत् यत् करयाणं वदति तदासने ' इति यजमानगामिफलस्यतिरिक्तं करस्याणबद्दनादिकं यथा पाणथा। देवता आगायन् , तथा प्रणोऽप्यभने अन्नायमागायत् । अन्नम तीनादः । तस्य भावः अन्नाद्यम् । आदिवृद्धभावः छान्दसः। अथवा अत्रज्ञ त् आष्व अनघ । आवं अदईव । भक्षणईभियर्थः । आगाद् गान सामथ्येन * उपस्थापयत् । संपादितवानित्यर्थः । यद्धि किश्वजभद्यते, अने नैष तदयते । अत्र अनशब्दः प्राणधाची । अधभानं सर्वे प्रणेनैवाद्यक्ष इत्यर्थः। इह प्रतितिष्ठति । इह अने सत्येव प्राणः प्रतिष्ठितो भवतीत्यर्थः । तस्मादन्नस प्राणरत्वादत्रवत्वं सिद्धमिति भावः ॥ १७ ॥ 1. मं. ग. ५. अतिमयति. स. ४, आपयत् , गः एवं ताद बूस्त्वविशिआगढळतार कृतायाः याजमनं फलं पाप्मरूपद्विषतुल्य पराभन इयक्षम् । अपोलाद्रामीयं फडं प्राणदंष्ट्जिन्यं दर्शयति अधामने इति । भगवान् अदित्यत्र प्राण इति धैरनुषः | प्रणाध्यसाणनिपुण उद्घातेहिं नपर्यशक्षितार्थो भवेत् । आविवृतुषभाव इति । अनपदेनैध आवस्यापि प्रहणसंभवाद, पूर्व व कल्यणं मि' त्यादिक् गदमतीत्येवात्र बकव्यचात् , ‘अक्षमद्यते ’ इत्युपर्युक्तेद्देवं स्याख्या । सर्वशाखपद्मभूतिीमालुस्य द्वितीया । भ.३.ज.३.] बृहदारण्यकोपनिषत् ते देवा अब्रुवन्, एतावद्वा इदं सर्वं यदबं। तत्रासन आभासीः । अनु नोऽस्लिभत्र आभजस्वेति। ते वै माऽभिसंविशतेति । तत्रेति वै समन्तं परिण्यविशन्त । तद्यदनेनाभमति, तेनैतास्तृष्यन्ति । एउँ ह वा एनं । स्खा अभिसंविशन्ति, भर्ता खान श्रेष्ठः पु५ एता भवत्यमक्षेऽधिपतिर्य एवं ते देवा अब्रुवन् । वागायाः ते देवाः प्रणमब्रुवन् । किमिति ? एतांबद्ध ॐ सर्वे-आभजस्वेति । यदिदमत्रमस्ति, एवढं सर्वमिदम् । तत् तादृशः मनमात्मने स्वार्थे अगासीः । वचनार्थिनः, अन्नं विना स्यातुमशक्यत्वात् । तस्मादस्सिनने अनु त्वद्गानन्तरं नः अस्मान् आभजस्त्र-- आइ ईषदर्थे अन्तर्भावितण्यर्थोऽयं भङ्गिः – भाजय, अल्पाल्पभागवतः कुर्वित्यर्थः ॥ [] एवमुक्तः प्रण: प्रत्याह-ते वै माऽभिसंधिशतेति । ते वै तादृशः अनार्थिनः यूयं मा माम् अभि अभितः संविशत उपविशतेत्यब्रवीत् । तथेति है समन्तं परिण्यविशन्त । वागधा देताः सषेति प्रतिश्रुत्य समन्तात् परितः न्यविशन्त निविष्ट इत्यर्थः। भागिनश्चभवनिति भावः । तसञ्चदने नानमन्ति तेनैतास्तुष्यन्ति । तस्माद्धेतोधनेन प्राणेन सहितम्सन्' जीवो यदन्न मति, तेनैवानेन वागायाः तृप्यन्ति । प्राणे अनेनाऽऽप्यायिते वागधाः प्राणा अनेनष्यायिता भवन्तीत्यर्थः । -- एतद्वेदनस्य छमाह एवं ह वा एनं वेद । यस्वेवं बेद उपास्ते, तादृशमेनं विद्वांसम् , यथा बागायाः प्राणस्य परितो निविष्टः, एवं स्वाः इतयः अभितस्संविशन्ति परिता उपासते; [एषः ? ] खानां ज्ञातीनां भर्ता पोषकः श्रेष्ठश्च पुरएता अग्रेसर अगदः अरोगड्ढागात्रतथा अभिमतात्रमोक्त अन्येषा 1. सहृितसन् इत्येतस्थाने ‘झरणेन ' इति क. अशदेऽधिपतिरिति । सर्वेमधनुरात्मगतं फलम् । श्रीरङ्गरामानुजमुनिविरचितभाष्ययुक्ता [अ..द्र.. वेद । य उ हैवंविदं स्वेषु प्रति प्रति 'बुभूषति, न हैवालं भार्येभ्यो भवति । अथ य एवैतमनुभवति, यो वै तमनु भार्यान् बुभूषेत, स तैवालं भार्येभ्यो भवति ॥ १८ ॥ सोऽयास्य आङ्गिरसोऽङ्गानी हि रसः। प्राणो वा अङ्गाल रसः । प्राणो हि वा अङ्गानाँ रसः । तसा यसव कसाञ्चाङ्गद प्राण उरामति, तदैव तसृष्यति । एष ह वा अङ्गानाँ रसः ॥ १९ ॥ ३४ 1. प्र«पतिः पा. मधिपतिश्च भवतीत्यर्थः । य उ हैतैचिदं स्वेषु प्रतेि प्रति बुभूषति न हैवालं भर्येभ्यो भवति । एवंविदं एतादृशमणविद्यानिष्टं प्रति स्वेषु ज्ञातिषु प्रति प्रतिभटः -- छन्दसस्नुलेपः - बुभूषति भवितुमिच्छति, प्रतिसर्या भवितु मिच्छतीयर्थः । प्रतिपत्तिर्मुभूषतत पठेऽपि स एवार्थः । सः भार्येभ्यः भर्तव्यभार्यापुत्रादिभ्यः-भार्यापुत्रादिभरणायेति यावत्कालं भवति । पुत्रकळलादि भरणेप्यसमर्थो भवतीत्यर्थः। अथ य एवैतमनुभवति यो वैतमनु मायन् बुभूषेति । अथशब्दः प्रकृतमपेक्ष्यार्थान्तपरो वे । ज्ञातीनां मध्ये य एतं ५णविदमनु भवति अनुगतो भवति, यो व एतं प्राणविदम् अनु अनुयाय भार्यान् भर्तव्यान् पुत्रकळतादीन् बुभूषेति भर्तुमिच्छति । भृङ्गः सनि ‘उदोष्ठधपूर्वस्ये' स्युवम् । स एवालं भयंय भवति । उक्तोऽर्थः । १८ ।। पूर्वमुक्तमेवायास्यवमाङ्गिरसचच्च विद्यभेदभमपनुत्तये पुनराह --- यास्य इत्यादिना। सोऽयास्य आङ्गिरसोऽङ्गानां हि रसः इत्यन्तेन उरू एवार्थः स्मारितः । पुन्हमेवार्थं प्रसिद्वयोपपादयति अणो हि वा--रसः । हि यस्मात् प्राणानामरसत्च, तस्मात् यस्सत् कदाचिदात् प्राण उक्रामति, तदैव तदनं शुष्यति । नीरसत्वादिति भावः ॥ १९ ॥ ई.३.३.] इदारण्यकोपनिषत् एष उ ए इसतिः । वाग्वै बृहती । तस्या एष पतिः । तत्राङ बृहस्पतिः ॥ । २० ॥ एष उ एव ब्रह्मणस्पतिः । वाग्वै ब्रह्म । तस्या एष पतिः । तसा ब्रह्मणस्पतिः ॥ २१ ॥ एष उ एव साम । चा वै सा अमेषः । सा चामश्चेति तत् सान्निस्सामवम् । । यद्देव समः कृषिणा समो मशकेन समो नागेन सम ऐमित्रिभिर्लोकं समोऽनेन सर्वेण, तसाढ़ेव' ताम ।। 1. तस्मा - भा. एष उ एव बृहस्पतिः। उभयै । यूह्रसतिश्च एष एवेयर्थः । तत्र हेतु सह वाग्वै बृहती - बृहस्पतिः। बृहत्याच्यच्छन्दस वभूषयादिति भावः । तस्याः ताइश्या वाचः एषः क्षणः पतिः रक्षक इत्यर्थः। वागादिसत्तायास्तदर्थान वादिति भावः ॥ २० ॥ एष उ एव-बैलणस्पतिः । ब्रह्मशब्दो वेदपरः । शिष्टं पूर्ववत्॥२१॥ एष उ एव साम । एथ छ एव = वशिष्ठो मुख्यप्राण एवं साम ; सा चामति सामशब्दनिर्वचनात् । सा इति स्त्रीलिन तच्छब्देन वाक् पश मृश्यते । “ अम गनिभाजनशब्देषु " इति गमनार्थाद भतेरः । अप्रति गच्छ तीयमः प्राणः । तदुपपादयति वायै सा अंमेषः-- [उक्तोऽर्थः ।] प्रकारान्तरेण सामशब्दनिर्वचनमाह यत्रैव--dसादैव साम । पढेच यत् उ एव इति पदच्छेदः । उशब्दो वार्थः । यस्मादेव वा भुपिणा पुतिकशरीरेण सम, अशकशरीरेण समः, हस्तिशरीरेण सम, समष्टिजीवभूतत्रैलोक्यशरीरजद्भग: शरी रेणापि समः, देवमनुष्यादिसर्वप्राणिशरीरेणापि सम, यथा घटप्रदीपप्रभा तावन्मात्र व्यापिनी, प्रासादमदीपप्रभा च प्रसाद्व्यापिनी, एवं भाणोऽपि ब्रादिपिपीलिका न्नशरीरेषु तच्छरीरानुरूपव्याप्तिमत्चेन समः, तसादैव साम = तस्मादेव व सामेत्यर्थः । 1. क्षमतेः। ग, अमते: . श्रीरन्नरसमनुजमुनिविरचितभाष्ययुक्त [अ..आ.३. अश्नुते साम्नः सायुज्र्यं सलोकतां जयति, य एवमेतत् साम वेद ॥२२॥ एष उ वा उद्गीथः । प्राणो वा उ । प्राणेन हीदं सर्वसुलब्धम्। वागेव गीथा उच गीथा चेति स उद्गीथः ॥ २३ ॥ तद्वापि ब्रह्मदत्तचैकितायनेयो राजानं भक्षयन्नुश्च--अयं यस्य एतदेव वादयमवलम्ब्य मुख्यमाणस्य विभुत्वं पूर्वपक्षीकृय इन्द्रियाणामित्र मुख्यगणस्याप्युकार्यादिश्रवणादणुवमिति प्राणपदे " अणुश्च " इति सूत्रेण सिद्धान्तितम् । एतज्ज्ञानस्य फलमाह – अश्नुते सन्नः सायुज्यं सलोकतां जयति य एवमेत साम वेद । साम्नः समताब्दितप्राणस्य सायुज्यं प्राणदेश समानभोगतां अश्नुते, सलोकतां जयति सालोक्यं प्राप्नोति, य एवं वेद समशब्दनिरुक्तं ' सर्वदाऽनुसन्धते ॥ २२ ॥ एष उ वा उनीथः। एष उ वै—एष एव बाषमाणसमुदायः उद्गीथः उद्धारूपसममतिरियर्थः । तदुपपादयत प्राणो वा उ - स उद्गीथः। उलब्धं धृतमित्यर्थः। शिष्टं स्पष्टम् ॥ २३ ॥ अद्यापि ब्रह्मदचबैकितायनेथ राजानं भक्षयन्नुवाच। तत्र तत्र । आख्यायिकेति शेषः। हशब्दः प्रसिद्धौ । आख्यायिकाऽपि प्रसिद्धाऽस्तीत्यर्थः।। चैकितायनेयः । ‘चिवितस्याक्षयं चैचितिः । “ अत इञ्”। 'तय गोत्रपणे युधचैमितायनः । 'फक् । तस्यायनादेशः। चैकितायनस्यापयं चैकितायनेयः । चैकितायनेयो ब्रजवलनामा ऋषिः राजानं सोमें भक्षयन्नुवाच । किमिति ! अयं त्यस्य राजा मूर्धानं विपातयंतात् । अयं भक्ष्यमाणः राजा सोमः त्यस्त 1. निलजि, ग. 2. चीवितस्य. क. 8 तस्यापत्यं ग. ४. ' यसिओोश्च' इति फी ख, ग. तत्रापि अह्मदत इतेि कथमेकोनविंशकण्डिक अमास्यान्निरघवेनष्पादनपूर्वमुक अ.३ब्रा३.} इदारण्यकोपनिषत्र ३७ राजा मूर्धानं विपातयतात् , यदितोऽयास्याङ्गिरसोऽन्येनोदगायदिति । वाचा च वेव स प्राणेन चोद्गायदिति ॥ २४ ॥ तस्य हैतस्य साम्नो यः खं वेद भवति हास्य खम् । तस्य वै। खर एव स्खम् । तस्मादाविजयं करिष्पन् वाचि खरमिच्छेत ।। स तया वाचा खरसंपनयऽऽविष्यं कुर्यात् । तस्माद्य खरवन्तं 1. अयाय क्षझिरसः शां. पा° } अन्यस्य शिरः निपातयतु । ननु किं तेनापशद्धमित्याशङ्कयाह--यदितोऽयास्या ङ्गिरसोऽन्येनोदगयदिति । य यस्सत् कारणात् (यत् यः) इतः अस्मात् अपास्याङ्गिरसः मुख्यप्रण| अन्येन देसानरेण अयः ] उदगायत् उदानं कृतवान् । अयास्याङ्गिरसशब्दितमुख्यप्राणवेदनम्तरेण देवतान्तरवर्यिं कृत्वा यद्यति, तस्य सोमें पिबतो मूर्धा पतत्वियर्थः । इतिशदो बक्षदतवचस्समाप्तौ । याच च हेच स प्राणेन चोदगायत् । हि यस्माद्धेतोः सौमें पिबन् सुपर्छ। कृतवान् , तलात् जलदत; अयास्याङ्गिरसशब्दितवादसहितप्राणवेदनमेव च। उदानं कृतवानित्यर्थः ॥ २४ ॥ तस्य हैतस्य साम्नो यः खं वेद भवति हास्य खम् । एतस्य प्रकृतस्य सामशब्दवाच्यस्य तस्य प्राणस्य यः खं वेद, तस्य स्वं धनं भवति । इति प्रथमतः प्रलेभ्य शुश्रूषामुत्पाद्यह -- तस्य चै खर एत्र स्खम् । खरः कण्ठध्वनिः । तसादालिंज्यं करिष्यन् वाचि खरमिच्छेत । अविजः कर्म आचिंज्यं औद्रात्रादिकं करिष्यम् वाचि खरं कटुध्वनिमिच्छेत् । इच्छेतेति पदव्यययश्छान्दसः । यथा कण्ठध्वनिर्भवति, तमुथयं मधु पिप्पली सेवादिक्षणं कुर्मदित्यर्थः । स तयेत्यादि कष्टम् । तस्माद्यज्ञे खरयन्तं प्राणा शैिक्षशिदूविंशत्रयोविंशकडिप्रदर्शितरीथा वाग्षिशिष्टतयाऽनुसंधानकर्तव्यत्ववरम् । मूले इत इत्यस्य बाधिष्टिदित्यर्थः । तस्य हेयादि । प्राणन्ननपेऽअ गति ट्यसाभमहोऽनौचित्यात् तस्य ऋतस्य साम्न इति साम्नि प्रणरूपत्वकथनाद् उपरि, 'वाविं है खस्वेष एतन्नगः प्रतिष्टितो गीयत ’ इतीि प्ररूपयकथनार्थ द्वाविंशकण्डिशैलरीया सामभूतप्राणपरतयैवेदं यायातम्। स्खरैः कण्ठ श्वनिरिति । कष्टगतं मधुर्यमतेि शरम् । ३८ औरङ्गरामनुबमुनिविरचिताभाष्ययुक्त [अ.३.३. दिधन्त एव; अथो यस्य स्धं भवति । भघाति हास्य खम्, य एवमेतत् सान्नः खं वेद ॥ १५ ॥ तस्य हैतस्य साम्नो यस्सुवर्णं वेद, भवति हास्य सुवर्णम् । तस्य वै खर एव सुवर्णम्। भवति हास्य सुवर्णम्, य एवमेतत् साम्नः सुवर्षे वेढ़ ॥ २६ ॥ तस्य हैतस्य साम्नो यः प्रतिष्ठां वेद, प्रति हे तिष्ठति । तस्य वै बागेव प्रतिष्ठा । वाचि हि खल्वेष एतत्प्राण प्रतिष्ठितो गीयते दिदृक्षन्त एव । यस स्वर एवं साम्नः स्थम् , तरसाधके स्वरवन्तमेव स्तोतारं विक्षन्ते । जना इति शेषः । अथो यस्य स्त्रं भवति । यस्य स्खं धनभस्ती त्यर्थः। अथोशब्दो वाक्यान्तरोपक्रमे। अयथमिदमुच्यते वक्तं दिदृक्षन्त इति; यस्य यस्य स्वं धनमस्ति, ते सर्वे दिदृक्षत इत्यर्थः । अतः स्वर एव स्वमिति निर्दिष्टवत्रतो दिईक्षितत्वं युज्यत इत्यर्थः । सामञ्जरे स्वववेदनय फलमाह भवति हास्य स्त्रं -- वेद । सोऽर्थः ॥ २५ ॥ तस्य हैतस्य साम्नो यः सुवर्ण बेद भवति हास्य सुवर्णम् ।
- साम्नः प्रकृतस्य समशब्दितस्य प्रणस्य । अन्यः शिष्टार्थः । एवं फलप्रदर्शनेन
शुभूषामुपाचाह – तस्य वै स्खर एव सुवर्णम् । कुष्टपथमादिलक्षणसाम’ स्वरविदः स्वर एव सुवर्ण भूषणमित्यर्थः। समस्खरे सुवर्णलक्ष/नस्य फलमाह भवति हास्य सुवर्णं - वेद । सष्टोऽर्थः॥ २६ ॥ तस्य हैतस्य साम्नो यः प्रतिष्ठां वेद प्रति ह तिष्ठति । एवं फलमदर्शनेन पूर्ववच्छषामुपधाह-तस्य वै वागेव प्रतिष्ठा [तस्य समशब्दितस्य प्रण स्येत्यर्थः। । कुत इत्यत्राह-याचि हि खल्वेष एतस्माणः प्रतिक्रुितो गीयते [ऽन्ने] 1, यस्य भर, ग. यस, के. ४ , स्पष्टोऽर्थः इताब्दे ग कोशे । 3. सप्त. रा. १. पू. ग. अथेशजयो वक्थान्तरोपक्रम इति । अप्यर्थोऽपि प्राह्यः, यथा ४-१४, इक्ये । खः खं= धनम् । खरजर्नापि विद्यते का; सधानपि । तस्मात् विंडोर्विषयत्वसाम्यात खरः मिति । भवनि यादिना पूर्वोक्षफलोपसंहारः उपन्तस्य अन्न समालिबोतकः । अ.३.३.] बृहदारण्यकोपनिषत् ३९ इत्युहैक आहुः (गीषतेऽन इत्युहैक आहुः) ॥ २७ ॥ 'अथातः पक्षमाननामेघाभ्यारोहः । स वै खलु प्रस्तोता साम प्रतौति । स यंत्र 'प्रस्तुयात्तदैतानि जपेत् – असतो मा समय, तमसो मा ज्योतिर्गमय, मृत्योर्माऽमृतं गमयेति । 1. तस्माद्दे. मा. ४. अयं य४: शांर 8 प्रस्तूय . मा. इत्यु हैक आहुः । एष मुख्यप्राणो वाचि वागिन्द्रियानम्तर्जिह्यादिस्थानेषु प्रतिष्ठितस्सन् एतत्साम गीयते सामभावमा पन्न उद्दीयत इत्येक आहुः । उशब्दो ऽअधारणे । पूर्वत्र इह प्रतितिष्ठतीति प्रणम्यानप्रतिष्ठितत्वोक्तेः वाक्छक्ति जिह्वामूलादिप्रतिष्ठित्वं एकीयगतमि ते भवः ॥ २७ ॥ एवमुद्रातृप्रणर्विद्योपदेशानन्तरं एवभूतप्राणमिदमुदातरं प्रति प्रार्थनारूपाणां बभलोकाभ्यारोहहेतुतया अस्यारोहशब्दितानां मन्त्राणां प्रयोगकालं मन्त्रार्थच्चाह अथातः पवमानानामेघाभ्यारोहः। बहिष्पवमानमष्यन्दिनपवमानाऽऽर्भवपवमान भेदभिन्नानां त्रयाणां पवमानानामेवाभ्यारोह। अभ्यारोहमन्त्रः । ['इति संज्ञेति शेषः नेतरेषामार्यश्वादिस्तोत्रणामित्यर्थः । एतेषामभ्यारोहमन्त्राणां जपकालं वक्तुं प्रथमं अतोतृसंज्ञार्थमाह-स वै खलु प्रस्तोता साम प्रस्तौति । यः साम प्रस्त, स एव खलु प्रसतेयर्थः। स यत्र प्रस्तुयात्तदैतानि जपेत् ? सः प्रस्तोता यत्र यदा प्रस्तौति, तदा एतानि यचूंषि यजमानो तपेदित्यर्थः । यजूषेि पछति-असनो मा सद्मय तमसो मा ज्योतिर्गमय मृत्योमऽमृतं गमयेति । 1. एवंभूतं ग. ५. इदं क, कोशे । , प्रस्तु. ल. इत्युहैक आहुरिति पाठो भाष्यसंमतो लक्ष्यते ; वाचि प्रतितिवस्यैष एीयमतरचे नोतेः । अन्न इत्युहैक आहुरिति शङ्करपाटः । प्रणम्य वाग् वा प्रतिष्ठाअभं चेति सर्वसंमतम् । अत्रानशब्देनाश्रमयस्य देहस्य ग्रहणं प्राक् शङ्करोतम् । वाक्छनदधेह जिह्वामूलादिस्थानपर उक: ; भागिन्द्रियस्य प्राणाधीनतया प्राणप्रतिष्ठायोगात् । तथाच देहे जिह्वामूलादौ प्रतिष्ठित इति अविरोधसंभवे विकलः कथमुक इति चेत् - एवमविरोधेऽ१ि बप्रतिष्ठनं वा भाषमयम्। सामान्यतो देहप्रतिघ्नं वेयनुष्ठानविकल्प इतेि । एषा । सामभूत-पप्रतिछ। सामगति विभान्तिभूमिस्तु आकाशः परमात्मेति विदिकथान्ते निणर्त छग्दोभ्ये (१-९.)। एक्मुद्रतुर्युद्धे वेदन्मुकम् । अथ यजमानहर्तव्यो मन्त्रजपः कश्यते अथात इति। पवमानानामेष । येषु उद्गाता याजमानं प्रमाणयति, तेषामेवेपेवमभिप्रायः । मन्श्रश्रय ४० श्रीरङ्गरामानुजमुनिविरचितमाष्ययुक् [अ३.ना.. स यदाहासतो मा सद्गमयेति, मृत्युर्वा अस सदसूतं मृग्येमां ऽसृतं गमय असृतं मा कुर्धियेवैतदाह । तमसो मा ज्योतिर्गमयेति । मृत्पर्ये तमो ज्योतिर्भूतम् । मृत्योर्माऽमृतं गमय अमृतं मा कृषियेवे तदाह । मृत्योमऽमृतं गमयेति । नान तिरोहितमिवास्ति । अथ यानीतराणि स्तोत्राणि तेष्वात्मनेऽआद्यमागाये । तयाहू तेषु एतानि यजूषि स्वयमेव व्याचष्ट - स यदाह असतो मा सद्गमयेति मृत्युर्वा असद सदसृतं मृत्यममृतं गमथासृतं मा कुर्वियैवैतदाह । मा असतः सद्मय = मां मृत्योरसूतं कुरु। मृत्योः संसारादुद्धत्यमृतं कुर्वित्यर्थः । स यदह अनेन मन्त्रेण यत् प्रतिपद्यमाह, तदमृतं मा कुर्विस्येतदाहेयन्वयः' । एवमुतस्त्रापि द्रष्टव्यम् । मृत्यूमऽमृतं गमयेति नात्र तिरोहितमिवास्ति । तृतीयपर्यायः सपद्यर्थ इत्यर्थः । अथ यानीतराणि स्तोत्राणि तेषात्मनेऽयमागायेत् ॥ । रसात् कारणात् त्रिष्वपि पवमानेषु उदाता एभिर्यजुर्मन्त्रैः यजमानेने स्वगतं फलं याचितः, अत: यजमानगामि फलमुद्दिश्यैवआयेत् । पवमानत्रयव्यतिरिक्तेषु आविषु नवसु स्तोत्रेषु आमने स्वार्थमनाथमुदियामायेदित्यर्थः । तस्मादु तेषु 1. अर्थः ख. गेलधेरुमिलाह खयदाहेत्यादि ; नानाफळ युगपद् अम्पदायोगात् । पूर्व प्रामवेदनस्य पमापतिः फलमित्युकम् । पाप्मा भूयुरिति च पश्चाद् दर्शितम् । तदेव फळं मृत्युशय प्रयोगेणेह विषझतीति ज्ञायते । तथावमृतत्रान्युपयोगेिमृत्युरूपाप्मापहतिफलसंपतौ बग्घ्रिाण बgश्रोत्रमनसुकैर्विधाध्माभिः सहकारिभिः संपन्नः प्रधानभूतं मुख्यभागमाश्रयन् देही अवेक्षतं यथायथा बसृतं गच्छतीति सारेऽत्र सिद्धः ऋगादीनां ब्रह्मवेदनकरणतया प्रर्तवदान्तं श्रवण केनोपनिषडुपकमप्रभृति वेदितमेव । इहापि बृहदारण्भके तेषां तथात्वोपदेशेन प्रणाप्राधान्यं दधयिषते न । व्यभविष्यति यमनय इश्या यथाधडुपरितनभागानामनुसंधान इयम। अ.३...] इवारण्यकोपनिषत् वरं छुपीत यं कामं कामयेत तम् । स एष एवंविदुद्रातऽऽरमने | यजमानाय च यं कामं कामयते तमागभयति । तद्वैतल्लोकजिदेव । न दैवालोक्यताया आशास्ति, य एवमेतत् साम वेद ॥ २८ ॥ इति तृतीयाध्याये तृतीयं ज्ञाचषम् ॥ वरं वृणीत यं कामं कामयेत तम् । तस्माद्धेतोः तेषु पवमानव्यतिरिक्तस्तोत्रेषु ये कामं कामयेत तं वरं वृणीतेयर्थः । स एष एवंविदुद्राता – तंगगायति समुद्दिश्यागायति । आगानेन ते संपादपयतीत्यर्थः। तवैतल्लोकजिदेव । [३ प्रसिद्धं पूवकं तदेतत् प्राणवेदनं लोकजिदेव बफोकसाधनमेवेत्यर्थः । न हैव लेयताया आशास्ति, य एवमेतत् साम वेद । साशब्दनिर्दिष्ट प्राणं एवं अयास्याङ्गिरसस्वादिगुरुगुणविशिष्टं यो वेद य उपास्ते सः, अलोक्यतायाः -लोक्यता लेकाहं तदमावः अलोक्यता--जलकार्हस्वभावतो भीत्या न दैवाशास्ति मैनशास्ते । साधनान्तरं नाभिर्यति, तस्य कृतार्थत्वादिति भवः ॥ ३८ , ॥ ३-३. अथ नारायण-तदुपासन-तमतीनां परमतसहितपुरुषार्थवम्, तमसार सनकादियोगीधरविषयसृष्टिं क्षणातिसृष्टे चैिgध्यपेक्षयाऽतिशक्तािवं च बकुमुपाकर 1. सुमिदं क कोशे न । न दैवास्लेयताया शशिस्ती नैं । शासुधनुरनुविदिरूपेः परस्मैपदी। इच्छारूपे आमनेपदी ; तदा आयुर्वक्त्रं प्रविम् । अत इस शहरे आ अस्तीत पदः कुतः ॥ ३६ भाष्ये तु पत्ययाश्रयणेन स आशास्ते इति व्याख्यातम् । आशा अस्तीति छेदे स इनु तस्येति प्रयोज्यम् । अत्रेयनायै इति चतुर्थी शहरे छ; अत्र पञ्चमी । अलोक्यता स्यादिति हेतोरिति सदर्थः। य एषमेतत् साम वेदेति । साभव शिक्षितं प्राणी य बैबेयर्थः । यद्वा समप्रव्वै प्रकार्ये यजमानजप्यमन्त्रविशेषसंज्ञा यो पेरेपथुः । तदने ? याजमान अपः औद्यं वेदनं च निभधेयायामिति भावः । श्रीरङ्गरामानुजमुनिरिचितभाष्ययुक् [अ..ना., ३–. आत्मैवेदमश्न आसीत् पुत्रविधः । सोऽनुवीक्ष्य नान्यतमः मते आत्मैवेदमग्र आसीत् पुरुषविधः । इदं जगत् अग्ने वृष्टेः प्रक पुलबिध आमैवासीत् । अस्य वाक्यस्य कारणवाक्यत्वमशब्दो नारायण । परः। स यो हैतमरुं वैश्वानरं पुरुषविधं पुरुलेऽतः प्रतिष्ठितं वेद , अन्वयं पुरुषविधः' इत्यादौ पुरुषविधशब्द भगवति प्रयुक्तवाचै, पुरुषस्य विधेव विघा यस्य स पुरुषविधः पुरुषाकार इत्यर्थः। "अस्यात्मनः पुरुषविध विश्वाऽऽनन्दमयत्वं ज्ञापयति, ‘आरमन आकाशः संभूत ’ इत्युक्रभ्य, अन्योऽन्तर आमाऽऽनन्दमय इंयुक्त| तस्य पुरुषविधत्वप्रतिपादनात " इति व्यासांयैः सर्वर व्याख्यानाधिकरणे युक्तम् । सोऽनुवीक्ष्य नान्यदारमनोऽपश्यत् । सः पुरुषः अनुवीक्ष्य अन्वीक्ष्य (अवीक्षमाणः) साक्षाकुर्वन् आसनोऽन्यै विभक्तं नापश्यत् । सृष्टेः प्राक् ‘तमः। t, वनरो न ग. फो। अश्वमेषा अथै विश्वरूपदृष्टि, तत्र अभं च अर्चदिपदवाच्यमःिः , उन्नातरि लोकाश्यशृषिापेक्षितकरणशुद्धिस्वर्भानुषराजयार्थप्राणदृष्टिश्च प्रामुणत्रयेण विहिता । अथ खश्वत अश्ननिरूपणमारभ्यते भस्मैवेत्यादिना । एतदन्ते च उग्रणयपकरणानामुपयोगोऽप दर्शयिष्यते । तस्यानुक्तस्य समुचयार्थः अतिकथितवश्चेति चकारः । अत्र पुष्टिनिरूपणन ब्याजेन खोमवदस्मान् अन्नं विभाध्य अट्तां देवानां यजनस्मात् काम्यकर्मणः उपरम्य सनञ्चदिवत आसमाश्रधणैरस्माभिर्भाध्यमियुपदिश्यते आदौ ॥ नात्र घुमूर्ववादिना पुरुषाविभवमुच्यते, लोग्ननामितः परमे स्रष्टव्यत्वान। किन्तु, तत्र प्रियमेष शिरः' इत्यादिकस्थिताकारेण ; तस्यानन्दमये नित्यत्वादिति दर्शयति अस्य रमन इलादिना । एकैकस्यापि आरममः सं खं प्रति प्रत्यक्वेनाहमर्पात् परमारमनोऽपि तखगश्चतम् हन्ता पिमतिस्रो देवताः' 'बहूनि मे व्यतीतानि' इत्यादी प्रसिद्ध छ । तन्निभम्नः अभइमस्तीति व्याहारः म फेघरुमने, फ़िन्सु अद्यति सर्वदा। अतः अत्रे इत्येतदनुसारेणार्थान्तरं चिषदित्या अस्सीत्येतदपि स्वामिति परिगर्भि ई.३.४.] दारण्यकोपनिषत् नोऽपश्यन् । सहभीत्यने व्याहरत् । ततोऽहममाभयम् । परे दैत्र एकीभवती' युक्तरीय अयःपीतासु चिदचित्प्रपञ्चस्य परमात्मनोऽ' विभकवादिति भावः । सोऽइस्मील्यग्रे व्याहरत् ततोऽइत्रामभवत् । अह मिति हिरण्यगर्भनाम । अहमभिमनाश्रयध्यपुरुषाणां प्रथमजनाद्धिरण्यगर्भल। उक्तञ्च मोक्षधमें भृगुभरद्वाजसंवादे तस्मात् पश्चात् समभवत् नरा वेदमयो निधिः। अशर इति स्यातः सर्वभूतानभूतकृत् ॥ इति । तस्मादयमर्थः-अहमस्मि अहारः स्याम्, चतुर्मुखस्स्यामिति सङ्कल्प वाक्यं अग्रे अक्षसृष्टिपूर्वकाले व्याजहार । ततोऽह्नामा चतुर्मुखोऽभवदिति । मोक्षधर्म इति । अत्र इदमर्षेि महाभारतवचनमनुसन्धेयम् । - तदण्डमभमत हैमं सहस्रांशुसमप्रभम् । ऑल फ़तनासन् ससर्ज प्रभुरीश्नः ।। इष्पगर्भ विश्वात्मा जैह्मणं धीमन्मुनिम्। (मनु. ३८-४४] रति । अत्र ‘अहवे' ति अहं स्यामिति संकल्पकथनात् । यद्यपि सञ्पमात्रमल, अथापि तदाक्षायैत्र तथा ध्याहारः , ‘स भूरिति व्याहरत् ' इतिवत् । अत्र श्रdप्रकशिञ्जय 'आनन्दधाधित्ररणे अत्रत्यपुरुषविधपदस्य हिरण्यगर्भद्वारा सशरीर इयर्थः पक्षान्तरपरीक्षावसरे अन्यैकोऽभूदितः; न ते दूषितः । अतः सर्वब्याख्यानाधिकरणे स्रोकरीया • आउँनामाभव' दैिति हिरण्यगर्भयना पुरुषविध इति । तद्गहणमिति क्षणारणात् तदर्थानुमतिरपि गम्यते । तदित्थमपि प्रकरणार्थः पर्पलोचयो भवति-नान्य वात्मनोऽपश्यदितीदं तापत् खरसतः सोबिभेदिपनेगनितम्; अन्य दर्शनस्य भयहेतुत्वात् । एं स वै नैष रेने इत्यत्रापि तदन्वयः; औौचित्यात् । तत्र यदि क्षन्यादर्शनानन्तरं वैखः कृता स्यात् , तन्पर्शनात् भयमरतिश्च मे भवतः । अन्यत्रं परममनः, मयादि तु चतुर्मुखस्येति वैयधिरुरयं या कम्यम् । अतः पूर्वमेव चतुर्मुखद्वाकमेधान्यादर्शने अते इति चतुर्गुणेतरखुटैः प्राक् भयार्तवर्णनं घटते । तस्मात् पुरुषविध इति हिरण्य गर्भशरौ(परमस्तु। सप्तदशण्डिकवक्ष्यमाणरोण। जायादिसंपद्युपयोगिपूरुषत्वमपि चतुर्मुखे पुत्रवंविध इति पदेन ज्ञाप्यते । अहमस्मीत्यस्य तु अहं केवलोऽस्मत्यर्थः । यद्वा सोऽ नस्लीयदियं अन्यदर्शनवतोऽन्यदर्शनसंपादनसामी साहित्यप्रर्शनार्थम् । अर्थहीने हैि। अन्यषीध झार्यम् । तसृधि जीवनामत्वनिबन्धना तद्वनिवर्तनफला, अन्यथा धृष्यापतेः। तादृशवी तस्य शवमधोहितम्। शश्चोपरिणस्त्वे । तत् सर्वमभो ४४ औरफ़रमानुबमुनिविरचितभाष्ययुक्त्यं [भू..A.१, तसादप्येवमन्त्रितेऽइमयमित्येवात्र उवाऽथान्यभाग प्रव्रते यदा भवति । स यत् क्ऽसान् सर्वान् सबन् पापन आधत्, तलात् पुरुषः। तस्मादप्येतसमन्वितेऽहमयमित्येवात्र उक्त्वाऽथान्यआम प्रभृते यदस्य भवति । यस्माद्धेतोर्भगवत प्रथमतश्चतुर्मुखे अहंशब्दः प्रयुक्तः, तस्माद्धेतोः एतदपि असिन्नपि काले केनचित सा आमन्त्रितोऽयं जनः अहमित्येवाग्रे उ अथ पधात् अस यद पित्रादिकृतं नम भवति द् वदतीत्यर्थः ॥ स यत् पूर्वोऽसान् सर्वभाव, सर्वान् पाप्मन ओषचस्मात् पुरुसः। सः आत्मा यस्मात् कारणात् असत् इयमानाज्जगतः सर्वस्मात् पूर्वः, यस्माघ हेतोः सर्वान् प्रष्मन औषत् अदत्-" उप दाहे"-तस्मात् कारणात् पुरुभशब्दवाच्य अत्र स इत्यनेन नाभ्यवहिल्या (] हननो ग्रहणमुचितम्; तत्र - श्रेयसस्यं सर्वपापपदाहकलायसंभवादिति द्रष्टव्यम् । पूर्वत्वं जाल कारणत्वम् । ततध सर्वकारणवे सति सर्वेणमदहकवं पुरुशब्दप्रवृत्तिनिमितमिति भावः । “पुरसने शरीरेऽस्मिन् नयनात् पुरुओो हरिः । शस्य षकारोऽयं व्ययपेन प्रयुज्यते ॥" इति भगवदारणपुरुशब्देनपकमत् इयमुपनिषत् नारायणपरंपन्नगन्तव्यम् । तद्भ 1. परमात्मना. क. 2. स्वयं कर्मपथः पाप्म. ग. म्यते । सः बतुर्मुखशरीरस्परमात्मा देहात्मभ्रमर्माहमभिमनभ्यजीबखाझिप्रयोगहरू तत्त्वभिमान्पस्फीति व्याहृय सस्य तथाविधशकिं निकिय । अइग्रामाऽभवत् । है राभिमानिवध्यशरस्य तेन पदेन वस्लिन् कृत्वात् तत् पदं स्व्या प्रत्यगास्पिषयापि निस् बक्षणया तदसाधारणनाम संयमसियर्थ इति । •भक्षवस्य शकिः । एवं खङ दुःखयोनौ जगति जीन् वतुर्मुखद्वारा सुबन् निर्गुणः त' इचत्र ताः सर्वेपमश्रवरूपमोक्षपर्ययसभार्येति श्रुतिः सषं तस्य पुत्रनामनिर्व अनेन दर्शयति स यत् पूर्व उल्लादिना । पूर्वोऽस्तावित निषेचनेन अवश्यमस्यैवसंविधी शप्तमिति दर्बते । शिब पूले स पापमवाहनं पुरुसमिति नियतं भवति । मॅ..ओ.४.] वृहदारण्यकोपनिषत् ४५ ओ औ )षति ह वै स ते योऽसात् ढ् बुभूषति, य एवं वेद ॥१॥ सोऽपिमेत् । तस्मादेकाकी विमेति । स हायमीक्षाञ्चक्रे - यम दन्यभास्ति कृसान्लु भिमेमीति । तत एवास्य भयं घीयाय । कन्नाड्थ मेघव १ द्वितीयादै मयं भवति ॥ २ ॥ दनस्य फलमाह-औषति है वै स तं योऽसासूत्रं बुभूषति य एवं वेद । । एवं पुलवनिरुक्मिं वेद निरन्तरनुसंधत्ते, स तमौषति वहति । ऊ 'मित्याह योऽसत् - पूर्वं बुभूषति श्रेष्ठो भवितुमिच्छति । योऽसाद उसका श्रो भूयासमितीच्छति इत्यर्थः । विजिगीषं तिरस्करोतीति पण्डितार्थः ॥ १ ॥ सोऽविमेव । सः अहत्तम। चतुर्मुखः अविभेत् आमन एकतिां दृष्ट्वा अज्ञानभयाविष्टोऽभवदत्यर्थः । अत्र स इति न क्षमपकृतस्य परमात्मनः परामर्शः संभवति, तस्याइतपाप्मस्वेन भयसंबन्धाभावादिति द्रष्टव्यम् । तसादेकाकी बिभेति। अत एव हि लोके अयनोंऽप्यसहायो विमेतीत्यर्थः। स हायमीक्षाञ्चक्रे। इशब्दः वृनार्थस्मरणे। सोऽयं तुर्मुखः एवीक्षाञ्चक्रे धमचिन्तयदिएर्थः । किमिति ? धन्मदन्यत्रास्ति कसाख़ विमेषाति । यत् यसाडेतोः मत् मनः अन्द् मग्न तिद्वंद्वि बस्विह नास्ति, कुतोऽहं विमैमीति । लोके हि प्रतिद्वंद्विसवे असायचे भयहेतुः । तदभावे तु असहयत्वं न भयहेतुरिति भावः । तत एवास्य भयं वीयाथ तत एष विवेकरूपत् ज्ञानादस्स हिरण्पभर्भस्य भयं वीयाय वीतमित्यर्थः । उक्तमर्थ श्रुतिः स्वयमेवानुमोदते-फसाध्यभेष्यन् द्वितीयादै भयं भवतीति । द्वितीयस प्रतिद्वन्दिन एव भयहेतुत्वम्, अतस्तयैवाभावे कुतो भयं प्राप्यतीति भावः । हिरण्यगर्भस्सापि शरीरपरिगइनन्तरमेव मयोपतेः शरीरित्वं कष्टमिति भावः। अत्र अद्वैतसाक्षाकाराद्यं निवृतमितेि नार्थः । तथासति आतेखस्योतरत्र ‘नैव रेमे ’ इत्यादिना अरतिरिरंसप्रतिपादनविरोधात् । प्रारब्धवशादतिरिरंसनु वृौ भयमपि तद्वशात् कुतो नानुवर्तेतेयातां तावत् ॥ २ ॥ , f¢मि. के. १, अयमेऽपि च । पूर्वो बुभुतीय पूर्व बनिमिडीयर्थासंभवात् अर्थान्तरमाह भैश्च भद्धिः लिच्छति । श्रीरन्नरामनुबमुनिविरचितभाग्ययुक्ता [अ..ना., स वै नैव रेमे । तसादेकाकी न रमते । स द्वितीयमैच्छत् । स शैतावानसि, यथा स्त्रीपुमांसौ संपरिष्वक्तौ। स इममेवात्मानं वेषऽपातयः। स वै नैव रेमे । सः चतुर्मुखः नैव रेमे । इष्टार्थसंयोगवा प्रीतिः रति; तां न ब्धवानित्यर्थः । तस्मादेकाकी न रमते । यस्मादेकविनश्चतुर्मुखस्य य न रति, अत एवाप्यसहायस रतिनोपलभ्यस इत्यर्थः । स द्वितीयमैच्छत् । सः प्रजापतिः द्वितीयं स्तुमैच्छदियर्थः । स हैतवनास यथा । पुमांसौ संपरिष्वक्ती । दृशब्दो वृतार्थसरणे । यथा- लोके नपुंसौ पयर्थं संपरिष्यते - अपरिमणं सताम्, तपरिमाणो त्रिवृद्धो बभूवेत्यर्थः। स इममेवाऽऽत्मानं वेधाऽपानयत् । सः प्रजापतिः इमं विद्यमामानं शरीरं द्वेधा अपातयत् । ततः पतनादेव पतिपतशब्दवाच्यौ दंपती अभतामित्यर्थः । उक्तञ्च श्रीविष्णुपुराणे ब्रक्षणोमूहान् कोचः त्रैलोक्यदहन्क्षमः । अकुटीकुटिथत तस्य च्छटात् क्रोधदीपितात् । समुपस्द स्द्रो मध्यवर्कसमप्रभः। अर्धनरीनरवपुः प्रचण्डोऽतिशरीबलान् । विमजाऽऽमानमित्युक्ता ते ब्रहाऽन्तर्दधे ततः। तथोत्रोऽसौ द्विधा सत्वं पुरुषर्च तथाऽकरोत् ॥" भयय चतुर्मुखद्वयोपपादनीयत्वेऽपि अरतेः परमात्मनि साक्षादप्युपपादनं भवति । खळे: प्रक् सुधृषधीनीलारसानतुभषरूपाया अरसे पुचवात् । अत एव परमारमविषयतया एतद्वाक्यमणं चोभयविषु । पहननादेवेति । पतिखच्दौ पतधातुमादाय निर्वाच्यामिति भावः । एवं पतनपृथुकः परिपतीशष्यप्रयोगविषयभामयोः तयोः प्रसिद्धपतिचपलोरवे अभ्यभूतामियुतं भगति । मन्महान् क्रोधः, सनक्षदिषु वीतरागेषु सृधिषिमुखेषु लोके प्रधार्मितिभिरतरंगव । जर्षनरीनरवपुरिति । अर्धनारीश्वररूपं प्रधा पादादियिरोन्तं एकोऽपुरुषाधार अन्यतर्जनारीमयश्च, तये नार्षः; बेि पूर्ण नारीषुरेकं नरपुरेश्व लिथः परिष पिण्डितमेकं यथा स्यात्, तथा पूर्णनारीनररूपधंद्रयविशिष्टमिल्लर्थः । प्रकृठमूर्ध्यनुरोधी । एवं आते पुत्रं निषध पृध टुमग्विभज्य विभवसारीरात् त्रेधांशाधनार्थमझदा शरीरार्थाः भिव्य पृषषधीय क्षेष्वेवं गतेषु तत् नरपुः द्वयम्भूरूस्मात् पूर्वमाविर्भूतं अदमासीत् । अस्यैष शम्भु मनुधेन अपनं समनायुषा उंगममा अरुण विहितम्; बट् ति १.३.५.] इदारण्यकोपनिषत् ततः पतिध पती चाभषताए । तदिदमर्धचूगलमिव ख शति ह साह याज्ञवल्क्यः तसादयमेकांशः (आकाश) स्रिया पूर्यत एव । तु समभवद । ततो मनुष्या यजायत ॥ ३ ॥ ४७ ईति । श्रीभागवते च ‘क्य रूपमभूद्वैधा यत् कायमभिचक्षते ।। ताभ्यां प्रविभागाभ्यां मिथुनं समपद्यत ॥ " इति । तमादिदमर्धथुगलमिव ख इति ह साह याज्ञधन्यः । तसादेतोः इदं शरीरं स्खः स्वस्य -- आमन इतियावत् । विमतिपययदछन्दस:- विवाहात् अ अद्भर्तुगलमित्र अष्टविदलमिव इति ? याज्ञवल्क्य आह त उक्तवान् । तसा दयंनवांशः व्रिया पूर्यत एव | यसात् बिबहा लागार्जुबिबळस, तसादेशः पुरुषशरीरार्धभागः विवाहे सति क्रिया पूर्यते । “ अह्नों व एष आत्मनो व पी " इति श्रुतेरित्यर्थः । ‘आकाशः स्त्रिया पूर्यत इति पठेऽपि आकाशः । पूर्णयावकाश इत्यर्थः । तां समभवन् । तां शतरूपयां आसनो दुहितरं स प्रजापतिः समभवद् वैशुन्यमुपाप्तवान् । ततो – अजायन्त । ततः तस्लात् समतु मनुष्या' उत्पन्ना इत्यर्थः । उक्तव विष्णुपुराणे "शतरूपश्च तां नारीं तपोनिधीतकल्मषाम् । स्वायम्भुवो मनुर्देवः पील्वे जगृहे प्रभुः ॥" इति ॥ ३ ॥ शतरूपाति लोकप्रदर्शनेन । तस्मादिदमधेङ्गलमिव स्व इति । मृगढशब्दो त्रिभुरार्ष इदानन्दगिरिः। चूगलं बिइठम् एको भागः। अर्धभूतं दृगलमर्षवित्। तस्मात् अशोपमदिरावरीरे एवं दर्शन, इर्द लङ्गिपुरुषशरीरमपि स्वः संपरिष्वक्त्रपुमस्सुक्षय स्पेनैव सशब्दामशब्दवाच्यस्यार्थबिदब्धैरूपो भागः । विभज्यत्यय इति । खशर्यात् परस्य ४ Fः प्रत्ययस्य आदेश बिना प्रयोगे ख इति रूपं भवेदपि । तदपेक्षय शयघाश्चत्वाथ व्यत्यय एव युकः । स्वशब्दोऽमरखरस नपुंसञ्चच्छिन्न इव ; मेदिनीकोशात् पुलिोऽने । 'पूर्वादिभ्यो नवभ्यो वे ' नि सूत्रात, खशब्दस्य स्वे इति सप्तम्य स्मामिति वे आत्मनि भईथुगलमिवेपि सुवम् । ३८ श्रीरन्नरमनुज्झनिविरचितभष्ययुक [अ३., सो हेयमीक्षतेकथन्नु माऽऽमन एव बनयित्वा संभवति ? इन्त रेिऽसानीति । सा गौरम, ऋषभ ठरः । ताँ समवाभवत् । ततो भावोऽजायन्त । घडतराऽभव, अधथुष इत; गर्दभीतरा, गर्दभ इतः। ताँ हमेवाभवत् । तत एल्फमजायत । अजेतराऽभवत् । बस्त इतर अविरितरा, मेष इतः । तांत समेबाभवत् । ततोऽजावयोऽजपन्त। एवमेव यदिदं किञ्च मिथुनमा पिपीलिकाभ्यःतत् सर्वमसृजत ॥ ५ ॥ सो हेयमीक्षाञ्चक्रे। साउ ह इयमिति पदच्छेदः। सेयं ह प्रसिद्ध शतरूपा कन्य ईक्षाञ्चक्रे इधमचिन्तयदित्यर्थः । विन्ताप्रकारमेवाह-कुथन्नु माऽऽमन एवं जनयित्वा संभवति । तु इति विती । कथं नु=कथं वा मा म आश्रम एवोलणय संभवति उपपागच्छति । इति विलयंततस्तन्नोपमं निश्चित्याह-इल तिप्तनीति । इन्तेयुपथदर्शनहरें । तिरोसानि जायन्तरेण तिरोहिता भवानीति निश्चितवतीत्यर्थः । इतीशिव सा शतरूपा गौरभवत् । वृषभ इतः। इतः मनुः वृषभः पुंगवोऽभूत् । तां गोयां अक्षां समेवाभधव समभवदेव । पुनरपि मैथुन्सुपगतवानित्यर्थः । ततो गावोऽजायन्त । स्पष्टोऽर्थः। बडतराऽभवन् । इतरा शतरूपा बळा अश्वा अभवत् । अश्वघुष इतः । इतरस्तु मनुः अश्वघुषः पुरश्वोऽभवदित्यर्थः । वृषः="खूष सेचने'-रेतसेफयर्थः । गर्दभी-एकश्म जायत । अश्वाश्वतरगर्दभास्याः (भादयः) अजायन्तेयर्थः । इतरत् स्पष्टम्। अजे तत्राभवत्रस्त हरः । अस्याः छागः। तां तां समेवाभजत् । [त तामिति वीप्सा तां अजां तां अविध समभवदेवेत्यर्थः। ततो-असृजत । तस्य] स्पष्टोऽर्थः ॥ ४॥ आरमन एव जनयित्वेति । ननु अत्र उत्पन्नविराट्छरीरे मिथुनाआरे वैिधाभूते शुनासो गईअंशन्तरं शतमं समभवत् । न तु ब्रह्म । तव यमुच्यते बारिसन एव नधित्वेति । उच्यते । पितैव पुत्ररूपेण आयत ईयुभयोरभेदकल्पनयेदम् । आता है। विशुद्धये गौरविलगती एकमाहेति भाव्यम् । अत एव श्रीविष्णुपुरणे, ‘ततो भऽमीभूतं पू लागभुगं प्रभुम् । आरमानमेव तत् प्राजापत्ये मनु' मिति मनै तहमेदोकिः । गङ्गा भनोल सस्यात् शरीरविभाजकवानयितृत्वम् । यद्यपि, ‘तपोनिभृतकमा 'मिति, वे' इति न वषपरिहारकाक्षरपसिनौ संभषो न दोषाय - अथापि खरोषपरिहाः आपि कथाितिरफ, पूर्ववसनाङ्कता मनस्संकोचादेवमभिसंधिरुपण इति । अद१] हदारण्यकोपनिषत् ९९ सोऽवै (वे)दई वाव पुष्टिरसि, ऑहैं हीदं सर्वमठ्धीति । ततः वृष्टिरभवद । खुट्थ हास्यैतस्य भवति य एवं वेद ॥ ५ ॥ अचेत्ययमन्थ स सुखाच योईताभ्याञ्चाग्रिमसृजत । तैसा देतदुभयमलोमकमन्तरतः। अलोमका हि योनिरस्तरतः। सोऽवै(वे)दहं वाव सृष्टिरसि अहं हीदं सर्वमसुधीति । हि यस्मात् अहं इदं सर्वं जगत् असृक्षि दृष्टवानस्मि । तस्मात् अहं वाव अहमेव गृष्टिः। सुज्यत इति दृष्टिः जगदुच्यते । अहमेव दृष्टिरिति, [मधुष्टमिदं बमवदमेवेति] स प्रजापतिर्वै(३) ज्ञातयानित्यर्थः। ततः सृष्टिरभवत् । यदाद्धेतोः अनपतिः अहमेव सृष्टिरित्यभेदोपचारेण स्वसिन् इष्टिशब्दं प्रयुङ्क्त, ततः स सृष्टिगमा अभवदित्यर्थः । वृष्टयां हास्यैतस्यां संयति, य एवं वेद । य एवं सृष्टिनिरुद्धे वेद, सः अस्य प्रज्ञNपतेः एतस्यां सुरैौ=जलमुष्णै इ प्रसिद्धः मुख्यो भवतीत्यर्थः ॥ ५ ॥ अथेत्यभ्यमन्थन। स चतुर्मुखः अयेति नकळशब्दोचारणपूर्वकमभ्यमन्धत्। स-अनुबत । एवं मुखाच हस्ताभ्याञ्च मन्थनं इवा। योनेः कारणभूता भुखम् इताभ्याञ्चभिमसृजतेयर्थः । तस्मादेतदुभयमलोमकमन्ततः । एतदुभयं कारनिर्मन्थनसधनमुसहसामकमुभयं तस्मात् अग्नेयनिवत् अन्ततः मध्ये अलेमी लेमशून्यमित्यर्थः। अनियोनिवत् मुखस्य हृतयोश्चस्तरतो लोमशून्य सिद्यथै योनेरन्तरतो निहॅमफर्मसिद्धिं दर्शयति-अलोमका हि योनिरन्तरतः। 1. कुण्डलितं, झ. को, दृष्टयाँ भवनम्र प्रगेव दिवि झेिपेण भवनं कव्यम् । तै हावतो गृहीत्वाऽs ३ प्रसिद्ध इति । अभ्यभनषदिति । अभिमन्थनं स्वेति चेत् हस्ताभ्यां मुखस्यैवेति शङ्करम् । पुत्रस्य इत्येष योनित्वकथग औरणि मध्यभानवं गम्यते । लोकप्रसिद्धं फूत्कारनिबंधनसाधनक मयि संभवपरिणयमत्रोल । मुखमषनागशत् तदस्थोऽग्निरेधि देनाविर्भावंत ५० और रामानुजमुनिविरचितभाष्ययुष्य [अ.३..४, ! यदिदमङ्गणं यजामुं यजेत्येकं देवर, पतस्यैव सा पिवति । ए उ देव सर्वे देवाः । अथ यत् किदमाद्रेर, तेंव् रेतसेऽसृजत । तदु सोमः । एतावहा इवें सर्वम्, अभीत्र आदध। सम एखअमग्निरशदः। सष्टोऽर्थः । तद्यदिदमाहुष्ठं यज-विसृष्टिः। तत् तस्माद्धेतोः परे याज्ञिकः अमुं यज अमुं यजेति यदिदं क्षत्रमेकैकं देवं इब्रादिल्शणं निर्दिश्याऽऽहुः सा तद्वचननिर्दिष्टेन्द्रादिदेवविषयिणी सर्वा विसृष्टिः विविधदृष्टः एतस्य प्रजापतेरेख । {' अभिज्ञः। सर्वदेवतासृष्टिरपि प्रजापतिरुचेंकैवेत्यर्थः । सर्वेख यध्यदेवबाण संयधीनसताकवादिति भावः । एष उ क्षेत्र सर्वे देवाः। अत एव तद्यष्टादेव सर्वे देवः एष उ दोघ एष प्रजापतिरेव । कार्यकारणयोरभेदोपचारान् तथोक्तिः । अथ-रेतसोऽसृजत । अथेति वाक्यान्तरोफ़मे । यतिबेदं कार्य भाई द्रवरूपं यते, तद्रेतसोऽसृजत-तेन् रेतसा ‘ प्रजापतिरसूयतेयर्थः। 'शिक्षयेतो रेतस आपः । इति श्रुतेः । तदु सोमः । ऽवधारणे | तदु ६ तद् द्रवद्भयमेव सोमः सोमरसः । एतावद्वा इदं सर्वम् । इदं सर्वे कार्यजातं एतावद्दे एतावदेव। किं तत् ? अभं चैषामदधअदामकमित्यर्थः । सर्वस्य जगतोऽनलदमक अम्लीयोमासमकवमायातमियइसोम एवजमग्नि रगः। सोमस्य भक्ष्यमाणस्त्रदशदम्, अनेस्तद्ददृकतया अनॉदर । अतो जगत् अग्नीषोमरमकमिति भावः । 1. कुण्डलिनं क. ओशे । ४, रेतसः ग. इत्येवंरीय सर्वे देवाः तझ्झांश एष भाच्या ईआइ तत् यदिदमिति । प्रादुर्भूपंजी यजेति कथनं परदेवतैक्षन्यं परित्यज्य ये काम्यकर्मप्रवणाः, तान् परिहसितुम् । अयेयादि॥ धु मनुषभादिरूपेण भूत्वा मिथुनीभूय रेतस्सष्टं सर्वं प्रकरान्तमुक्षत् अग्न्याधेर्विलथुणमिति प्राप्यते । तदु स्रोत इयादिना अस्मभवं पेखानामआइव सूच्यते । मौर्य स' समेनष्याचितं साधु भवंति, मोजाः सर्वे अग्निदेवेनोरनिधेडेनोपहिताः भुवत इति अभा आहषं सर्वमिदमनीषौसमी भवति । एकैकोऽप्ययममाथि खोमःतृकथयात्रीि
- ति भाव्यम् । अत्रेति. सोम अयन्समेयमिति पत्रे सब्रेतस इत् पदम् । ५.३.४] हाIण्यकोपनिबँ ।
सैषा भक्षणोऽतिवृष्टि, यठेयसो देवानसृजत । अथ यन्मर्षस्सन् असतानसृजत, तसादतिमुष्टिः । अतिसृष्टयाँ हास्यैतस्य अषति, य एकं वेद ।। ६ ॥ ५ १ सैषा ब्रह्मणोंऽतिमुर्हिर्यच्छेयसो देवानसृजत । यत् यसा श्रेषसः श्रेष्ठन् ऊर्द्धरेतसः सनकसनन्दनादीन् देवानसृजन, सैषा ब्रह्मणोऽतिवृष्टिः। अतिशयिता विरतिसृष्टिः। कथमतिशयिससृष्टित्वमियत आह-अथ यन्मर्य सममृतानसृजत, तस्मादग्निसृष्टिः । अथ यत् यस्मात् प्रजापतिः स्वयं भर्यस्सन् मरणधर्मं सन् अमृतान् मुक्तियोग्यान् ज्ञानवैराग्यादिसपत्रान् सुक्षम् सनलसनन्दनादीन् असृजत, तस्मात् सा अतिदृष्टिरियर्थः। 'अतिवृष्टयां तस्यैतस्यां भवति य एवं वेद । य एवंप्रकारेण ज्ञानवान्, स एतस्रो अस्य तुर्मुखस्य अतिसूत्रै हैं मसिद्धः मुख्यो भवतीत्यर्थः । ज्ञानवैराग्यमुमुक्षासंप भक्तीति यावत् । ६ ॥ एवं दृथिविंसृष्टिञ्चोखा । उपरि अतिमुष्टिपदेनापि विसृष्टैरेष बिबर्शितवे नामन्तरनिर्देशन बैचयन, प्रजापडेभीडैत्रनिर्देशपूर्वमग्न्यादिदेवानाममृतलस्य मर्यः सम्नसून् इति क्ये विलक्षणायगाध आक्रमुपेत्य सनकादिविषयतया व्याख्यति सैषेति । अत एव श्रेयस इतीि वेषान्तरष्यामर्तकें विशेषणं द्वितीयान्तम् ; न तु एवम्यन्तं प्रविशेषणम् ; बैयत् । में बैदकण्ठियाँ इम्दानां प्रेपोल्पानुविषयश्रवण सिरेति8BF गम्आर्यस्याभूतसूरिकया सहयोगात् । तत्र भूत्रापेक्षया द्युक्षनेऽतिशयादिमया अयोनिसंभवाः। तथा च अभ्यञ्जभृयजेति पहिNष्ठस्य इगत्, ' ofई कर्ष भाथ मित्र सनक्षयिब भयमिति शपनापेमारम्भमिति भावः । व किये ' म ए वे 'तिं फलार्थतनं प्राप्युषामातुबनुकूठ एचितग्यः; देखभाबक्ष हेपयत्तदुपेक्षितम् इति स्वध । क्षेत्र मामेव युक्षुभ्यत । TA ५२ श्रीनामनुशनिविविभाष्ययुला [अ.., तवेदं तदैव्याकृतमासीत् । तथामरूपाभ्यामेव व्याक्रियत असे नामाऽयमिदंरूपं इति । भ्नु आमैवेदमग्र आसीदित्ययुक्तम्, ‘‘यदिदं विश्वं मिथुनम पिपी लिकाभ्यस्तसर्वससृजते ' ति दृष्टतया निर्दिष्टस्य मिथुनादिरूपस्य प्रवस्येदंश दनिर्दिष्टस्य अअमिलत्वेन ‘आत्मैवेदमग्र आसीदिति वर्णयुक्तपादित्याशङ्क्षय इदमादिनामरूपभावादिदंशब्दवाच्यमपि तच्छरीरं व्रतैव । तस्य च आत्मैवेदमत्र आसीदिव्यामशब्दवाच्यसुक्ष्मचिदचिद्वैशिष्टमभेद उपपधत इत्येतदर्थोऽत्र '() सन्दर्भ आरभ्यते—तद्वेदं तच्याकृतमासीत् तंजामरूपाभ्यामेव ध्याक्रियते। ईशब्दो वृत्तार्थसारणे । तदिदं मिथुनादिऋक्षणं जग तर्हि तदा|=पृष्टैः प्राक् अध्याकृतमासी-अर्थतमासीत्, अब्यक्तशरीरकं ब्रह्मासीदित्यर्थः; नामरूपाभ्यां न व्याकृतमित व्युतया अव्यातशब्दादव्यक्तवचनत्वात् । अग्रक्तवच नामलए विशिष्टतथाऽनभिव्यज्यम् । अव्याकृतशब्दस्य तच्छरीरकब्रह्मपरवे युक्तिः सम नन्तरमेव सद्ययिष्यते । तदेव अव्याकृतशरीरं ब्रौद-नामरूपाभ्यामिति भाषे तृतीया-नामरूपतया व्याक्रियत व्याकृतमासीत् । व्यङ्ग्यमुपसद्मभ्याम्, विविच्य समन्तात् कृतमासीदित्यर्थः । तदेव दर्शयति-असीनामायमिदंरूप इति । असैनमा देवमनुष्यादिनामा, इदंच्पः करचरणादिरूमानियेवं अयं पूर्वात 1. एतदनन्तरं ग. कौले, आगो मथुवे तपुत्राणाममर्यवं सनन्दनाईिवे छि शायरस र्म ’ इति प्रक्षिप्तमस्ति। 9, तद्र्योत्तरसंदर्भ इति स्यात् ? एतदर्यं प्रन्धसंदर्भः ग. एष सनादिवद्गुष्ठं प्रति इतःपरम्, आत्मनिमेघोपासीतेत्येवोपदेष्टव्यम् । मधे तत्रेदं वक्ष्यादिई प्रसक्तमन्तःपरिहारार्थम् । तदाइ नन्विति । 'नाभ्यश्मनो पश्यदितिं प्रागुजपाश्रयवृदैिरेष छूतेत्यभषमा आनैषेकिन समानाधिकरणनियोज्ञ पषभः; यद्वा प्रपतेः ऽिस्मीतिभणध उपचतािर्धकम्' इति मतिव्युदासार्य हवे मियादिकमिति भावः । नान्यदिवत्रान्यव विशेषणीभूतश्चतुर्मुखान्पत्ररूपं बा प्रकृतविशिष्ट पिबतीत विषयलाभस्मकपारिभाषिकुमेयरूपं शं वैभवं वेति भाष्यम् । तदिखूमिथुनदिठक्षणे जगदिति । ननु विदम्मिस्यश्य जगद्यर्थम् अवषो ब्याकि थभणनं कर्म लभ्यते । इच्थ। अपकृतपदस्य धब्या/तशरीरकबलेयर्थस्वकार । ‘व एषह प्रeि' इति स तिषंदेल चेतनपदृणात् , पूर्वं तस्लोवेलकमध्वा । षस्तुतः इमियै मिथुनादिलक्षणे प्रगचिली। स्यामेवेदाध्यवृक्षः त्रश्स्यिस्य आरमैपेदमिति अज्ञात
- .३.न.५.]
बृहदारण्यकोपलिझ ५३१ तदिदमप्येतर्हि नामरूपाम्यामेन व्याक्रियतेऽसौनामायमि’रूप इति । आनैव व्याक्रियतेत्यर्थः । तदिदमप्येतर्हि नामरूपाम्यामेव व्याक्रियतेऽसै नामऽयमिदंरूप इति । अनेन वाक्येन सृष्ट्यादिकालिके अअपयश अब्बा ममधष्याकरणे सुमहंलाय निवर्शनमुच्यते । तत् = पूर्व तथा नभशपाभ्यां आकरणाद्धेतोः एतदपि इदानीमपि इदं उपद्यमानं चराचरूख्यक्तिम्, इदं योऽयं एतादृशसंयानवानयम् असौनामा देबढतयज्ञदतादिनामवानिति नामरूपा भ्यामेव व्याक्रियते । इयमेव आदावपि नामरूपाभ्यां व्याकरणमवधेयमित्यर्थः । उभयत्र, असीनामेति छान्दसोऽछ। अदोनामेति वक्तव्येअसौनामेति लिनुप्रययोऽपि छन्दसः। ततश्व नामरूमवत्वमव्याकृतशब्दितस्य बसणः सिद्धमिति सर्वाणि च नामानि तमधृतिनिमित्तभूतानि च रूपाणि तदीयान्येव । अतः इदमादिश्वैरपि तयैव निर्देशसंभवात् आत्मैवेदमग्र आसीदित्यभेदनिर्देशे ननुपपतिरिति भावः । नामरूपाभ्यामेवेत्यत्रैवकारो भिन्नक्रमः । तदैव नमपाभ्यां स्वयमेव आत्म अर्पः। इयमित्याग्रभुसारेण जीवनिर्देशः। पूर्वो आत्मा जगदभिप्ताष्पातप्रयाल मासीत् । तत् स आत्मा नामरूपाभ्यामेव इ१ क्रियतेयर्थ इति नानुपपतिः । छान्दस इति । गहुँ नामशब्बस्य समाख्यायोगप्रसिदघथैकत्वम्, ‘रामो नाम अनैः श्रुतः,' ' प्राणनेत्र प्रणो नाम भवति’ इपादौ दृष्टमिति असौ नाम ईक्वदिनंभ इयर्मेऽस्तु । न । अयमिति देता देहीतव नासथदेग नाम गृहीत्वा तद्विशेषणमेवासावियस युक्तम् इदं तिषदिति । भिन्नक्रम इति। नतु इदमभ्येतर्हि नामरूपाभ्यामेषेयत्र एवकारो न नियमः । तथासति तनुमूपिग्डादिकं खयमेव नामश्वमाभ्भां ब्याक्रियते इयर्थस्यापत्तेः । अतथापि पश स्थानमेवास्तु । नामक वे ध्याक्रियते, न तु नामान्तरवांच्यादथाविरूपद्रव्यान्तरविशिष्टं स्याक्रियते रति ताईप्तनिराकरणमेवरफळमिति चेन्न -कणैस्परमनध मेद इति अपरिहार्थायल संदर्भय, तदेव नामरूपाभ्यां व्यक्रियतेत मिभकमत्वे तस्य स्पष्टं प्रतीतिनियाभयाव । तदैः येषधरेण तद्भिनं नाभवर्धयेताधल्लभ्यते । अत्रैकमैक्थक्षयः खथमेवेयंशस्तु मस्तु विमसिद्धः । आत्मनः कर्तृवस्य सञ्चयात् आस्मन नामरूप बोवी नूफैक्षगिरिः । मूपिण्ड नामसववियुक तु न तत्विषापसि; मूरिवस्यार्जुNषात् । क्रि तक व्यन्तरनिषेधमाशाम् ? इह भपतिरिति । ननु तर्षि मेन्तरार्थाननामरूपम्यमरणक्षमाहिति चे-मैत्रेदमिति तदा कन्नषेधात् , ‘ तमामगं समझत' रति भूयन्तरतध सँगैक्यनिधयत् । एष त्रयीभिश्चयः मेषेष अरपिधायमभि गृअॅक्यालेल्या औरणमशुषश्वनिविरचितभाषयुका छ.... स एष २ प्रविष्ट आनखाग्रेभ्यः, यथा क्षुः क्षुरधानेऽति स्वाद, विश्वम्भरो वा विश्वम्भरचुलाये। ध्यातेित्यर्थः । स्यान्नियतेयत्र कर्मकर्तरि ऋकारः । कन्नराशीर्षे गौरवात्; " तहमानं स्व्यकुरुते / नेनैकधुर्यात् । उक्व भगवता भाष्यकृत-"तदेण विभकनामयं जल 'वेशं सत्यसमं स्वेनैव विभक्तनामषं स्वयमेव व्याक्रियते। युच्यत" इति । ननु अध्याकृतमासीदियन कमाययस्य कर्मार्थकत्वमेव बलव्य; न तु कर्मकर्तार्थकत्वम् । न च कर्मकर्तर्यपि कर्म=|वेन क्तभययसि द्रस्चेिति वाच्यम् - छतस्य यः कर्मणा तुल्यक्रियः कर्ता, तथैव कर्मवद्भावविधानात् । य' सर्वेषु कर्मवद्भाधात् अवश्यं कर्मण्येव ते वक्तव्यः । ततश्च 'हदवैलप्याय व्याक्रियतेत्यत्रापि कर्मण्येव ळकरोऽरिवति चेत्र – एबकरेण न्तरव्यवच्छेद कीन्तराक्षेपे गौरवात्र व्याक्रियतेति ळकारस्य कर्मकतं’. गभ्युपगन्तव्यलाय , वैरूप्यस्यापि सोढव्वात् । मन्वामिनः कथं देवमनुष्यादिनामलपक्वम् , देवमनुष्यादिशरीरे तस्य अमीनदावितीभ छ म्यावर्तयति स एव इह प्रविष्ट आनभ्यः ः अपहृतुशरीरकः सः पूर्वमासशब्दितः मम इह कार्थवर्गे आनम्याः प्रविष्ट कारणावाय चिदचितोयीप्य सितवत् कार्यावस्थायामपि तयोः परिपूर्ण एष सित इत्यर्थः । प्रविष्टः । अन्तर्यामिरूपेणेति शेषः । तत्र दृष्टान्तमाह यथा दुरधानेऽनहित थतेऽस्मिनिति क्षुरधानश् [-अधिकरणे यु-] क्षुरकोशः । तसिन यथा शूरः अअट्टिः पिहितमबिष्ट, विषं विभतं वैश्वानरसिंहपेणेति विश्रुमः अग्निः स बिघीभरादेः कुलये नीडे -वारुणीति यावत् - यथा सिंहितभविष्टः संक्षा 1. शं, पा. 4. कृपर्षखलभै. क. ४. सर्वपाप.ग. 4. रामक्ष , , अधः । हः तस्य क तदशि न शुकेति । । महमयं निशिरे प्रसूणि न साक्षा, किन्तु शरीरमभात् । न वा लगः । ऽकि अवमानवेऽपह्नगमादिषुष्यते स एष की। ड अ38 } झषारण्यकोपनिषत् ।
- न पश्यति' अकृत्स्न हि सः।
प्राणशी प्राणो नाम भवति, वदन् शक, पश्यैषड्, भूषर ओवम् , मन्वानो मनः। 1. रयतश. में प्रविष्ट इति पूर्वेणान्वपः । तत्र पश्यकृत्स्लो हि सः । पतिौल्वन् सर्वस्वरूपस्यानं परमासनं न पश्यति, सः अकृत्स्नः अपूर्णस्वरूपः। बसफस इति यावत् । परमात्मन एव सर्वनामस्पषत्वमुपपादयति प्राणंगेव आो नाम भवति-कर्मनामान्येष । प्रागनेत्र प्रणनक्रियां कुर्वनेव परमात्मा मापनाम भवति । आणितीति प्रण इति व्युत्पतेरित्यर्थः । वदन् बाक् =वदनक्रियां कुर्व नेव वाङ्नाम भवति । वक्तीति वाक् । पश्यंश्चक्षुः = दर्शनक्रियां कुर्वन् सु मीमा भवति । बष्ट ति चक्षुः। भृषन् सन् ओ भवति । शृणोतीनि]ि श्रोत्रम् । मन्वानः मननं कुर्वनेव मनो भषति । ममुत इति (हैि] मनः 'तान्येथानि प्रणादिनामानि अस्य परमात्मनः कलयकादिवत् कर्मसामान्येव । अतः स परमामैव भगवागाविवश प्रजनयदनादिकर्ता, तथा ततच्छब्दभक्ति निमित्तभूतजातिगुणक्रियायाश्रयः स एवेति तवैव तंतलपट्टतिनिमिषकबरचाब्ध 1तानी’ म्यारभ्य अषगन्तब्य 'स्थाने'तन्येतानि प्रणादीनि पलस्य , नामानि पाच शशदिगत् कर्मनामान्येद्यस्य अन्तःप्रविष्टभ्य मरणथैव। अतः सर्वगामश्रमः पलाशनऽत भावः स्येतावदेव ग. ओशे । अमेधियुकः । एषः तदेवमिथुकः | अकृतो हि व ति तथयः . परामसिंहयोगदेबागरसंभवात् न पश्यतीयत्र यष्ठम्दाध्याहारेण तत्प्रतिभुगनिषत्रं तवेपते । अपूर्णरक्तप इति । इKनस्तु तं पश्येत् । कुल में मनआविरामयाः अथ । संगताविति षष्यते सप्तदशभुगियाम् । एवं यमागळूरुलभपणतया प्रगा नभसूरनपथाबुलितात , पूर्वाश्रयं प्राणाधीन प्रकृत, प्रणालि अगदानार्थमाह सा सांप्रतमुपपाद्यमानानां अश्नमिषभ्यतयैव प्रर्यक्रमिति केमोषनिषद्युतीति भवेन्नई. प्रभाष प्रणार्यांना विशिष्य मणेन परममनः सर्वान्तर्यातिं दर्भपति अपनेचेति । प्रणादिगतुं समं तावत् प्रगनार्यक्रमातृजंश्स्य तकियाकरणए । सा हि परमाण गमरणमुपपादम् । ता तव अयं प्रयकक्रियाउँवमादाय तृपाते। ए हैि संत झुख्य ५६ श्रीरङ्गमञ्चमुनिविरतिभभाष्ययुक्त [अ.३.,. रान्धस्यैतानि कर्मनामान्येष बाष्पवमपीति सर्वनामरूपाश्रयवं परमात्मनोऽस्तीति भावः । अत्र प्राणनादिकरणे मर्मादिषु कर्तृत्वोपचRः प्राधान्यादवगन्तव्यः । () इव कक्ष्यं “हरिणवेन आकाशादिषु"-यधिकरणे समक्स्याध्याये चिन्तितम् । तथाहि-'सदेव सौम्येदमग्र आसीत् " इति कवित् सर्वंक मुष्टिान्नपते।" असद् इदमग्र आसीत् इति केचिदसर्घिका । अत्र वेदान्तेषु 'स्सट्रिब्यबधितेति अगतो बलैककरणत्वं निश्चतुं न शक्यम् । " तत्रेदं तई. समासीत् तन्नामरूपंभ्यां व्याक्रियते"ति अव्याकुकी कल्टेशनlतायाः सांस्य सुत्वनुरोषित्वात् मधानमेव जगत्कारणम् । अत ईक्षणादयो गणा नेतव्याः इति पूर्वपण्ये प्राप्ते - “ कारणवेने बाकशादिषु यथाश्यपदिष्टोक्तेः ", " समकर्णान् । इति सूत्ररूपं सिद्धन्तिाम् । “ बन्माउस यतः " इत्यादिसूत्रेषु प्रतिपादितं सर्वज्ञ सवसंक्षसं ब्रश यथाव्यपदिष्टमियुच्यते । तथैत्र, ‘ आरमन आकाशसंभूत इत्यादिषु आदयेषु आकाशदिकारणत्वेनोक्ते * । “समकालीन् । ‘ अस। इव मम आसीत् ’ इत्यत्र ‘सोऽकामयते ’ति अकृतस्स जरुण एव ‘ तदप्येष श्लोको भवती' ति समाकृष्य 'असद्वा इदमग्र आसीत् ’ इयमिधनात् असच्छदः सुक्ष्मचिदचिद्विशिष्टजलपः; ‘तद्धेदं तब्यकृतमासीत् ’ इत्यत्रापि अस्याहृतस्य ‘स एष ह प्रविष्ट आनखाग्रेभ्य, पयंश्चक्षु' इत्यादिनोतरत्र समाष्यमणवान् । 1. नश्वरम्यवस्थितेः ग. प्रगधिगतप्पबत्यं गोतं स्यादित्यत्राह अत्र आणनादिकरणेष्विति । करणे मुख्यप्राणाने नृषअपि विषदिव तपस्या गरमालभन्थुषपादनं कृतमिति भावः । अत्र प्रागैश्च प्राणश्च भवती अभय नात प्रातिपराष्पवमेव परमारमन उध्यत इति प्रतीयते । अत उपबरः स्वीकृतः । पानि ध प्रमदुर्य एवं भामः प्रतीयते । प्रपन्ने प्रण (यादिनाथं परमात्मनः भृग्रमिन्तमिवपम् । पूई,' आनखप्रेभ्यः प्रषिष्ट' इत्युकतया तरतुषधसूचनाएँ । एई सीधान्तमामी भइन् यः प्राषन् दन् पस्यमिति च यो भवति, स एं भवले प्रमणपश्चादिरपि अंकीत , अनन्तर्यमित्रस्यापि भावादिति । तानीयादेव जनि प्रति प्राण इति नैवमादमेिं कर्तुत्वकरणाद्वारा अंदाज्यञ्जियति शिनेि नामनि अपेण भवतीयर्थ इति । आस्रवसः समेत' "तभये तु पूर्षवधिअगदी यमुकमेति भावः। अ,३.ना.५.} बृहदारण्यकोपनि ५७ 'पदययादीनामचेतनेऽभावात् । अव्याकृतशब्दोऽप्यध्याह्नशब्दिताभ्यकशरीरक परमासपर एवेत्यर्थ इति निर्णीतम् । (२) तथा साचयस्मृतिश्च ननुरोद्भव्येति, स्मृतिपदे, “स्मृत्यनवकाशदोषग्रसते । इति चेनाभ्यसूयगवकशदोषभसत् इयधिकरणे धिसम् । तत्र हि ‘सदेत्र सेम्येवमग्न असीत्तदैवै तद्देव्यमासीत्' इत्येवंरूपभृतीनां परस्सरबिरुद्धार्थ तथ प्रतीयमानानां स्वतोऽर्थनिर्णयासमर्थानां तवपतिपदसर्वज्ञकपिलमणीतम् यनुसारेणैवाथ निर्णेतव्यः । इतरथा सांख्यस्मृतेर्मन्वादिस्मृतिद्वत् कर्मस्वरूपे' साधकशयाभावेन अनवकाशवो दोषः प्रसज्येतेति पूर्वी ऋा-- यद्वै किंच मनुरबत् तद् भेषजम्" इति श्रुतिप्रतिपादितभामण्यानां भूयविरुद्धानां भूय सीनां मन्वादिस्मृतीनां प्रधानकारणवादेऽमवकाशप्रसन अतिविरुद्ध|धाः अत: ल्या | एकस्याः सांख्यसूतेरेवानादरणीयत्वमुचितम् । मन्वादिस्मृतयो हि पैङ्गकम्येन सर्वजं परमात्मानं अगत्कारणमभिदधति । यथाऽऽह भुः-'आसीदिदं तमोभूतम्’ इत्यारभ्य ‘ततः स्वयंभूर्भगवानव्यक्तो व्यञ्जयन्निदम् ।। महाभूतादिवृत्तौजाः प्रादुरासीत् तमोनुदः ॥ सोऽभिध्याय शरीरात् स्यात् सिसृक्षुर्विविधाः प्रजाः। अप एव ससर्जादै तश्च वीर्यमपाङजत् । भीतासु च अहं नस्य जगतः प्रभवः प्रळयस्तथा । ‘अहं सर्वस्य प्रभवो मनस्सर्वं प्रवर्तते ॥ -- महाभारते च कुतः सृष्टमिदं सर्वं जगत् स्थावरजङ्गमम् । प्रळये च कमभ्येति तं मे अहि पितामह । 1. तुर्ष ग, रेशे। १, पेप्थक्काशवेन ग, 3, मन्न. का ५८ - औररमनुजमुनिविरचितभाष्ययुक्त [ अ..ना., इति पृष्ट आह - ‘नारायणो जगमूर्तेिरनन्तास्मा सनातनः । तथा – ‘स्वदव्यक्तमुपनं त्रिगुणं द्विजसत्तम । ‘अभ्यक्तं पुरुखे ब्रह्मन्निकिये संप्रलीयते ।' इति च । आह न भगवान् पराशर विष्णोः सकाशादुद्धृतं जगत् तत्रैव च स्थितम्। (स्थितिसंयमतोऽसौ जगतोऽस्य जगञ्च सः ॥' इति । अत्र चाऽऽपतयः ‘पूः प्राणिनः सर्व एव गुहाशयस्यहन्यमानस्य विकरमघस्य" , ‘तर कणः प्रभवन्ति सर्वे स मूलं शाश्वतिकः स नित्यः इति । न च स्वादिस्मृतीनां कर्म स्वरूपे सावकशवम् । काराध्यपरममात्ररूपेऽपि तापयत् । ननु कपिलेन स्वाधभिमतस्य परमात्मनोऽनुपलब्धेः तस्य प्रामाणिकयमिति चेत् , तत्रह - " इतरेखाश्चानुपलब्धेः । इतरेषा मन्वादीनां वैदिकानां बहूनां सायोक्तप्रकारेण तत्वानुपलब्धेः साद्यस्मृतिरननुगेद्धव्या इति सिद्धान्तः कृतः॥ (३) तथा सांख्याभिमतस्य प्रधानस्य जगळूएवं न युक्तिमहमिति तर्कपादे “वनानुपपतेः- इत्यधिकरणे स्थिसम् । तथाहि -"रचनानुपपतेश्च नानुमानं तेथए। सत्वरजस्तमोमयसुखदुःखमो ह्मकं जात् तत्सरूपोपादानकं कार्यंचा दित्यनुमानसिद्धं सांख्याभिभतं प्रधानं न जगकरण६--अनुमीयक्ष इति व्युत्या अनुमानशब्दः आनुमानिकप्रधानपरः--तादृशस्य प्रधानस्य तादृशत्रभावाभिज्ञचेतन गधिष्ठिरत्वेन बिचित्रप्रपञ्चचनासामर्थानुपपते: । तादृशचेतनाधिष्ठितश्चैत्र दावीद , 'सर्वयुद्धक्षपस्य आहन्यमानस्य ' इ१ि पाठो वृतानुगुणः । ( 7.३.१.] शृइदारण्यकोपनिषत् ५९ स्वेसनख कार्यप्रवृत्तेर्दर्शनाच न प्रधानं जगकारणमित्यर्थः । “ पयोऽवधेत् । तत्रापि"। ननु पयसश्चेतनानधिष्ठितस्यापि दर्थिभवेन परिणामवत्, वारिदमुक्तलिस नाळिनेरसाद्यात्मना परिणामथ चे-मानधिष्ठिरस्यापि प्रधानस्य परिणामः किं न सादिति चेन्न - तत्रापि प्रज्ञाधिष्ठानमस्येव; तस्यापि पक्षत्वादित्यर्थः। " अन्यत्र भवच न तृणादिवत् ' । धेन्वृषयुक्तृणादेः प्रज्ञानधिष्ठिरस्यापि क्षीकरेिण परिणामदर्शनादियुदाहरणान्तरवर्धनेन शतक धेषुषयुक्तृणत् अनडुदा उपयुक्ततृणादेः क्षीरमानेन परिणामभनत् तत्रा१ि प्रज्ञाधिश्वनमपेदितमिति परि हासप्रियः । " पुरुसारमवदिति चेत् तथापि"। यद्यक्तियुक्तपुरुषसन्निधानात् अछक्तिान्योऽप्यधो यथा प्रवर्तते, यथा अयस्कान्तावमसन्निधानादयसोऽचेतन वृत्ति, एवं चिमालमतपुरुषसन्निधानादचेतनं प्रधानं अगसर्गे प्रवर्तत इति - तथाऽपि प्रधान्य सुग्रीवं नोपपद्यते । पुरुषस्य चिन्मात्रवृपुः तदनुगुणो पदेशादिव्यापाराभयात् , सन्निधानमनिस्य प्रयोजवे नित्यसप्रसङ्गात् । " अर्ति सानुपपतेश्वर मळेपे साग्यवस्थानां सवरजस्तमसमुत्कर्षापकर्मरक्षणारून्निभक्षणेन जगत्सृष्टैर्नक्तन्या। स। नेषद्यते । कालविरोचे अनङ्गिभावं नियामकभावादेत्यर्थः । अयथाऽतुनितौ च शक्तिवियोगात् । दूषि:प्रकारातिरिक्तंभकारेण प्रधानमु भानेऽपि ज्ञातृत्वशयभवन् जगप्पॅवं प्रधानस्य नद्यते। ’अभ्युगमेऽपञ्च भावभ् "। आनुमानिकप्रधानयुगमेऽपि पुरुषस्य तन्मते विमालवेन निकियवेन भोगार्गयोरभावात् पुरुपभोगायथं प्रधानमधृतिरिति नपपद्यते । अतो जयर्थः 'प्रधानभ्युपगमः । “विप्रतिषेधाद्यासमञ्जसम् । ‘पुरुषो न संसरति, न मुच्यते संयुक्, पुरुषर्भणधथ प्रधानप्रवृत्तिरित्याद्युपपादयन् सांख्यदर्शनं पूर्वो रविरोधाच असमञ्जसमिति स्थितम् ।। ततश्च सांस्याभिमतप्रधानम तुच्छत्र, ‘तत्रेदं तीक्ष्याहुतमासीदित्यत्र ग तथापिकविशवकाशः । प्रकृतमनुसरामः } 1, प्रधानाद्युपगमः ग. श्रीरामानुजमुनिविशनितभष्ययुक्ला [म...४. स योऽत एकैकसुपास्ते, न स वेद । अकुत्स्लो दोषोऽत स योऽत एवैकमुपास्ते न स वेद । 'अतः अस्माद्धेतोः सर्वनाम पविलोिटं पामानं विह, एकैकं एकैकनामरूपविशिष्टं जीवमुपास्ते यः?], न स वेद = स नोपास्ते | तदुपासनमुपासनमेव न भवतीत्यर्थः । उपसनशब्- मभ्यपठितवाद्विदितासनपः । उक्तं च व्यासयैर्लघुसिद्धान्ते--‘ स वेदे - यस्य, ‘स योऽल एकैकमुपास्ते ' इत्येतद्वाक्यपूर्वकटुपक्रमोपसंहरयोरुपासनशब्द, मध्ये वेदनशब्दः' इति । कुत यत्राह--अकरस्न क्षेपोऽत एकैकेन भवति । अतः ब्रह्मण एव सर्वनामरूपविशिष्टतया सर्वारभत्वात् एकैकेन नामजपेण विशिष्टः एः जीवः अकृत्स्नः अपूलों भक्तीयर्थः । एकैकेनेति इत्थं भूतक्षणतृतीया । तस्माद्धेतोःअस्मेत्येवोपासीतात्र ते सर्व एकं भवन्ति । एकैकनामरूपं जवं वि:|य सवैनामरूपभाजं परमात्मानमुपासीत । अत्र परमामनि हि यस्मात् सर्वं पदार्थाः शरीरसथ एकं भवन्ति । न तु स्वरूपैक्यम् जडाजडयोवयासंभवात्; शरीरशरीरिणोश्च पृथविस्थस्य:धभावेन एकवल्यवहारस्य इष्टचदिति द्रष्टव्यम् । ततश्च देवदत्तस्य। म। यज्ञदतस्यामेति किञ्चित्प्रतियोगितयो पासने हि न सर्वान्तर्भावः , आमचेनैवोपासने संकोचत्रभावम् असहचित सर्वत्भवं लभ्यत इति भावः । यद्वा--स योऽत एकैकमुपास्ते न स वेद । यस्मान्नामरूपात्मक प्रलविशिष्टं अल, अतः यः एकैक विशेषणांशं विलोध्यांशे च पृथक्सद्धतयो अस्ते, न स वेद । तत् उपासनमेव न भवतीत्यर्थः । कुत इत्यत्राह-- 1. स य इदरत्र प्रथमपल्या गै. कोशे नास्ति । व्यासायैरिति । अत्रोचुतः श्रुतप्रकाशिकपाळः प्रकृतोपनिषानुपर्यनुयारी । क्षुभितभावभक्षिकप्रन्थाहन मुद्र-क्षुःप्रकाशिराटस्क्म्प इयरामनीम । देववतस्यात्मेति । देबदक्षशरीरार्पयर्थः । एनामकरत् ओक्षशत्युपासनेचे देसमेयेवंरीयपस्थम्; न तु आत्मेति । केवलेश्मशब्देन हि औषनिर्देश में इस राशयः । अत्राख्या पक्षान् यद्रेति । अन्यसामग्गोमिथुने न अर्थमिति ५.३ज़ा४.] इदारण्यकोपनिषत् एकैकेन भवति । आमेत्येवोपासीत । अत्र ते सर्व ए# भवन्ति । अकृतनोऽपोऽत एकैकेन संवत्यारमेत्येवोपासीत । हि यस्मात् एषः विशिष्ट र्थः एकैकेन विशेषणांशेन विशेष्यांशेन वा अकृत्स्नः अपूण भव=ि केबलविशेषशांशेऽपि पूर्णता नास्ति, केबलविशेष्यशेऽपि पूर्णता नास्ति [ यतः ], अतः आत्रेयेव नामरुपास्मकबिदचप्रपञ्चgथक्सिद्धबिशेष्यस्वेनैवोपासीतेत्यर्थः।। अत्र ते सर्व एकं भवन्ति । अत्र हि विशिष्टं सर्वं पदार्थाः एकं भयन्ति=अन्तर्भवन्तीत्यर्थः । विशिष्ट विशेषणविशेष्ययोस्तीतवादिति भावः । एतदेवाभिप्रेत्य "आमेति तूषगच्छन्ती " यत्र व्यासरैः, अननः अपूर्णः । विलिष्ट एव हि पूर्णः' इयुकम्। विशिषी।। अत्र पते व्यासायैर्दैि प्रमाणयति एतद्देवेति । पूर्वं चेतनाचेतनभयान्तर्यामिनी प्रापनेयार्दिता विवक्षितमिति खझरे स यत इयाथेरेखमर्षः स्यात् । अत्र चेतनाचेतनभो कैकं तनमचेतने वा य उआहे - यः प्रतीकळफ्नो भवतेि यत्- द स वेद । हि यस्मात् चेतनाचेतनमात्रोपासनेन एषः अकृत्स्नः, तस्मात् यथाक्रथनोपसंवाभाषा आगे येनोपासीतेति । एवं विशेष्यविशेषणद्वयान्तर्गत विशेषणमात्रार्थवश्। वीप्सा चेतनाचेतनयो। पृथक्पृथक् बिभक्षय। पूर्व द्वयोः प्रकृतवान् । नेतेिनेतीनि । थामार्थस्तेष, ‘भस्याद् विश्व एष ५णं, तस्याद् गुणभूतविशेषपमात्रोपासको न पूर्ण हुने अकृत्स्न' सर्ष इति । या विशेषणमनोपासननिषेधषरे, अस्मानमेनोपासतेयेस विथानुपूर्ती स्म । अस्मेत्ये वैति इतिशब्दनिर्देशन आमत्वप्रकारं विहाय अग्नय एव प्रसरन्तरमात्रेणोपानयोः प्रतीयते । इदमेव भूतेज्यम्, ‘ आत्ते वृथगच्छति प्रयन्ति व" इति सूत्रकारेण छतम् । तत्रागतान्न श्रमरेणास्यम्, 'आमेति’ इति तिरुन्धेन मन अनेचुपची तेयबंध आमवस्यारोपितpalीरिति पुर्वपणे, यत् उपास्यं तत्रास्भक्षलक्षणे । याधय इति प्रकृते आश्रयदर्थमेव ततः सितोति हि दान्तात् । तथाच, ‘अथोखधन्यो भस्सतं न स वेद' इति दशपञ्चबायेभत्र च बाये क्रियमाणो निषेध एंविषयः । अत एषा अन्य 'शिंति निषेयवाक्यमपर्व 'आत्मेत्येवोपासीते ’ते हतविधिशक्षा अध्यादौ तत्र तत्र निर्देशः ऽइतनिषेधवाक्यस्य तन्निषेधार्थेऽर्थदोषावकर तथा इस निर्देशस्स। एषमभिनेय पुरै नेपासननिषेधपरतयैवं व्याख्यातमिति थे। पञ्जाबस्य ‘ये सुग्रीवः 'मेिं अभ्यावर्षथल सतिं इभान्यतयोपा इमि अमे। ६२ औन्नरम्बमुनिविरचितभष्ययुक्तं [३१ तदेव पदतीयमस्य सर्वस्य, यदयमारय । अनेन एतत् सर्वं वेद । यथा ह वै पदेनानुविन्देयएम्। कीर्ति श्लोकं विन्दते, य एवं वेद ॥७॥ तदेतत् प्रेयः पुत्राव [प्रेय मिल' ]प्रेय वित्ता प्रेयोऽन्षसान् सर्वसादन्तरतरो' यदयमामा । स योऽन्यमात्मनः प्रियं ब्रुवाणं 1, प्रेशमित्राद । न शांकरे. न च मध्ये ः ४. अन्तरत. शां. मा. तदेतद पदनीयभस्य सर्वस्य। तदेतत् परममस्वरुपम् अस्य सर्वस्य नभरूपामकमपञ्चस्य पदनीयं प्रपदनीयम्, प्रपतव्यमित्यर्थः पदेर्धातोः अनीयम् प्रययः । अथवा पदनीयं ज्ञातव्यमिति वाऽर्थः । तंत्र हेतुमाह- यदयमात्मा । अस्य सर्वस्येत्येतदलापि ककाग्न्याियेनात्रेति । ययमात् कारणात् अस्य सर्वस्यायममा, अत इत्यर्थः । ‘तमेवैकं जानथास्मान ' मिति आचमन एव ज्ञात व्यत्वाभिधानादिति भावः । अनेन कृतं सर्वं वेद । अनेन आमनाऽभिघातेन सर्व वेद सर्वज्ञो भवतीत्यर्थः । अत्रं दृष्टानमाह – यथा इवै पदेनानुविन्दे देवरु । हैवैशब्दः प्रसिद्धं । यथा चशचयनं गवादिधनं पदेन तपदाकिनः अतिपदेन लभते, एवं पदनीयवेन अनिर्दिष्टन सर्वस्य पदभूतेन ब्रह्मणा। सर्वमनुविन्दे वेदेत्यर्थः । अनुषङ्गिकद फलमाह-~कीर्ति श्लोकं विन्दते य एवं वेद । कीर्ति स्पानिसामान्यम्, श्लोकं पुष्यलोकचश्च लभत ईत्यर्थः ॥ ७॥ तदेतद् श्रेयः पुत्र प्रेयो मित्र प्रेयोऽन्यस्मात्सर्वखादन्ततरो यदयमत्मा। य यस्मात्कारणात् अयं सैव' मनन्तः अभ्यन्तरतरः अफ्तान्तरङ्गः भूव्य इति यात्- तदश आरमा, तत्र तस्माद्धेतोः एतत् एषः पुत्रमित्रादिमयान्तरापेक्षयाऽतप्रियतर इत्यर्थः । स योऽन्यमामनः प्रियं भुवाणं २, ३ ३ सय, ग, 2, अन्तः अभ्यन्तरः आता मुख्यः ग. उकभावुक ब्रियमातिशयभदपि लोम्योपाम्यत्वमित्याह तदेतदिति । आमत्वं ओपिये सति सा । शेषवश गतातित्रयमर्थतया । तस्मात् विवेकिनः औषण क्षेत्र थिराम इति । रोयतीतीश्वर इव क्रियायाः चूंसापेक्षत्वात् इतिशब्द मीधरपलादनन्त योषयित्झ वाक्यार्थे उक । शङ्करे तु प्रियं रोरस्यति प्रियं नयतीति गई या , तथै। यात्; ईश्वरो इ यस्मात् का। चटुं समर्थ इति व्याख्यातम् । ईक्षर पर्व इति कैश्चिदुकश्चन द्वचा षितए। पक्षहूयेऽपि स य इति दया प्रस्थ किमिति विषयः । षः इथस्य यः इति प्रार्थ कः अ.३.१.] इबभण्यकोपनिषत् ६३ ब्रूयात् त्रियै रोत्स्यतीतीश्वरो ३ तथैव स्यात् । आत्मानमेव लयमुपासीत । स य आत्मानमेव प्रियमुपास्ते, ने हास्य प्रिंथ प्रमायुकै भवति ॥८॥ तदाहुः -- यद् ब्रह्मविद्यया सर्वं भविष्यन्तो मनुष्या भन्यन्ते, किङ तद् ब्रह्मवै', यस्मात् तत् सर्वमभवदिति ॥ ९॥ J. अवेत् इति सर्वत्र शांकरे, माध्वे च ब्रूयाद प्रियं रोत्स्यतीतीश्वरो है तथैव स्यात् । स यक्ष=एवंवित् आरम नोऽपि परमामापेक्षयाऽपि अन्यत् प्रियमस्तीति ब्रुवाणं प्रति 'व ईश्वः प्रियं रोत्स्यति = प्रियनिरोधमीश्वः करिष्यतीति यदि ब्रूयान्, तथैव भवेदित्यर्थः।। आत्मानमेव प्रियमुपासीत । तस्माद्धतोः निरतिशयप्रियं परमात्मानमेवोपासीते त्यर्थः। परमात्मनोऽनुभूयमानस्य निरतिशयानन्दतया व्रियत्वमानन्दवल्लथादिसिद्धे द्रष्टव्यम् । स य आत्मानमेव–भवति । प्रमायुकं प्रकृष्टं मायुः मरणं यस्य । प्रमयुकं न भवति=अविकृष्टं भवतीत्यर्थः । लिटं स्पष्टम् ॥ ८॥ तदाहुः । तत् वक्ष्यमाणं आहुः पप्रच्छुरित्यर्थः । यद् ब्रह्मविद्याया-- सर्वमभवत् । दं हि वक्यं व्यासा”, "यड्रह्मविद्यया सर्वं भविष्यतः= सर्वशब्दवाच्यपरमभस्मर्यन्ताविभवकामः मनुष्य मन्यते, किमु तद्वा वै यमाः यत्सर्वमभवदिति=तत् ब्रह्म कं वेषं वस्त्वन्तरमवै यस्माद्वेदन तत् सर्वमभवः दिति प्रश्णोऽपि परं तदुभास्यं वस्वस्ति न वेति बुभुभा। अथापिता" इति सर्वव्याख्यानाधिकरणे व्याख्यातम् ॥ १ ॥ , यः इति ने ग. कोशे । 2. परमामन हैिं. क. स य इति यच्छन्देन सहैव तच्छदं निवेश्य बहुलं प्रयोगेऽपि, उपरि प्रतिसंपषपदान्त प्रयोगो नियमेन इ४ ६ न चेदिदमे स इति पदं तथा। प्रद्दतुमुचितम्। एवष स यस्य तथैष स्यादियान्वयः । तथाष, 'प्रथमामतोऽन्यमतिवितप्रिंथ भूते, आमाऽण निर्भ रोत्सती’ ही परमारमन धर्षे तषिस्वादयमाह । एवं जदप्रयं तथैव भगद्वारा रोधक च स्यात् इति श्रुयर्थः । तत्रेश्वरदस्य पूर्वभक्षं तत् पदं परमामरम् । यथास्थलं क्षितौ। भौगतसामर्थपरत्र । यदा स ईश्वरः तदन्तर्यामी भमन् ईश्वरथा रोधक एष स्यादित्यर्थ इति। व यः यः = यातारा ऽयों तु यदिशम्यांराविशोऽति । ६४ श्रीनामनुबसुनिविरचितभाष्ययुम [अ..., मल्ल वा इदमत्र आसीत् । तदात्मानमेवावैद्’ अशास्मीति । तस्मात् तत् सर्वमभवत् । तद् ये ये देवानां प्रत्यबुध्यत, स एव तदभवत् ; तयीणाम् तथा मनुष्याणाम् । तत्रैतत् पश्यन् ऋषिर्वामदेवः प्रतिपेदे अहं मनुरभवं जब--सर्वमभवत् । इदमपि वाक्यं व्यासायै ; "' उपायान्तर् शुर्पमित्युतरमाह –तदात्मानमेयावैदहं ब्रह्मस्मीति, तस्मात्सर्वमभवदिति। आमनमेवावैत् । न स्वन्यदुपास्थम् । तस्मात् तत् सर्वमभवदित्यर्थः । अन्यवेदन स्योषावनिषेधे तार्यम् न तु स्ववेदनस्योपाययविधाने । यथा, ‘स करिणं करणाधिपाधिपो न चास्य कश्चिज्जनिता न चाधिपः' इति कारणान्तरनिषेधेन परमकारणवसिद्धिः, एवमुषास्यान्तरनिषेधेन बलणः परमोपास्यवमिह विवक्षितम् इति । सर्वव्याख्यानाधिकरणे निभृतम्। अनामेतस्त्रवेदिति वक्तव्ये, ‘आमनमेव वैदहं । ब्रह्मास्मीती युक्ति, “ तदिदमप्येतर्हि य एवं वेदाहं ब्रह्मास्मी ' त्यादिन वक्ष्यमाणमनवेदनप्रशसहंतुसेद्यथा । ‘ब्रह वा इदमग्र आसीदिति तस्य व्रक्षणो बगकारणत्वोक्तिध, 'करणं तु ध्येयः ’ इति कारणस्यैव ध्येयतमं सर्वकरणस्य प्रक्षणः कारणान्तराभावादेव ख्येयान्तरं नास्तीति घोतनयैति तायै द्रष्टव्यम् । एवमुषास्यान्तरशून्यं अन्न ज्ञातकः फलमाह--तधो यो देवानां तथा मनुष्याणाम्। देवानामृषीणां मनुष्याणां वा मध्ये योयो प्रश्न प्रयबुध्यतस सर्षे एव तदभवत् सर्वमभवन् । सर्वशब्दवाच्यपरमामर्थन्ताविर्भावान् अभवदित्यर्थः ।। सर्वमभूतपरमसमिकोऽभवत् । सर्वेणैकाल्यं प्राप्तवानिति यावत् । ऐकम्यय नित्यमासस्य प्राप्तव्यत्वासंभवात् तत्साक्षाकारः फलमिति फलति । तदेवह तत्रैतत्पश्यन् ऋषिर्षोभदेवः प्रतिपेदेऽहं मनुरभवं सूर्यवचेति । हूनब्दो घृतार्धसरणे । तदेतत् बन्न पश्यन् उपासीन वामदेवर्षिः अहं मनुरभवं भूर्यस्येति भदात्मैव मन्वादीनमामेति प्रतिपेदे । मन्वादिना सर्वेण स्यैकाल्ये सङ् एवं तावाद अमिना प्रियतमनात् अस्साकश्च तलात् तदनुकूलमेषास्मदङ्गसूत्रम्, ततिकूङ प्रतिकूलमिति सूत्रममिति आमचस्योपायकारचे आपरेऽती । अथ तत्रापि अ ममेत्येमं नोपासनम्, किंतु आई फासीत्येभितेि ६श्चैते श्रद्धा इति । एषा ॐ क्षीत वेदितं शुभम्; तस्य प्रसाद | भस्माभीि अति प्राप्येषोपास्याम्, न सर्वे ई.३.१.} शृङ्दारण्यकोपनिषत् ६५ पूपैवेति । नदिदमप्येतर्हि य एवं वेद अहं ब्रह्मास्मीतिस इदं सर्वं भति। तस्य ह न देवाश्चनाभ्या ईशते। आरमा दोषाँ स भवति । वानित्यर्थः । तदिदमप्येतर्हि य एवं वेदाहं ब्रह्मास्मीति स इदं सर्वं भवति । एतदपि एतसिन्नपि काले तषिदं जल अहम [स्ति सर्वालक असमकोगमीयेचे योयो वेदस सर्वेऽपि इदं सर्वं भवति एतत्सर्ग स्फबाइबिभवान् भवतीत्यर्थः । ततश्च ब्रह्मात्मकत्रोपासनस्य सर्वेकस्य साक्षान्निहेतुचे पूर्वज ए, नलिन् काल इति न मन्त्रमिति भावः । तस्य ३ न देवाञ्जनाभूत्या ईशते । तस्य ब्रह्मविदः देवांश्चन देवा अपि अभूत्यै भुक्तयैश्वर्यविघाताय नेशने म समर्थाः कुतोऽन्ये इति भावः । 'चनशब्दोऽर्थःव्यवधानं छान्दसम् ( ] तत्र हेतुमाह आत्मा वृषां स भवति । सः ब्रह्मवित् यस्मात् देवानामपि आत्मा नियन्ता भवति । अश्नविधाप्रभावेन वशित्वादिसिद्धिमलय तानपि नियन्तुं शक्त इत्यर्थः। [अत तस्स मुक्त चैश्वर्यव्याघाते न कोऽपि समर्थ इथंच्याहता एवंविदो मुक्तिरिति भावः ।} 1. कुण्डलितं न ग. कोशे । यय इति भवति न । 2. कुण्डफ़िजी में ग. केशे । अशास्मति; जीवग्रभोर्वेदादिति न मन्तष्यम्-यत्र अथक्) अग्नवं अफणा यते, तत्रैव स्लासिरपि तद् भ्राम् । परन्तु न परं ब्रह्मास्त्री’ति औदसीन्येन प्रहणम्, किंतु खगत तच्छेषत्वप्रतिपतिसंबळिी ‘अहं ब्रह्मास्मी’ति ग्रहणं खभुज्युपयोगि नेि दर्धेते, थी एवं वाहं शास्मीति । स्वाहमत्रं ब्रह्ममेदः मन्वाद्यभेदवत् अहंशब्दस्य विgिभरतया संशय इति अहं मनुरभवमियादिना सूचितम्। माटो आईमझास्मीनुसंधाने ओघवरयो मेंदोषेि भावितो भयं तामनुसंधानं अर्थमिति च, पृथगाभनं प्रेरितास्त्र मम इति ब्रूया। दर्शितम् । तfाँ किमनेन प्रयासेन ? मगरमा ब्रह्म, अहंमन्यः सोऽप इत्येव विशदं गूयतामिति चेत् -तथासति सर्वत्रार परतन्यं स्खलिअनुहितं न भवेत् । अतः खसत्यस्य यातेऽPभनय अहं भग्नस्तीःयमुसंधानम् । तदुक्कमबाणैरधिक(णसारबलौ, व्यजिज शभेदे ब्यधिकरणपदैर्भवने स्यात् तथापि अनायतखस्वनभितिसुखासि द्येऽहोक्तिः ॥ आरमा। गां स भवतीत्यस्म, “एतदुपायस्यै देवान् प्रथाभयात् तस्याभिनः प्रेस्लर देखनमपि विन्नविधानम्रत्ययो न ते ऽभ्या ईशते' इयर्यवर्षनापेक्षया रगतरमर्धन्तरमाह स महविदित्यादिना । एवमामवोपासकसजुषत इमारभत्वाभिषरूपं फलं , कुतो देवः मनुष्याणामभूपै प्रवर्तन्त अत्र शरथमेषमनुपासकस्य निर्द्दनमुखेगश्च श्री रामानुजमुनि [... अथ येऽन्य देवतामुपास्ते अन्योऽसावन्योऽहमस्मीति, ने स वेद । पथा पशुर्वै स देवानाम् । यथा वै बहवः पशवो मनुषं भुज्यु, एवमे वै कः पुरुसो देवान् भुनक्ति । एवं जघालविदां कृतार्थतामुक्ता अताहमान]मनर्थं दर्शयति-अथ योऽन्यै देयतानुपास्ते अन्योऽसावन्योऽहमस्मीति न स वेद यथा पशुरेवं से देवानाम् । यः पुमान् धारकवनियन्तृवादिना। खसात् आमनाम्यां देवतां पर ममरूपाम, असौ देवसारूपः' अन्यः धारकवनियन्तृचादिन आमभूतादन्यः, अहं न धार्थत्वनियाग्यत्वादियुक्तच्छरीरस्वभयादन्यः भिन्न इत्युपास्ते, न स वेद = 8; अज्ञ इत्यर्थः । यथा – देवानाम् । यथा लोके पशुः मनुष्याणां शेषभूत)एवं स देवानां पशुः । तन्निरसय शेषभूत इत्यर्थः । यथा इंवै इश्युरेवमेकैकः पुरु देवान् भुनक्ति । हवैशब्द' मसिद्धयर्थे । यथा बहवः पशवः एकं मनुष्यं दोह्रवहादिक्रियाभिः भुज्युः परिपाल्यन्ति, एवमेकैकः अभप्तविम् पुरुषः शुश्रुषयऽपीन्द्रादीन् देवान् भुनक्ति परिपठ्यति, श्रीणयत । तकिरो भवतीति यावत् । एतावांस्तु विशेषः - बहवः पछवः एस्स किकशः। । 1, देवता, क. 9. इवशब्दौ, ग, अथय इति । अयमर्थः- अमुंथअमुंथजेनि प्रोक्तमनवशक्स्तृितैः काम्यकर्मभिः सर्ग मीन यत्र देवानां पशु कार्थकरो भवति । अयं विशेषः -मनुष्येण दोषादिकमपेक्षितं कथं कृपशारा निष्पद्यते । देयास्त ए यशरं बहुपशुर्शने परिकस्य बहु साधयन्ति । किन भुवि ५वत् पशुः तव पृथगन्यश्न ऊर्याय कोपयुज्यते । यथा तु खरों एश्यामि देशस्य कार्येषु निवभ्यते। अतो मनुष्यः पशुर्न गइ दुःखम्, ताऊ दुःखं बहुगुणं भवते एक्सट्टहानघीय प्रतिवेम । अतस्ते प्रेसवेदने निन्नमाचरन्ति । तदुकम्, ‘संसारस्यूनत भीतास्रदशः परिपन्थिनः ’ इति । एवं च आदि अझवेदने प्रवृत्तः परमाभानं तमनारमार्ग मन्येत, तर्हि यथास्थितानिकले ते पशङ्खैवेति । अत्र अन्यां देव्रतानुपास्त इत्यस्य अमात्मनोऽन्यां देवतां तुगस्य तस्याः खस्य च भिन्नस्मात् अन्येऽ% अन्योऽङ्गमति भयादुपाते इति नार्थः । तस्य देवतास्तरवेदिनः परमारभ वेदनाइAथानुतिर्द्धिता, न सहेति निषेधात्मकः । अतः दुरूस“गतरागपपरमाण भयं विना वेदजमथनास्त्रेन निन्यत इति युकम् । अन्योऽस्राषिति पुननिर्दे कः ? :) विनेष्यामिप्रयेण । अन्योऽसाश्रम्योऽहमित्यथ न न मे शुचयस्मा, माई नष्छरीरत इयर्थः । अ.३.१.] इष्यकोपन ६७ एतस्मिनेव पशावादीयमानेऽप्रियं भवति ; किमु पहुषु तसादेषु तत्र प्रियम्, यदेतन्मनुष्या विद्युः ॥ १० ॥ अत्रवित् पुरुषस्तु एकैक एव सर्वदेवानां किंदर इति । ततः फलिमह एकस्मिन्नेव पशाचादीपमानेऽप्रियं भवति; किनु बहुषु । तस्मादेषां तन प्रियम्, यदेतन्मनुष्या विद्युः। लोके हि शुश्रमिन आच्छिद्य राजचोशदिभिः, एकस्मिन् पद्भावादीयमाने गृष्माणे अप्रियं भवति, किमुत बहुयु पशुषु ह्रियमाणेषु।। तस देषां देयानां तत्र प्रिंथं न भवति । मनुष्या ब्रह्म विद्युः ब्रह्मज्ञानिनो भव नीति यदेतत्, तन्न प्रियमित्यन्वयः । अतः स्त्रकिफारसया पशुभूता मनुष्याः प्रका विधं प्राप्य पशुभावान्मुच्येरन्निति बुद्धा यथाशक्ति देयस्तेभ्यो विन्नमाचरतीति भावः । अख, 'श्रेयसि बहुविज्ञानी ' नि म्ययेन विस्रबाहुळ्यजटिलेऽपि ब्रह्मज्ञाने विन्नवारणक्षभभगवणामार्चनादिकमनुतिष्ठत् अवहितो ब्रह्मविद्यायां यतेतेति भावः । आमेस्येवोपासीतेति वाक्यं भगवता बादरायणेन चतुर्थाध्याये चितम् । अत्र हि -- 'पृथगाभानं प्रेरिताच मख/ जुष्टस्ततस्तेनामृतधमेही 'ति जीवेश्वर पृथत्वज्ञानस्यास्तवसाधनत्रश्रवण स्वास्मानं प्रति अपृथक्सिद्धविशेष्यश्लक्ष्णभस्म। प्राणो नास्त्येव । अत एव "आगेयेवोपासीते ’ ति इतिलोन दृष्टिविधिवं आस्मत्वं गणो नास्येवेति । ननु अंशो नानाप्रपदेशादित्यादिबन्धकरणसिदस्य तरं रामभाषस्य कथं सहसा प्रतिक्षेपइति ये - अयं भावः- नामरूपयाकरणश्रुत्यादिनैव स एभभाधो गदेशाद् उदानोपादेयभाधो मथोगी शस्त्रभावः ज्ञानसंकोचपसी सरिअस्था विशिष्टशोकविषयक | दक्स्थिं प्रति तु ने स आतमा ; पृथक्वेनोपासनस्य विहिता । मुझथर्व च स एवानुसंधेय इति तं प्रति आम अर्गो नास्त्येवेति । अत्रायं पूर्वपक्ष्याभ्यः - अहं अश्वसीत्यनुसंधानं न पराविशेषम्, ब्रह्मणः शुदं प्रति अनात्मवात् । अभेदस्य च संचं चैलायोगात् । किञ्च ‘यद् ब्रह्मविद्यया सर्व भावि यन्त' इयु म्य पटितम् , अई अफस्फीते आश्वम् , तन्न अझकर्तु# तथानुसंधानं यथा अर्हमथै अल” मेदविषयप्र तद्वत् मनुष्यादि तद्नुसंधानमपि ततदहमर्ये अह्ममेदचिषथरुमेव युक्षम्, न तु अहमन्तर्यामि अमेति ; बैरूप्यात् । तथा च तत्र ब्रह्मामेद्वरोधितवात् धश्चि मेियम् । रसख आमा हेष स भवतीयुको अष काञ्चित् जलं हेमर्थन्तनियमन शकला तदुपरि, योऽन्यां देवतामुषास्त इयदिना च परुमस्माति&िदेवतोपसकयोत विधवेदनविरहात् दोपवमुच्यते। नच आस्मेत्येवोपासीतेति आगोक्षमविधानत आत्मयं ६८ श्ररङ्गरामानुजमुनिविरचितभाष्ययुक्त [अ..शा. ५ मुच्यते । तादृशी च दृष्टिर्न मोक्षयपासनविधया । ततश्च मोक्षोपासने ताकि विषयश्चाबचश्मभावेन असज्ञितरोषरूपष्टविधेयुरुवत् पृथवेनैवानुसन्धनं कार्यम्, न तु अपृथक्सिद्धविशेष्यत्वरूपाअवेनेति पूर्वपक्षे, 'पठति - “ आमेति तू५ गच्छन्ति ग्राहयन्ति चेति । 'त्वं वा अहमसि भगवो देवते, अहं वै तमसि भगनो देवते' इति पूर्वे उपसिगरः अश्वेनोपगच्छसि= उस स्यर्थः । य आमनि तिष्ठ' णिदीनि च शास्त्राणि प्रयगापेक्षया आरमतां ग्राहयन्ति= प्रतिपादयति । न च पृथक्वानुसन्धान विरोधः शङ्करः । क्रिलिकास्त्रसज्ञवादि लक्षणभेदकारस्य पारमार्थिकवात भेदः पृथक्त्वम्भ्येव । नियमेन धारय लक्षणमपृथङ्गिसङ्गधिशेष्यत्वरूपमात्भवभप्यस्येव । न हीदृशमात्मवं मेवविरोधि । अतः आमेयेघोपघातेन विधिवशदांमधेनैवोपासनं कर्तकेयमिनि स्थितम् ।। प्रकृतमनुशमः || १० ॥ 1. बदनि, ग. २. पदमिदं न क कोशं । तारिमर्षः सदमिति, अत एव शुद्ध बस्थवाचि अहम्मदमपि परममर्थन्तमिति च पायसे त अहं अमासीति दृशं मुतयथासनं संभवतीति चेन्न-ओस्मेतीति इतिकरणात् दृष्टिविधिक प्रतीतेः । तथाच संहारदशायां यः स्वं प्रति आस्मा, तदुः खस्लन् विधीयते । तत्फलश कीनिं श्लोकं चिन्ड्रते य एवं वेदंसुले लँद । पुई एकैकमुपास्ते न स बेवेयनेन सन् आरभयसं दृ{ परियज्यन्यथोमसनं न प्रकृतविक्षितम्पबेदन भधतीत्युच्यते । किय शरीशमिभावस्य सार्वदयवेऽपि अहंब्रह्मासोयुधानं न युकम्, तथा प्रवेशमेवानभि अष ; भ्रममादकत्व; पृथगमनं प्रेरितश्च मत्वेति प्राप्तवानषिदशचेति। अश्र सिद्धानः, " अमेति गच्छन्ति महयन्ति चे"ति । ‘वं वा अह्मास्मि भग देवते, अहं वै त्वमसी'ति मुकथयामनश्रवणात् अहंब्रह्मास्मीत्यस्य न खाममात्रे अन्न मेदवषयकवम् । देवः ऋषयो मनुष्मत्वेनैतत्रोपगच्छन्ति । द्वितीया। थोबेपना मित्रादिधक्य ! यत भमबृक्कतानुभवनद्धेयं । अहंपदान्तर्यामिपरत्वं इति - तन्न-धन्मतं दूतमनुसंधानं पारमार्थिम्, जीभग दु द्विरूपमति दैत्यसत्त्वात् । अतो यज्ञविद्यया सर्व भविष्यन्त इह भूयोभनं (माविरहे ६८थं परित्यज्य विशिष्टपरत्वमेव प्रश्नम्। यदपि गृहं प्रति ईमेषादिदं न युकमि, तदपि न । प्राइयन्ति है साम्नां सर्पदंबमत्र, 'य आरमन dिs' त्रादीनि । एषध आस्मेरये डोपासीते स्येतदपि अमनस्सत्रमुपयनि विश्वं दर्शयति । अन्यथा कूदाचित्क्षपलातआत्मनो लक्षितो यः, व सामनः पृथगुपाय इति स्व , यदि आभायु संतोनि गाक्यं स्यात्। एतदनुगुणम् सर्वमिह भृत्यर्थगनं प्रणुङ भाष्यनियर्स वितरेण ।। अ.३ ब्रा४, वृहदरण्यकोपनिषत् प्रल या इदमग्न असीदकमंत्र । तदेकं सन व्यंकषत् । तस्ळूगोल मयसृजत क्षत्रम् , यान्येतानि देवत्रा क्षत्तृणीन्द्रो वरुणः सोमो रुद्रः पर्जन्ये यम मृत्युरीशान इति । स मुखांश्च योनेर्हस्ताभ्याञ्चालिमसृजते' ति, ‘तस्य प्रान्तम् तमस्य तेनोस निरवर्तनानि ' रिति च तदत्रनिसृष्टिः प्रागुक्त। इदानीमिन्त्रादि अपक्षलादिस्थं कम्. आमैत्रे :पग्र आसीदित्यादिनोक्तपेत्र प्राइभ्य श्रमोपादान अयम्, ' बहुकुलोऽपि '५ध्ये वदत्य' मिनि ननिभ्नुमुप शिष्यावनाय पुनरपि लायति - ब्रम् वा इदमग्र आसीदकः । यष्टेऽर्थः । तदेके सत्र व्य भवत् । न लभवत् वैभवं न प्राप्तमित्यर्थः । न चाग्निमुष्टयनन्तरं ब्रह्मणः कथमेकतिरिति वाच्यम् । तदविवक्षया एववयुवोरिति द्रष्टयम्। तन्ध्य रूपमत्यसृजत क्षत्रम् । क्षत्रं क्षत्रियास्यं श्रेयः श्रेषं रूपं शरीरभूतं अत्थसृजत अतिकामनया सर्वाधितथा सप्त व्यर्थः । तदेव प्रभचयति - यान्ये तानि -ईशान इति । देवत्रा देवेषु । ‘देवमनुष्ये' त्यादिन। सप्तम्यर्थे समययः । देवेबिन्द्रवरुणादीनि यायेन्नानि क्षत्रधाणि, तानि ससजेत्यर्थः। ‘प्रज्ञ इसतिः, क्षत्रमिन्द्र, मरुतो वै देवानां विशःइति श्रुतेः इदादीनां क्षत्रियत्वम् । देवेष्वपि तपोविशेषेण वर्णविशेषसंभवादभिमनिवाझ् क्षत्रियत्वं द्रष्टव्यम् । उभय 1. पाठ्यं पठिक्षयम् . ग. मनुषाणामि देवानामपि चातुर्वर्णभक्त्लन धर्माधर्मविवेकपूर्वकवृत्तिजित्वा तद. शयितपरमामोपासनादिधर्मबलेन तनियनृक्षस्यापि संभवत् न तेषां मनुष्योरभ्यत्वम्।। है भिक्षु श्रुतरं यते' इति अभाव जोव ओन्तरं न गaिiत प(मनन एषोपायमसंयुक्ते पता । इत्यादिना । क्षत्रियादिस्थेझगरिकथनान् शत्रवण मानण योनिश्वस्य समनन्t वर्गवात्र ब्रशब्दो मालूमबर्गाधर इति न मन्तव्यम् - सर्वश्याम्या गर्विकणटकायां प्रशशम्याय परब्रह्मपरत्वप्राशनत् । न हि इदमग्र आसीदिति आरसर अक्यखालयं प्रश्नाचे धड्ने प्रश्न में जन्मेदथोग। हि तदेतद् ब्रह्मक्षत्र मिति या अद्यदि ब्रह्म च विधेय। अतः तदेतदिति परब्रम्हमि भNषय मा परापरमेवेति । तबिंबभगेति । बश्यमानमदविभागवि महत्यमात्रं एतं नियुक्तिसंभवादिति भावः। तष विशेषेणेति श्रीसर्वत्र नत्र झपथ ब्रह्मणः पितृअपनी प्रयो। । कुम्भादिवत्, थलन्तरे उसी मनुष्यत्यदाबिंब झणत्वाप बर्ष प्राग्जन्महति मृति विशेषः प्रभोअक इतनानादे तत्संभव इति भावः । अमिमानिवाविति । भामतत्तार्णमिभनि ( अला. और रामनुजश्चनिवि तस्मात् क्षत्रात् परं नास्ति । तस्लाव् अलणः क्षत्रियमधस्ता दुपास्ते राजंश्चये । क्षत्र एव तं पशे दधाति । सैषां क्षत्रस्य योनिर्यद् भव । तसाद् धषि राजा परमतां गच्छति, बलैयानत उपनिश्चयात खां योनिम् । य उ एनं हिनस्ति, खाँ स ७ ७ "(१g//युl I. मपि व्यासायैर्णतम् । तस्मात् क्षणात् पूरं नास्ति । यस्माद्धेतोरिन्द्रादयो देवश्रेष्ठ अपि क्षत्रियाः, तस्मात् क्षत्रियात् परं श्रेष्ठं नास्तीत्यर्थः । तस्माद्रालण; क्षत्रियमधस्तादुपास्ते राजप्तये । यस्मात् क्षत्रियः श्रेष्ठःतस्मात् बरुणोऽपि राजसूययज्ञे क्षत्रियमधस्तात् क्षत्रियसाधतान् - 'ततोऽन्यत्रापि दृश्यते ’ इति द्वितीया - उपास्ते उपविशतीत्यर्थः । अत्र एव तद्यशों दधाति । गजस्ये शहा अशनियामन्त्रितः ऋत्विक् राजानमाह –‘छं राजन् त्रभासी 'नि ति अषण तथा प्राणवपयुक्तं यशो राजसूये क्षते क्षत्रिये एव अषणो यस्मा कारणादवघ्रांति, तलाच हेतोः क्षत्रिय एव श्रेष्ठ इत्यर्थः । सैषा क्षत्रस्य योनिर्यद्वा । एवंविधस्यापि ( क्षत्रस्य, अझ= जालण इति थ. स योनिरित्यर्थः । राजसूये क्षत्रियगतातिशयस्यापि श्रामणधीरू यजनाध्ययनयोलदधीनस्थश्च क्षत्रियस्य श्रेष्ठद्वी ऑक्षणानुग्रहयुक्तमिति भावः । योनिशब्दाभिप्रायेण सैषेति कीलितनिबँचः । “तलाघश्चषि – योनिम् । तस्मादेव हेतोः यद्धपि राजसूयाभिषेकञ्चशायां परमतां श्रेष्ठतां राजा क्षत्रिय गच्छति, क्रमवसाने तु खां योनिं स्वयोनिमृते बाळ घालणमेव उपनिञ्जयति अनादिकार्याय ब्राह्मणसमीपमुपेत्य निहीनतया अयनीयर्थः। य उ एनं हिनस्ति खां स योनिमृच्छति । य उ = यस्तु क्षत्रियः एनं क्षणं हिनति, सः वेतावलियर्थः । भौमवर्णकार्यराज्यपाछादिव्यापारविचनं अहं क्षत्रिय इत्येअभिमन बभ्रमः स्यादिति । निरिति क्षिशिशने झागे अयलिझानक्षोनिः । ४३४ वध्यपनिषत् योनिमृच्छति । स पापीयान् भवति, यथा श्रेयसें हिंसित्वा ॥ ११ ॥ स नैव दृषभवत् । स विशमसृजतयान्येतानि देवजातनि गणश आख्यायन्ते - वसवो रुद्रा आदित्या विश्वे देवा मरुत इति ॥ १२ ॥ स नैव व्यभधत् । स शौर्दी वर्णमसृजत पूषणम् । इयं है पृण । यें हीदं सर्वं पुष्यति, यदिदं किञ्च ॥ १३ ॥ स नैत्र व्यभवत् । स तच्छेयोपमयसृजत घर्मम् । भां योनिं स्त्रोत्पत्तिनमेव । कुछनि हिनमस्तीत्यर्थः। " मातृह। पितृ४| भवतीति यावत् । तदेव विवृणोति स पापीयान्--इंसिस्वा। यथा श्रेयांसं पित्रादिकं हैिंसिस्वा पापीयान् भवति, एवं पपीयान् भवतीत्यर्थः ॥ ११ ॥ स नैव व्यभवत् । स विस्रमसृजत । सः पमामा 'क्षत्रं सृषि में व्यभवन् । त्रिभुवं नाप्तवान् । ततो विशं वैश्यामसृजतेत्यर्थः। तदेव दर्शयनि यान्येतानि देवजातानि -मरुत इतेि । देवजानानि देव समूहः गणशः गणरूपेणास्यापन्ने । वसुरुद्रादित्यधिदेवमरतां गणदेवता प्रसिद्धेः ॥ १२ ॥ स व ध्यभवत् । स क्षौद्रं वर्णभसुबत पूषणम् । सहृsई। इयं वै श, इयें हीदं सर्वं पुष्पनि यदिदं किञ्च। इयं पृथिव्येन पूषेयुच्यते । =ि यस्मात् यदिदं कि श्यमानम्, इदं सर्वं पुष्यति । अतः थिव्या एव सर्वकार्य पषकवत् पृथियेवं पूषेयर्थः । यथा अमीन्द्रादीनां प्रागात्क्षत्रियवयव, एवं पृथिव्या अपि शूद्रत्वाश्रयवं तदभिमानिदं व द्रष्टव्यम् ॥ १३ ॥ स मैप व्यभवत् । तच्छेयोपमन्यसृजत धर्मम् । एवं चातुर्वर्णै मृष्टयनन्तमपि सः अस्म। नैव व्यभवन् विभूतिं नाऽऽप्तवान् । अतो विभूति भृद्वर्थ 8-योषं तस्य श्रेयरूपत्वेन प्रनिर्दिष्टस्य क्षत्रियसापि श्रेयोरूपं भर्भ सृष्टवानित्यर्थः॥ • मभिमूह. क. थे. मधुमकि ः ७२ श्रीरामनुबमुनिविरचितभाष्ययुक्त [अ.३.ना.४. तत् क्षत्रस्य क्षत्रम् , यद्भर्भः । तेन धर्मात् परं नास्ति । अथो अश्लीपान् बलीयसमाजेंसते धर्मेण, यथा राज्ञेव । यो वै स धर्मः सन्यं वै मत् । तसात् सत्यं वदन्तमाहुः धर्मे श्रदतीति, धर्म या घश्नै सत्यं शुदतीति । एतद्येयैतदुभयं भवति ॥ १५॥ तदेतत् श्वस्य क्षत्रं यद्धर्मः। तदेतद् धर्म इयुतमेनु क्षत्रस्य क्षत्रं सर्वं नयन्तृतथा उग्रदूषि क्षन्नियन्तृनया उअमित्यर्थः । तस्माद्धर्मपरं नास्ति । तसा धर्मान् परं अधिकं किमपि नास्तीत्यर्थः। अथ अबलीयान् त्री यांसमाशंसते मेष, यथा राज्ञा, एवम्। अधोशब्दः अथर्थः। अधीयानथे= अबलिष्ठोऽपि पुमान् बलीयांसं पुमांसं जेतुमाशंसते धर्मेण धर्मबलेन । यथा रान, एवम्। यथा राजवळवलघ्य दुर्बलो बलीपींसं जिगीषन तथेयर्थः । लोकेऽफिन् दुर्वश्य दारादिकमपहरन् बलवानपि बाधितो दृष्टः । अत बलवसतस्य प्रर्म विरोधिनः दण्डनं धर्ममेव कृतमिति गद्यत इति भावः । यो वै स धर्मःसयं वै तत् । यः क्षतादपि श्रेयो भूत: वै प्रसिद्धो धर्म, सः सयं वै सस्यश्ते मेवेत्यर्थः । तत्र युक्तिभाह तसास्सत्यं - सत्यं वदतीति । पऽर्थः।। एतद्यैवैतदुभयं भवति । एतद्वयेन सयक्षइनमेव एतदुभयं 'सयधर्मलक्षणी भमयं भवति । तस्मात् सायमनं सर्धविभूतमिति भावः ॥ १७ ॥ 1. सथधर्मोभयगं ग. एई देवेषु क्षत्रादिविभाग उकः 1 व तेशं धर्मवश्वधमाह चतुर्दशभरिइक्रया } क्षत्रस्य क्षत्रम् । क्षत्रयता सर्वान् दैर्णान् यथाधर तैयन् आसीत् त्रभ इति क्षत्तुम् । तस्य यथेच्छाचणरूप कंसात नगं धर्मेण क्रियत इति धर्भः क्षत्याची क्षम्। धर्मरण सबैवावयोगमा’ अथो अबलीयांसमि ते ५ धओं नम भूतिहेतुः। तिः प्रीति:। अस्य यः प्रति हेतुः, तस्य स धर्म इति न मन्तव्यम् । किन्तु यज्ञ लोकवेदोभयाबिरोधि, तदंतेश्चैतदुपलखूशचे सचिवदनं धर्म इत्युकम् । ‘दलसिंथे हुतदैव तप्तानि च तांसि च । वेदाः सत्यप्रतिष्ठान ' इति च जावालिं प्रदि श्रीमद्भः । अत्रेदं शङ्करवयमप्यनुसंधेयम् - ‘बमि यथाशास्त्रार्थत' स एव अनुष्ठीयमानो धर्मनाम भवति, शास्त्रार्थस्वैन हायमनस्तु वत्यं भवति हि । अ.३.,४.] वृहदरण्यकोपनि तदेतद् ब्रह्म क्षत्रं विट्शूद्रः । तदभिनैव देवेषु त्रभवत् । ब्राह्मणो मनुष्येषु क्षत्रियेण क्षत्रियो वैश्येन वैश्यः शूद्रेण शूद्रः । ७३ उक्तां चातुर्वर्थसृष्टि निगमयति - तदेतद्रन्न क्षत्रं विट् शूद्धः। तद् तदा = उक्तरीत्या आक्षणक्षत्रदिवर्णानां ब्राहणो जातत्व एतद्दैव सक्षत्रविट्शूद्गजमिति भावः । ननु ब्रह्मणः कथं 'चातुर्वर्थत्रपत्रम्। अत्रादि वर्णलयद्भुिक्त; न जकवर्णसृष्टिरनेत्यपेक्षायामाह-तदपेिनैष देवेषु ब्रह्म भवन् । अभिनेतीयंभावे तृतीय ‘स मुखच योनेर्हस्ताभ्यां चाभिभव ते' ति, 'तेजोरसो निवर्तनामि' रिति च सृष्टयेन प्रागुक्तेनाग्निनैव बिशष्टं सत् • जं अन्न देवेषु अभवत् जलणोऽभवत् । अनिरुपं ब्रन बनणस्त्रघातिमत् । 'काठिन्यघन् यो बिभर्ति तस्मै भूयस्मने नमः इति । अतः प्रेक्षणsसद्वारा। आरुणत्वमित्यग्निरूपे ब्रह्मणोऽभवदिति अर्थसितोऽर्थः । एवमेव ईद । विशिष्ट ब्रम । तडू क्षत्रियव जातिभद्रभू ; सुरुङ्गविलयवेशटं श्रेष्ठ तव। बैदवजातिमदभूत् ः पृथिवीरूषविशिष्टं ब्रह्म तद्र दलबातिमदभूदिति सिद्ध एवं परत्रप्रणो देवेषु जनगणवक्षत्रियवयदि अन्तिमसम्मीन्द्रादिद्रारकमित्युक्तो मनुष्येषु आक्षणत्वादिजातिभवप्रकारं अक्षणो दर्शयति - ब्रह्मणो मानुषेषु क्षत्रियेण क्षत्रियो वैश्येन वैश्यः शत्रेण शूद्रः । ब्राह्मणो मनुष्येष्क्रिय घालणेनेत्य श्याहर्तव्यम्, बालणेन ऑक्षण इति । क्षत्रियेण क्षत्रिय इयुतप्रथानुसारात् । ततश्च देवेष्वन्यादिद्वारेणेव मनुष्येष्वपि परं ब्रम् ब्रामणद्वारा ब्राह्मणानामद भवन् । क्षत्रियवैश्यादिद्वारा क्षत्रिवदिजतिमदभवदित्यर्थः।। 1. चतुर्वर्ण, के. • - - - - - । परमात्मनो देवेषु दैत्रादिभ्यः प्रागुको शतः, अणभावस्तु में सामने तत्राह तदग्निनैवेति । अनेQखजयत्नस्योक्त्या प्रणवमुकप्रयमिति भावः । पूर्वोक्तमदर्शक एवमरः । अनुक्तोऽपे सतिरस्ति आपण: | अतु सः । उरू एवं कलिश्चिदस्ति प्रणत्वमिति च एवघरभावः । असणेनेत्यध्याहर्तव्यमिति। वीक्ष्य तु प्रशाभश्चदितीि महापदस्यात्र परमर्षतं विधाय परं अम् आङ्गणः मनुष्येषु ब्राह्मणस्पभाक् भत् प्रभव -षऽभवदित्युकम् । अत्र सू ऐक्याथ, 'फगा मनुष्ये' ति स्य पूर्वत्र पदक्षुष इति तृतीयाध्याहारः कृतः । 10 श्रीरामभक्षुबनुनिविरतिभायुब [अ... तदश्नवेव देवेषु लोकमिच्छन्ते, शाखणे मनुष्येषु । एताभ्य हि रूपाभ्यां ब्रह्माभवत् । अथ यो ह वा असाचोका खं लोकमदृष्टा नैति, स एनमविदितो न भुनक्ति, यथा वेदो वाऽनन्तोऽन्यदा कर्माकृतम् । यदि ह वा अष्य प्रसादमिस्राक्षणैौ प्रशंसति- तसादग्नावेव देवेषु लोकमिच्छन्ते ब्राह्मणे मनुष्येषु । तस्मात् बुद्धिवाद्वक्ष्यमाणाद्धेतोःपूर्वोक्तहेतोर्वी - देवेष्विति निर्धारणसप्तमी - देवेषु देवानां मध्ये लोकमनावेव चछन्ते इच्छन्ति । लोकं फलम्। असाविति निमितसप्तमी । अनेर्निमितादेवेच्छन्ति लोकम् । मनुष्येषु मनुष्याणां मध्ये प्रक्षणादेव निमित्तात् लोकभिच्छन्तीत्यर्थः । यद्वा देवानां मध्ये अनावे हुत्वा, मनुष्याणां मध्ये आक्षण एवं दत्वा लोकमिच्छन्ती त्यर्थः । तसादिति पूर्वामृष्टं प्रशस्त्यहेतुमाह - एताभ्यां हि रूपाभ्यां जनाभवत् । प्रथमत इति शेषः । एताभ्यामनिबदलणरुपभ्यां हि यस्मात् फ्रं जप्त प्रथमको विशिष्टमभवदित्यर्थः । अतोऽनेर्देवेषु, आक्षणस्य मनुष्येषु अभजत्वाद् प्रशल्यमिति भावः यदभवत्। तसालेकमिच्छन्तीति पूर्वेणान्वयः । एवं निखिलजगकरणवादिगुणकमात्मस्वरूपमुक्त्वा तदनस्यावश्यकर्तव्यल माह यो हवा अस्साटोकात् -- कर्माकृत। अथशब्दो वाक्यान्तरेषक्रमे अथ ए देवनां मनुष्यविशेषादनुशस्यत्वमुकम्। अथ परमस्मीपे नोपसितव्यः, तस्या स्वाद; खामिनः खरक्षणस्य च स्वतः प्रादादित्यत्र, ‘संसारसन्त्रवाहित्वा रक्षांपेक्षा प्रतीक्षते’ इति तमेिं दर्शयति अथेयादिना । यो बिदित्यो नैति, तं विदितो भुना इत्युक्तो बेदनं दिनऽपि स्यातल्या रक्ष्यं व्यकि विशेषे काचित् प्रतापीति सर्वत्र भेदन गलाय ब्यनिरेऽमुखेन निः । तत्र बेनं विहितज्ञानविशेष इति उपासीतेत्यनेन दर्शितम् । अभ्र अष्ट, अविदितःउपासीत इति पदानां प्रयोगेण दीनवदनोपासनाना भक्षं प्रत्याश्यते । अत एव श्रीभाष्ये इथयारबचन बेदनस्योपाखन व उपासनस्यापि एषीने पर्यवसानं दतम्, ‘दर्शनम्माना भुरा प्राप्तेषादिता' इति सूत्रमोक्ष्यम् | धृतिरियं प्रतादिति । यदि ह वा अपीति । ३ वा अषी चस्य अतिप्रsिीयर्थोऽप्रमतः । शार्दूरेपि, अद्भुनक्त अन्सहरमाऽपी’युकम्। अत्र एष ‘थ ४’ इतैि विभज्य । संखारे इति न ज्यायातम् । ४ ४ अ. ..४,] बृहदारण्यकोपनिषत् । नेवंविन्महत् पुण्यं कर्म करोति, तद्भस्यान्ततः क्षीयत एव । आरमान मेव लोकमुपासीत । स य आत्मानमेव लोकमुपस्ते, ७५ वैशब्दः प्रसिदैौ। लोक्यते दृश्यत इति लोकः । नित्यनिमिः सर्वत्र अjयवयमानत्वात् परमात्मा लोक इत्युच्यते । एवंभूत' स्वं स्त्रीषमसरासनम् अदृष्ट दर्शनसमनाक्षरेण शनेनाविषयीकृय' यः पुमानसालोकन् प्रैति लोका सरं गच्छति, तमेनं सः परमांमा/ स्त्रभूतेऽपि न भुनक्ति न परिपश्यति । क्रय हेतोरित्यत आह - अविदितः । अनुपासिः इत्यर्थः । उपासनाभावे वस्तु गया शेषितया आत्मभूतोऽपि संसारं न निवर्तथोत्यर्थः । यथाऽs: वेसहारे '] योगी ग5नस्य: 'गङ्गां सर्भिः शरीरस्थं न करोयनौषणम् । निसृतं कर्मचरितं पुभतस्यैवै भेषजम् । एवं स हि शरीरस्थः सर्पिर्वत् परमेश्वरः । विना चोपासनां देवो न करोति हितं नृणाम् ॥ इति । अत्र दृष्टासमहि - यथा वेदो-ऽकृतम् । वेदस्यं पर्वोपकारार्थममृततया सर्वस षाण्येऽपि (यथा सः]] अनधीतं न पालयति, यथा ज्योतिष्टोमादि वैदिकं कर्म अन नुष्ठिनं नोपकरोति, ‘नवेश्वरः स्वस्य शेषभूतोऽपि अनुपासिः संसारं न निवर्तयती त्यर्थः । यदि ह व अश्यते विन्महत्पुण्यं कर्म करोति, तदाशन्ततः क्षीयत एन। हैशष्यः प्रसिद्धी ! अने वि अत्रसवि यदि वाऽपि(वे अपि) महदश्वमेधादि पुषं कर्म करोति कुन्त अस्य अश्राविदः कर्म अन्ततः उद् गणोऽपि - बहुकालं खिलापीति यावत् -धीयते नक्षयेवेत्यर्थः । क्षीणफलं भवतीति यावत् । ‘यो वा एतदक्षरं गायविदित्वा अस्मिन् लोके जुहोति यजते तपतयते गङ्गनि वर्षसहस्राणि, अतदेवास्य तद्भवती' त श्रुतेरिति भावः । अंशः किं अर्थभिस्य | आI6 - आसमानमेव लोअgआसीत । इतरत् परित्यज्य १. लास्समी. ग, ५. अविषयी कृत्कािर के 3, लः अभभभूतोपि का स्वामभूतो कि? , पश्मिरी . ओसे। 6. ‘तपेख६ः’ इत्येतय. ग। ७६ श्रीशमक्षुष्खनिविरचिभाष्ययुक्ता [अ.३.४. न हास्य कर्म श्रीपते । अस्सद्धयेवात्मनौ ययत् कामयते, तत् मुजते ॥ १५॥ अथो अयं वा अस्मा सर्वेषां भूतानां लोकः । स यज्ञोति यद् यजते, तेन देवानां लोकः । आत्मानमेव लोकमुपासीतेत्यर्थः । लेवयत इति लोकः फलम् । उपायभूत मञ्चनमेवोपेयभूतं भजेतेत्यर्थः । एवंसत न पूर्वोक्तो दोष इत्याह स-न हास्य कर्म दीयते । उक्तरीत्या परमस्मोपासकस्य कर्म न क्षीयत इत्यर्थः । अत्र कर्मशब्द उपासनपरः ; तदेनं भूतकर्मसं वा । आमोपासकस्येतरकर्माप्रसक्ते रिति द्रष्टव्यम्। कर्मणः क्षणिकस्य अंत्र निषिध्यमानं क्षत्रिं नाम दायिफलक रूप में कर्मणश्चक्षयफलकत्वमुषसनाद्वारेति द्रष्टव्यम् । तसाचेवारभने यथा कामयते तन युजते । तसादेव ब्रह्मवेदनार्दनः - हिशब्दः श्रायन्तप्रसिद्धिं दर्शयति - अयमुपासकः, 'स यदि पितृलोककामो भवति सम्पादेवास्य पितरः समुतिष्ठन्ति , " सस्मादेव तच्छूते " रिति श्रुतिस्त्रोक्तरीत्य आरमनः स्त्रस्य यश्च कामयते यथदभिलफिस्, तत् सर्वं सर्पमात्रेण सृजः तीत्यर्थः ॥ १५॥ ननु आत्मानमेव लोकमुपासीतेरुक्तमयुक्तम्। लोके हि नाम प्राणिभोग स्थानविशेषः । तथाचमनः कमित्यालच कैमुतिकन्यायेन पत्राणिो लोकवं वर्शयतुं प्रयगामिन एव सर्वाकारवेन सर्वैस्तोषेधयत् सर्व प्रथम माह - अथो अयं म आभा सर्वेषां भूतानां लो। अथोशब्दो वक्ष्यात रोपकमे । वैशब्दोऽवधारणे । अयं अमेति प्रध्यक्षसिद्धः आस्मा वै जीवलैव सर्वेषां भूतामं लोक इत्यर्थः। तदेवोपपादयति- स यज्जुहोति यद्यजते तेन देवानां लोकः । सः प्रयागमा । जुहोतीति यत्, यत इति । , अभ }. अस्मात् . क. इतरकर्माप्रसक्तेति । 'दीयन्ते चास्य कर्माणि तस्मिन् र परुषरे' ते त- प्रीइम्य अकधतया अस्त्र कमॅलस उपासनेन तरनुगमनं ”तेि एवं इति भावः । एतत् प्रतुत आम, अथो दिन प्रस्तूयमाभवे हते भ्रमयुखायमतरयति गणित ) परभापन बेवर्षे प्रथमस्वापेक्षय औपमन नेमसुवि8 प्रश’ इति अ,३.५.] ७७ अथ यदलनते तेनषीणाम् । अथ यह पितृभ्यो निपृणाति' यत अजामिच्छते. पितृणम् थ यत् पशुभ्यस्तृणोदकं विन्दति, तेन पशूनाम् । यदस्य गृहेषु श्वापदा वयस्यापिपीलिकाभ्य उपजीवन्ति, तेन तेषां लोकाः । 1. निर्गुणाति, निर्गुणाति. पा. यमाहोमभ्यं देवानामुपकारकत्वेन लोक इत्यर्थः । अथ यदनुते तेनर्षाणाम्। अनुव्रते साध्ययमधीते इति यत्, तेन अध्ययनेने अषीणां लोक इत्यर्थः । अथ यह पितृगः निगृणाति । पिण्डोदकादि प्रयच्छति यदित्यर्थः । निQणा नीति ठे निर्मर्णन() औ‘दैहिकः । गृण () हिंसायामिति हि धातुः । यक्ष प्रमामिच्छते । प्रलमुधादयतीति यदिति यावत् । तेन पितृणाम् । लोक इति शेषः । अथ यन्मनुष्यान् -- मनुष्याणाम् । अथ अपिच । आमयते गृहे शयनासनlवकाशप्रनेन अतिथीन् वासयते इति यत्, सम्यशनं इदतीति च यत्, ततो मनुष्याणां लोके इत्यर्थः । अथ यत्पशुभ्यः--पशूनाए । तृणानि च उदक तृणोदकं पशुग्यो गवादिभ्यो विन्दति लम्भयतीति यदि यर्थः । तेन पनाम् । लोक इति शेषः । यदस्य भृशं- वेषं लोकः । आपिपीलिकाभ्य इयन आझ अभविधौ । आपदा धादयः। वयांसि ककादीनि । [क) बलिभण्डपशाळमादि यदस्य गृहस्य गृहे श्वपक्षिपिपीलि आद्य उपजीवन्ति, अतस्तेषां लोक इत्यर्थः । 1. निसृणमनि .....निमर्णन. " आये। तत्र तत् स्थापयिंतुमिी को कमीमांसा । धं द्वयोर्भदः श्रुत्यभिमत इति अत्र अर्थ व पेन अयम्पदप्रयोगदे आयत इति । य ओङ्कयेति । आस्मास्मीयतचिनः चशब्दस्य सर्वनामत्वात् खयेलिक छन्दसम् । य खग धगय। गया छोके भव्य भौगोप मरणस्याविनाशमिच्छति, एवमन्येलर्यः । एवं स्वं लोकमिति पूर्वप्रापेि स्थल धन त्वं संभवति । परमात्मन एवानननवत् । अनेन उत मे तिम्,’ ‘धनग्नर्जय सुरम् ,' 'अd मे संति तेलाचे व पैतामहं वनम्,' 'आहिर्बयधनमाध,"भने वयं अथ राये ’ इदिअनुसंधेयम् । ७८ भीरक्रामनुनिविरचितभष्यणुका [ब,३.,४. यथा ह वै खय लोकयारिष्ट(टि)मिच्छेत् । एवं हैवंविदे सर्वाणि भूतान्यरिटि () मिच्छन्ति । तद् वा एतद् विदितै मीमांसितम् ॥ १६ ॥ आत्मैवेदमग्र आसीदेक एव । एवं स्वात्मनः सर्वभूतलेवपरिज्ञानस फरमाइ - पथ इवै खाय लोकाय - इच्छन्ति । हवैशब्दः प्रसिद्धौ । यथा लोके जनः खाय लोकाय खभोगशनाय । अरिष्टम् । रिडै नाशः । 'रिख हिंसायामिति हि धातुः। भावे क्तः । अरिर्थे = अनासमिच्छति । एवमेवास्मनः सर्वभूतलोकविदे । सर्वाणि देवपितृषभृति आदिपीलिकं भूतानि अटिं क्षेमें वछिन्तीत्यर्थः। एवं परमधाम्ने लोकत्रयसदनोपयुक्कं प्रयगामिनः सर्वभूलोकमुपपाच, अथ तदुपजीवनेने क्षममकृतं परमासनो लेकवमुपसंहरति - तद्वा एतद्विदितं मीमांसितम् । तत्रै एवं प्रत्यगात्मनः सर्वभूतकपर्शनादेव एतत् परमप्रकृतं परमामनो लोकवं मीमांसितं कैमुतिकन्यासर्कनुगृहीतं सत् विदितमित्यर्थः। उरीय प्रयगामिन एव सर्वभूतलोकत्वे प्रत्यक्षसिद्धे सर्वात्मनः परमा मनः सर्वभूते लोकज्ञे न संदेवत्यमिति यावत॥ १६ ॥ आत्मैवेदमग्र आसीदेक एव । इदं जायापुत्रादिविभागञ्जबल् अग्रे तदष्टेः पूर्वकाले जाधापुत्रादिविभागशुभक्षण एक 'एव आनैवासीत् । परं ब्रह्म 1. ऋ. 5 ४, ‘ लोकनं वदनं मीमांसितं कैमृतिन्थाथतीनुग्रहीतवेपथुः " इत्येतञ्चदत्र ग, कोशे | 3. एकः पुषरूथ एव स्धत इत्यर्थः, गः इच्छेदिपेकभवनं अथात्रर्शनं पस्यकस्यचिद् दृश्नन्तताया अहणार्धम् । अत्र तु प्रकृत परमैछन्ती शूद्यते, स्त्रय लोकायेति च पूर्व छोकमित्युः परमरमा, तदा। येथ परमैं अन्नं खय शश्वतं धनं परमस्माल्यं योर्क प्रति अभिझिमिले. तमसृद्धिपरत तदा, तथा सर्वा भूतानि एतें जोअमेव से प्रति अरिर्णिमश्वसत्यर्थोऽर्षि स्थान् । एवं परमस्मानमावेद्य तस्योपासन लोइयश्च मीममिया। अथ पूर्वत्रण प्रस्तुतानां अणानां तदुपासनपरिज्रस्वं बोधयितुं भूमिधमारचयति अरमैबेयमिति । अनुक्षायां अजधायाश्च सर्वं जीव परमरमरविलेयश्वधान् कृता प्रशुका । संसारिणः अ.३.शा.४.] इदारण्यकोपनिक्षज्ञ ७९ सकामयत जया मे स्यात्, अथ प्रजायेय, अथ विी मे स्यात्, अथ ऊर्भ मुंबीयेत । एताधान् वै कामः । नेच्छेघनानो भूयो विन्देत्। तसादये सबैकाकी कामयते-जाया मे स्यादथ प्रजायेण, अथ वित्तं मे स्यादथ की क्षुर्बयेति । स यावदष्येतेषामेकैकं न प्राप्नोति, अकृत्स्न एव तावन्मन्यते । (परमामा ?) यापुत्रादिसृष्टेः पूर्वं केवलपुरुरू५ एव स्यित इत्यर्थः । सोऽकाम थत - कुर्वीयेति। सः पुरुषरूपः परमास्मा अकामयम । किमिति ! मे मम आया भूयात्, अथ तदनन्तरं पुनादिरूपेण प्रजायेय, अथ विलय मे भवतु, तेन यज्ञादिकर्म कुर्वीय कबिशीत्यकामयतेयर्थः । परमभनः सर्वनामरूपा प्रथम कर्मानुगुणं प्रथमं पुरुषरूपेण सृष्टीबद्दर। एतादृशकामनाधिपत्त्रम्, काठिन्थान् यो बिभॐि तस्मै भूम्यामने ’ इतिवमुख्यमेव द्रष्टव्यम् । एका बान् वै कामः । जायापुत्रवितकर्मव्यतिरेकंग संसारिणां कामः समाविषयः कोपि नास्ति । किलदेशवामेवेत्यर्थः । नेच्छंधनातो भूयो विन्देत् । चन शब्दोऽयर्थः। इच्छअपि चितयन्नपि’ अतो भूयः एभ्यो जायापुत्रवित इर्भरथोऽधिकं त्रैगुण्यनिष्ठो न लभत इत्यर्थः । तसादप्येहैिं –ञ्चीयेति । तरुद्रेतोः एतषि अद्यत्वे ऽपि एकाकी पुरुषः जायमुत्रवित्तादिरहितः जायापुत्रवितकर्माण्येव कामयते यर्थः । अत इदानीन्तनैफ़किंपुरुपे दृश्यमाना / कमन, एवमेवscपभूत्' इत्यन्न ज्ञापितेति भावः । स यावदप्ये तेषामेकैकं -- मन्यते । सः एकाकी पुरुषः पावत् यावन्तं कालं एतेषां जायादीनां चतुर्णां मध्ये एकैकमयं न प्रश्नोति, तादातरं अकृत्रः एकांशहीन ह्येष शमनं मन्यते इत्यर्थः । अत इदानीन्तनदर्शनानुगुण्येनाग्रेऽप्ये. से जयादीनां चतुर्णामयं कामनाविषयवभवधेयमिति भावः । , भिन्सयमपि तोऽथस्थत काम्यन्तरमस्तीति चिन्तयप्रपग. कैलता वि6ि जायादिविशिष्टताहत । स चतुर्मुखधगृति संर्पयेयुष्यते प्रथमम पुरुषः हुपेण वटबीचेत नतुर्युःक्षप्रणम्। उकं हि प्रकूस इममेघमानं दुधाऽआलयम्' ते । एवम्भूतेन एतदर्थमेष वृध्या सर्वोऽथ जी ईशॐस्नतापेशीति । एवं लोकस्थिति अदर्थं विरकलश जायापुत्रादिh; इनमेषापेक्षिधमित प्रधानाथंमह तस्योकुलतेति ।। शुभस्थस्य मागडिपजायापेक्षाविव उपास्तशश्नमनोमोपविधिग्निधौ तपेक्षिा ८० भीरतरामनुबधूनिविरषितभाष्पयुक्त [अ.३.शा., तस्पी कुतस्नया--मन एवास्याम । प्राग् जाया। प्राणः प्रजा। चक्षुर्मानुषं विखम्; चक्षुषा हि तद् विन्दते; श्रोत्रं दैवें श्रोत्रेण हि तच्छृणोति । आचैवास्य कमें। आरना हि कर्म करोति । स एष पाङ्क्तो यज्ञः अस्तु वैराग्येण वा अलामेन वा जयापुत्रविनकर्मान्पतमहीनतया अकुरन, तस्य कृतासंपद्विप्रकारं दर्शयति - तस्योकृत्रता । उशब्दोऽवधारणे । तस्य तादृशस्य कुस्त्रता पूर्णता एवमेव भवतीत्यर्थः । मन एव स्यात्मा । अस्य अकृत्वं मन्यमानस्य पुत्रस्य मन एव आत्मा विधैर्ग प्रधानस्वस्वस्य कल्पनीयमित्यर्थः । मनसः प्रधमवदिति भावः । बाग् आया। बाचो मनोनयूक्तिकवत् स्त्रोत्वसाम्याच बीच आय कथयेदिति भावः । प्राणः प्रज्ञा पुत्र इत्यर्थः। वाङ्मनसाधनात् प्राणस्य, प्रीं पुत्रस्बेन पयेदियर्थः । दैवमानुषभेदेन विलव द्वेधा विभज्य दर्शयति - चक्षुषालु तकृणोति । तत् हिरण्यपश्वादिकं मानुषवितं हि यस्सा वसुष विन्दते, अतः मनुषवितंसभकणचक्षुरेव मनुषं वित्तं कथनीयम् । तत्र देवशब्दिनादृष्टं प्रतिपदकश्रुतिधृतिराश्रीवेण हि यस्सन्घृणोति, तसा तदुपलम्भकत्वात् श्रोतं दैवं वितं कल्पयेदित्यर्थः । अहमेवैस् में आमना हि कर्म करोति । अत्रारभशब्दः शरीधरः ऐहिकामुष्मिकर्मणत्वाच्छरीरं कर्म कश्येदित्यर्थः । स एष पाङ्क्तो यज्ञः । आरमायापुत्रवितकर्मळक्षणञ्च निर्दयै: स एष समुदायः ‘ पञ्चाक्षरा पङ्क्तः पाङतो यज्ञ’ इति निर्दिष्टपर्क मनोविशिष्टस्लमवमभिसंधाय मन एवात्मेत्युकम् । आत्मैषास्य कर्मेति। अमना हि । इर्भ रोति’ इति कर्तारं प्रति साधनक्षय तृतीपथा निर्देश आत्मशब्दः साधनपरः।'श - मापं च धर्मसाधनम्' । चंद्याश्रयत्वञ्च शरीरलक्षणमिति शरीर कर्मेति निर्दिश्यते । तैतिरीये च भृगुवल्यां अआदि प्रतापपरयां शरीरमिदमषमयता अनमिसुध, ‘असे प्रगं चक्षुः श्रोत्रं मनो यम' गिनि सहैभिर्गणैः । ऍवं ताम् प्राणाही पूर्वन्तािन मुपासितुरपेक्षितर्षभुधपादितम् । ऐतरेयोपनिषद्यपि १३-९) नोपासनस्य देवर्ष निकाम संबनियनः कछत्रबर्मन:श्राणाः ईशदण्डसंयुभयसंमीत्राधिeतृहा इति वर्णितम् । अस्य भदधाम्यमिदभिमतE । यथते च। पदकं यः। 'म ए याः षषि: अग्निहोत्रं श्लक्षी धर्मास्यानि ® ( ) अ.३.. इत्यनेन पङ्क्तः पशुः पाङ्क्तः पुरुषः पाङ्कमिदं सर्वं यदिदं किञ्च । तदिदं सर्वमालोतिय एवं वेद ॥ १७ ॥ इति तृतीयाध्याये चतुर्थं प्रणम् । ३-५ यत् सप्तमानि मेधय तपसाऽजनयत् पिता । एकमस्य साधारणं हे देशनभाजयत् । त्रीण्यान्भनेऽकृत पशुभ्य एकं प्रायच्छत् । तस्मिन् सर्वं प्रतिष्ठितं यच्च प्राणिति यच न । १२१म, पात्रस्यासगान्यादित्यर्थः । तथा पाक्तिः पशुः । पशोशर्षि पाडू भौतिकवत् पाङ्क्तघम् । अतो मनआदिपूर्वोक्तमुदायोऽपि पझवसंख्याश्रयत्वान् अक्तः पशुरूियर्थः । पाक्तः पुरुषः। पुरुषस्यापि षञ्चभौतिकत्वेन पाइन्नव । तो मनभादिपञ्चकसमुदायोऽपि पशवसंस्थामामान्यत १ङ्क्तः पुरुस एवेति भाघधः । पाश्चकमिदं सर्वं यदिदं किश । यदिदं किञ्चिद् दृश्यते । छेके तरस सर्वस्यापि प्राचीौतिकतत् पाङ्क्तमित्यर्थः । अतो मनेलक्षणामादि ( मनभावि ) समुदायस्यपि पक्षत्वसंस्थाभावेन पाङ्क्तचा पयज्ञदानतपशुनपङ्कपुरुत्रमाङ्कसन्तयष्टिः तत्र कर्तयेति भावः । । सट्युपासनस फास्माइ - तदिदं सर्वभानोति य एवं वेद । गनोपमण क्षुओोत्रलक्षणसमुदायमामजायापुत्रवित कर्मरूपेषु पूर्वोक्तक्रमेण प्रतयज्ञवपाक शुचक्रुकवपा.सर्वोत्क्रूपेण य उपास्ते, स तदिदं सर्वे पातयितं निखिलं प्राप्नोतीत्यर्थः ॥ ३-५ ॥ [यत्र सप्तानानि मेधया तपसाऽजनयसितेत्यादिप्रथमखण्डश्लोकाः क्षुधैव नमः' (-३-.} इति ऐसरैरथ। पकः पशुः। ५५ पञ्चविधं साममधीते' ति श्ये ( .) पाकः पुरुषः प्रक्षप्रविसृद्भकभेद; देवमक्षत्रविट्शूद पेशदूरी तथात्व चिन्तनभभवेsपि एवं अनयमं ति पाब तकवेनैव पाक १धर्मभक्षुः । मुलुपसर्षप्रमाणां मध्ये गादयः पञ्च यथोपनषदन्त प्राधान्येनैवं प्रशंसितः । अपि वर्णःप्रमाणं प्रयाणं प्रधान्यं वधं घ8A6 झणमयते यत् ससेवि । ८४३ औरङ्गरामानुजमुनिविरचितभष्षषु। [६.३.५. अथौ आहुर्दीर्णमसाविति । तसान्नेटियायजूकः स्यात् । केन ये अने उक्ते ते हुतश्च बहुतञ्चेति व्यावक्ष इत्यर्थः । हें औपासनम्, प्रहुतम् अग्निहोत्रादि । यस्मादुतमहुते देवेभ्यः परस्मसमा दते । तस्माद्देवेभ्यः देवनुहि श्यैव जुहुति मजुहोति च । हुतहुते वैदिकः कुञ्जन्तीत्यर्थः । एतयैव मन्सांशस व्याख्यास्तरमह अथो आहुदीर्णमासाविति । तसा भेष्टियाजुक स्यात् । अथो इति पक्षान्तरोक्यसे । केचन दर्शपूर्णमसावेव 'हुरुपहूतस्य तया पूर्वपते व्यास्यते, देवान्ने इत्याहुः । अस्माद्दर्शपूर्णमासयोर्देवानत्वम्, तस्मत् ईष्टयाकीःतदतिरिकयेष्टिश्जनशी ने न स्यादित्यर्थः । यद्वा - तस्मात् दर्शपूर्णमासयेरे। हुतमहुलतथा () देवानाम् तत्र किययक्षमारे देशैः कुप्येयुरेते नेटियजुकः स्याद् दर्शपूर्णमासयोशर्दियं न कुर्यादित्यर्थः । 1. डु-हुत'ढ्ये देने इत्याहुः ? ग. 2, याजः गः हुतम्, होमध्यबिलिहरणाघुषयुतं प्रहुतमिति नाथं इति परिलक्ष्य स्वातंत्रीनहामार्षे मध्याधमन्न रतया हुतहुताश था®या हुतमासनमयादमा अग्निहोत्र यादेपदेन सुश्रौतइर्मप्रणम् । तदर्थं हविरितं प्रकृते । बिंब दितम्; अभ भजनात् । दर्शपूर्णमासावित भयभृतमत्रग्रहणम् । पूर्णमद दर्शय दर्शपूर्णमासौ । अत्र तरत्वात् दर्शनदस्य पूर्वनिपातः । पूर्णीमासः पूर्वननुष्ठेयः । स आग्नेथो ऽयमीषि, प्रथम; ;ीः आम्ने प्रयाग -ऐन्द्रधिपशुयागत्रयम् । शगनां षङ्गवेपि पूर्णमायमाणस्य q«टूथकव्यसमुदापद्यानिशयंण हित्वेन निर्देशः । ननलिहोत्रश्योतिष्टोमयस्यासह न्यूनत ; प्रहरे से द्विनिरितेि चेत्र - आधानाभित्र र्वमेव ‘दानं दर्शपूर्णमासयोः अर्थतय, तै उ एव । उयोनिोमस्तु नियोऽपि न सर्वनियन; ओलिविशेषशायेिन एष तदा। अस्यकलायाः स्मरणादित्याशय । भूगतिमुने चै वतुं शक्यम्-पर्शपूर्णमासामि द्विविधनस्यानप्रहणग्रम् । तत्र हि पुरोडाशः सायबेति इष्यद्वयम् । प्रथममौषधम्, द्वितीये पशुप्रभ। 'सान्नाय्यं शपथुश्रभक्त' द्वितेि जैमिनिस्करी। १ोरपि पठ१०२ः भुबन्धुषयुकथ्यमपि ते । औषधार्मिही च मौघधिपक्षसभूतमात्रमित्रा ; ' ओषधिसंबन्धिचैन समसस्यापि । तथन श्रीवं पुरोगाशसोमरा, पशुभपं दर्षिपर आश्या/शालि इति द्वे नियाभूते आने से अंजाबवदिति । अत्र श्रेणी है जो इन दर्शपूर्णमशवि jि श्यायाःन हो हुतहुतभषयः। एवं भाष्ये ऽर्शपूर्णमासयेरेव पुतपटुतक्षयेनार्चिर्विंशः हुतहुतभसामान्यशदक्षो दिन पर्धयाश्वानं धतीय म्याख्यया ल,३..५ . ॥ इरण्यकोपनिषत् ८५ पशुभ्य एकं प्रायच्छदिति । तत् पयः । एवं धात्रे भनुष्याश्च पशवश्चोपजीवनि । तस्मात् कुभारं जातं घृतं चैवाने प्रलिलेइयन्ति, तनं वा नु घापयन्त । अथ वत्सं तमाहुरतृणाद इति। , प्रतिलिश्यन्ति. , प्रनिळ्य-त. था. क्रमप्राप्तं गीष्यारमनेऽङलेति मतं वक्तव्यबाहुल्यादन्ते याचिकीर्षिः अतिक्रम्य तदुतरामन्तं स्थकर्ते पशुभ्य एई प्रायच्छदिति प्रतीकं श्रुत्वा व्यच - तत् पयः । पयो धागे - अतृणाद् इति । तम् पयः । तत्र पशुध्यो दया मन्त्रोक्तमन्नं पयो' रूपमित्यर्थः । अत एव हि मनुष्याः पश त थश्च अग्रे प्रथमः पथ एवोपजीवन्तीत्यर्थः । अत्र मनुध्याधोपजीवतीयकस्य 'शुभ्य एकं प्रयच्छ " दित्यत्र पशुशब्दो द्विपचक्षुष्यारसाधारणो द्रष्टव्यः । तस्मात् अथ द्विपातुष्पादनसादेव जातं कुमारं जातकर्मसंकरे धृतं चैव पयोविकरं पूर्वमेव अग्रे प्रथमतः प्रलिलेह्यति आस्वदयन्तीत्यर्थः। लिहूषतमणिचि द्विर्वचनं अथासम् । स्तनं वा नु धापयन्ति । जनकभषकलणे तनं वा धापयन्ति प्रयतीत्यर्थः । नुसब्दः सवर्थे । अथ चसं जातमाहुरर्णव इति । 1. यः संक्षिप्रमियर्थः । क स्त अपि निर्गर्भसंभो मनसिकृस्येति २थमेथमेष पाठे । पदे आलिंग्यनिषेधपरतया व्याख्यानं प्रथमपषि नियमभ्रगङ्गे अम्यङ्निरसपरतया व्याख्यानमप्रसमित्याशयैग ! भरध्याच्या तुं प्रभवैध । याजुॐ इन ताच्छील्ये इका। जनशील इयर्थः । । ३ याजक इति । परस्य अम्येपिरवं शतपथीये प्रसिद्धमति च श। रे | अंतः पूर्वोक तौ । हुतं होमोधयुकें प्रकृतं प्रस्तमिवाविव असोशिया मनुषयुधमिलों के नियमात्रमेव हुतहुतभ्रामितं दर्शयितुमेव तस्यापीति सम्यनिषेध इति । तस्मात् संयम्य निर्भयावगमादियर्थः । बळपाहुर्विति । तत्र पर वरूप्यबाहुपरणं तदशस्य प्रकृते प्रधान भेषम् अषमे सप्तममाझगभाव ! यविषमयते इति अछिनस्याञ्जस प्राप्तवान् आशष्य सामान्यविवक्षा पयसा युक। अत ए। धृतम्य तेषस्य चोपरेिक्षकम् । द्विपबतुरिति दुग्धमासिप्रावेण । देरपि षषःसंनिहितस्याथरिन । पयः क्षीरमेय, शरथि तेन नविलुईदिति मतः । ८६ श्रीरामनुज्झनिनिचितभाष्ययुक्त (अ..,५. तसिन्सर्वं प्रतिष्ठितं यत्र प्राणिति यश्च नेति । पयसि वै सर्वे प्रतिष्ठितम् । यत्र प्राणिति यव न। तदिदमाहुः संबसरं पयसा जुह्रदय पुनर्भयं जयतीति, ने तथा विद्यात् । यत्र जुहोतितवः पुनर्दूत्युभपजयति एवं विद्वान् सर्व हि देवेभ्योऽयं प्रयच्छति ।। 1. में एवं विद्वान् स सूर्य के पा, अथशब्दो वाच्योपक्रमे । पयसः पश्वनशदेव बासमत्रं तसं अतृणाद इति पयोमात्राइर इयाहुरित्यर्थः । तथा च यवीहितृणाधवनायोग्यकालेऽपि पयस एव पशुभिराष्ट्रियमाणत्वात् पथः पश्चन्नमिति युक्तमिति भावः । तसिन्सर्वं प्रतिष्ठितं यच्च आाषिति यश्च नेति व्याख्येप्रहणम् । तद् याबड़े-पैयसि हीदं सर्वं प्रतिष्ठितं यच्च प्राणिति यश्च नेति । यत्र प्राविति चेष्टते मनुष्यपधादिकम्, यत्र न चेष्टते वृहादिकम् , तदिदं सर्वं पयसि प्रतिष्ठितं पयोधीनजीवनं हि प्रसिद्धमित्यर्थः । सासतिष्ठतुश्तल सापि पथशब्देन अणात् शशणमपि पशोश्नकवं संभवतीति भावः । तद्यष्टि दमाहुः संवत्सरं – न तथा विद्यात् । संवसरं फलं पयसा जुत् पथोड़ने कुर्वन् अपभूर् जयतीति यदाहुःतद्युनस्तथा न विय । तर्हि कथं ज्ञातव्यमित्य वह - यदहरेव जुहोनि तदहः पुनर्भूत्युमुपजयति । अस्मिन्नहनि पयसा जुहोतितबहमोत्रस्यध्यपयआहुत्यैव मन्नेवहनेि अपमृत्यु जप्तीलयर्थः। [अष् मृत्युशब्दयोर्यवधानं स्वसम् । एतज्ज्ञानस्य फडमाह - एवं विद्वान् सर्व
िदेवेभ्योऽभार्थं प्रयच्छति । अओषमित्यधशब्देन पपभाग्यादिश्लष्यते।।
एवं विद्वान् एकाह्नमान्नसज्यपयोहोमस्यापर्युजयफरवशानन् यत् अयं सयति, तत्र सर्वे देवेभ्य एव ददतीत्यर्थः । देवेभ्यस्तदानेन यत् फलं अभते, सबभत इति भावः । 1. मात्रमादर्षभात्यैश्वर्यं जयचर्य । ग. वह्निमाहुरिति पक्ष. शा हुषितोऽल । पृथुभपयतीवापतुजर्ष इति सूत्रोपजब यविधाऽचि प्रगहैिं । ' अ.३.५. ] इवारण्यकोपनिश १७ () कसा वानि न क्षीयन्ते अद्यमानानि सर्वदति । शुरुषा वा अक्षितिः । स हीदसनं धूमशुनर्जनयते । 1. स्लात् श. म. तस्लाव वानि न क्षीयन्ते अद्यमानानि सर्वदेति व्याख्येप्रहणम् । अन्न तस्यादितिशब्दार्थं व्याचष्टे - पुरुो या अक्षितिः स ईदमत्रं पुनः पुनर्जनयते । वैशब्दोऽवधारणे । अक्षिति; अक्षय ' इत्यर्थः । यस्मादक्षयः " पुरुसः परमात्मा प्रत्यहमानि पुनः पुनः प्रणिकर्मानुसारेण जनयति, तस्माद्भ तोहरहरधमनन्यप्यनुनि ने हूयन्त इति मन्त्रार्थ इत्यर्थः । 1, असृतः, क. ४. यस्मात् अक्षतः (अक्षितिः ! } अक्षयः, क. ऑस्सlतानि न क्षीयन्ते इन विंशद एव घृताविह , भाध्यन्दिने च पठ्यते । तस्म दिति प्रश्न इति श&। अस्मात् सुवरूदिति च माघम् । तत् कथं तस्मादिनि भाध्यक्ष इति चेत् – अत्रेदं मध्यमं । वस्सदिति प्रतिप8ोऽस्ति चेत् - अंन्थयः समक्षमः । तथा। हि - यत् सRIPानीयार्थं अस्पदं धत् तदसापेक्षमवतिष्ठते । एझमस्येयदिनम्यानि सप्तत्रानीत्येतपरिगणनाय प्रतानि प्रथमत्राभ्येऽनुप्रविनि । एकं साधारणम् , हे देवे, श्रीभ्यामने, पशुभ्य एव नियों सRखानि अस्सद जमथ तस्मादिति वा, अजनयदिति के [ तस्मादि त वाऽथैः। ‘यत्र पूर्वोsया सर्वस्मात् , तस्मात् पुरुषः' इति यदिघस्य तस्याः दिति प्रतिसंबन्धि । एवञ्च तस्मादि य य नियसर्षपितृजन्यमानादिघपेतितार्थम०४५मरि । अन्यथा तु कफातानि न झीगन्ते इति प्रश्न परस्मत लोकस्य, लङ्ग उपरि समझन. यिम् । यत्तु पुरुषो य अक्षितिरिति ब्रह्मर्षे तत्समशनमितेि - तन्न युक्तम् - अणनिरपेक्षभेग औोत एव ममाभनय प्रतिपत्तव्यत्वात् । अन्यथा प्राण लोकयान हतायाः पूर्वरीति सिद्धयः भभस | अतः कस्मादिति पाठे, अस्मात् तानेि न क्षीयन्ते, सर्षपितुर्जगत। स हि पितैव, न तु पुत्रः | अ ने अन्धत इति न क्षीयतेतेन पित्रा जभ्यमनादितिीच्या प्रश्नथं प्रभमुखेन समाधानमेव मनसिकृत्य प्रकृतमिति धरूम्यम् । असतः प्रसादिपस तस्मादित्यत्रेव पर्यवसानामिति तथैव श्रुतिपाठे आS, अर्था वा सोऽतु अन्यथाभावेऽपीति । यदा एमस्येत्यारभ्य, ' कस्मतानि में हीयन्तेऽद्यमानानि सर्वहे'यन्तं प्रत्यक्षतया पूर्वमनुसंधाय, यत् सप्तमानि मेधया तपसाऽजनयत् पिता तदिति प्रथमार्थ मुत्तरमेनानुसंधेयम् । अषप यथावशानुसंधाय कस्कादियतः प्रक् इतोभ्यस्मादिति । पूरणीयम्। इतोऽन्यस्मात् अस्मात् । अन्ते, एतस्मातेन क्षपन्त इति । एष भाष्यमर्थः सिनमिह । पुत्रो या अक्षितिनित्र अक्षितिभवस्य गर्भधित्सया पुंसि परमागर् भीलवालचनिनिभिमथुण [आ,१.५ गो वै तामदितिं वेदेति । पुत्र वा अक्षितिः। स हीपत्रं धिया धिय। जनयते कर्मभिः । यद्वैत कुर्यात्, क्षीयेत है। सोऽनुमति प्रतीकेनेति । मुखं प्रतीकं मुखेनेत्येतत् । यो वै तामक्षिति वेदेति प्रतीयमहणम् । तद्यथटें . - शुनो वा क्षीयेत है । 'अन्नाक्षिनिशब्दार्थः पुरुओो वै पुरुष एव । परमानैवेत्यर्थः। तथैव पुरुषसादमुख्यार्थत्वान|] धिया संकल्पनेत्यर्थः । उशयन्नव्यक्तयः भिप्रपात् ' धियाधियेति वीप्सा । स हि पुरुझाव्यितः परमात्मैवेदमनं विया धिया = संकस्य संकल्प कर्मभिर्जनयते = प्राणिनां कर्ममिस्सहित सन् जनयते। मणिकर्मानुगुणं जनयतीत्यर्थः । अत्र कर्मभिरियुक्तिरीश्व स्म वैषम्यनैर्गुण्यारिहाराय । " वैषधनैर्युण्ये न सापेक्षस्व " दिति न्यायदिति भावः । एतत् यङ् = यदि हि स परः पितेयुक्तः ( पुनः पुनः । अन म्यहं न कुर्यात् , अनं क्षीयेत है । अतः प्रयहमत्र कारणात्र क्षीयत इति भावः एतादृशमक्षि परं ब्रह्म यो वेदेति मन्त्रार्थ इत्यर्थः। “ सीममनि प्रतीकनेत्यंशं व्याचष्टे - सुखं प्रतीकं मुखेनेत्येतत् ।। अत्र सुखमिति व्याख्यानम्, प्रीमिति व्याख्येयम् । मुखेनेत्येतद । प्रती । केनेत्यनेन मन्त्रवचनेन मुखेनेयुॐ । अनुभमात्रेऽपि अधीत प्रयो संभवा मुख्यभोजनस्तीर्थं मुखेमचमनीयुक्तम् । ततश्चात्र दस मुखमास्र 1, नै; ग. को. 2 मिग्राया धियेतिप्सा. ग. 3. 'अत्र शैत्यहं पुनः पुन इत्याधिकं क. कोले। 4, एतादृशीमदितिं यो वेद, ग. ८८ वेऽपि तमहितिमि यत्र अनितिपदस्य औढिया अलपुर्खशिखिवासनलीहरयुक अभस्यति तनियर्थ, ५ न ही येतद्देयापादनमुखेन श्रुया दति। तत्र हेतुभूतं पुनः। इति पितेति मे मयधारणेन भक्षितमियुद्धमेव । मुख्यभोजने तेि . प्रतीकेशन्थ मुखह महें आव्रणेनेस, सर मुघी गण मुःalk प्रभाभ्यमिति पस्किनंप्राधान्येन वेदमयन शपु न आलम् - युववेदगर्वं अनश्ने निर्दि8 ईश्वनरक्षिणदिषि परमपुष्यमातृभः फलवंग हते । तg पर तस्यातनिर्देश कधी गभयत एव, स झीमुपजीवतीति । तत्रानुपभरगभुपेय साश्वसणी भडभमगमे प्रथमं प्रति पनप भतीनेदिप्रय अ..५] झण्यकोपनिषत् ८९ स देवानपिगच्छ स ऊर्जजीवतीति प्रभैम ॥ २ ॥ त्रीण्पारमनेऽकुरुतेति । मनो वाचं प्राणम् । तान्पारमनेऽकुरुम। साक्ष्यलत् मुखेनेत्यस वैपथं न चोदनीयम् । स देवानपिगच्छति स ऊर्भ भुषीवतीति प्रतीकधारणम् । तत् तपर्यकथनेन व्याचष्टे - प्रशंसेति । ऊर्जम् अन्नम् । निरतिशयभयं परमात्मानमित्यर्थः । प्रशंसा । {प्रशंसा रू फwथनिरिति ययन । अत्र प्रशंसेयेन ब्रायणवलयं सोऽनभनीत्यादि भग्नखण्डत्रयस्यापि तासथंकथमरूपम् । तत्र प्रतीकेनेति 1 पदस्य थामस्येयम् सोन मत्सीनि चण्डः पृथगृहीतः । तत्र ससानन्नष्ट्रवादिपूरॉक्तगुएबिलिपुत्रबोध १ञ्जय सोजभत्तीनि प्रथमE"डेनैहिकान्नभक्वम्, स देवानिति द्वितीयखण्डेन सर्व देवनासायुज्यरूथममुष्मिकं फलम्, स ऊर्जमिति तृतीयखण्डेन, 'अहमन्नमन्नमदन भङ्गि " इत्यादिषु परमआधाचकसश्च प्रतिपन्नस्यान्नशब्दस्य पर्यायभूत ऊर्ज (ऊर्धमि!ि) शब्दः परत्रफ चक इति तदुपजीवन रूपत्रकानुभवो मोक्षास्थे प्रमुच्यत इति विवेको द्रष्टव्यः ।। २ ॥ त्रीण्यात्मनेऽकुरुतेति व्याख्येयग्रहणम्। तद्वशचये - मनो वाचं प्राणं ताभ्यामनेऽकुरुत । पूर्वोक्तः पित्त सर्वेश्वः मनोवाक्प्राणहाणि श्रीप्रश्नानि आमने सर्वस्मै अंगमीय अकुरुत तवानित्यर्थः। उक्तञ्च व्यासार्थं धर्मेतिरधिकरणे सप्ताः तंत्रज्ञणश्याल्यानदशायाम् - परमात्मनः संकरसात् देहि(जी)नामुपजीत्शवेनान्न सञ्ज्ञायानां ससानामुपरिभुक्तं, तत्र प्रसिद्धात्रम्, दर्शपूर्णमासौपथश्चेयन्नच्छुष्ट अम मानुषदेवतिर्यक्षु विनियोगमुक्त, नीण्यामनेकैरस्तेयवरिष्टनतयश्च सर्व अङ्कदेशमुखरूपार्थबबक्षयेनि भ वः । ने मनसा अति, किंतु केनचित् तकनलापेन प्रतीकशब्दप्रयोगः । प्रसेभ्य अविक्षतवाच्यार्थवद इत्यर्थमतिव्युदसाय फटति{ि व्याख्याय eिणोति अत्रेयदना । आमने यस्य पिता म्वत भने ३ र्यश मा भूदिनि व्यासार्यान् प्रमाणयति छति । पितृशब्देन परमाभिग्रहणे मनोबलेः तस्य कर्णाभावेन खतमर्थमिति न संभवति । षर्मुखप्रङ्गे अभवतणि अन्येभ्यः प्रदाय कथमेतान्येवॉन नि जगहेते वक्षस्थम् । न च चतुर्मुलेन एतान्यन्ते । एतदवनं गभ एतेषामुपकर ज्रणमेनेति चेत् अत् अन्यजीवे षषर्विविधम्। हुनक्षत्र बर्सः , 'पुरुषो न अधिR ' निति तस्य प्रस्थाश्रवणात् 12 श्रोत्ररमनु-मुनिविरचितभष्ययुक्त [ अ.३.ना., अन्यत्रमन । अभूत्रम्, नार्डम्) अपनमना अभूवरू, नाश्रौषमिति । मनसा हेव पश्यति, मनसः शृणोति । विधप्रभृतिहेतुत्वात् सामान्येन सर्वभोक्तृवर्ग 'शेषभकरोदियुक्ते” 'ति। उक्तं मनोनयम मां सर्वजीवसाधाणोपकारकवं क्रमेणाह अन्यत्रमना अभूवं नादर्शमन्यत्रमना अभूवं नाश्रौषमिति । अत्र लेकः प्रश्येतीति शेषः । अन्यत्र मनो यस्य सोऽन्यत भनाः । मनसो व्यासङ्ग दशायामि न्द्रयसंबन्धेऽप्यर्थं विषयानुभवाभावोऽनरामरणदिनेनानुभूयत इति आवः । तRः किमित्यलह मनसा दोष पश्यानि भनस भृणोति । मनसो यस्मात् व्यासन्नदशायां दर्शनश्रवणाभावः, तस्मात् दर्शनश्रवणे मनःकणके इति 1. दिशेयं । झ. ३. इत्युक्तमिति पत्र्यं समय मनोवाक्प्राणानामिति वाक्यारम्भेण मुद्रणमशुषम् । उक्तमस्यारम्भF । अतः उक्त्वेति शते बायसमRिः। उक्तं मने बप्राणानमिनि चे उपरितनत्रयम् । तस्मान्नं वनां भोग्यत्वेन भयोगायाजान्तराणि मोरोपकणमेनोपयोगाय इमानि हीणि चाकू तैस्थथो मॅक अँयशथ. । वामन:प्राणनमनखे हैं। यथानभ्यवंदनभयामृतवद्दत्वावपि भवति। 'पानीयं प्राणिनां प्राण।' इति च दर्शयिष्यते । छन्दोग्ये च, अनग्नशितं वै विंधी यते' इत्युपक्रम्य, योऽणि४: तन्मनः, सः वाक्, स प्राण इति पृषीप्रबोधितसारतमठं विधिर्येषां त्रयाणामुक्तमिति तदीयाऽप्येतानि अश्नानि । नापश्यें नाश्रौषन्निति चक्षुःश्रोत्रमात्रप्रस्तावः पूर्वं तयोरेवाभिः त्रिनिः सह प्रभुता ।। तेन पशनां मध्येऽपि द्वयोः कथं याग इति शङ्क। शमिता भवति । चक्षुभं अयोरपि ममी बिना कारणाक्षमत्वा मनस्येवान्तर्भाव इति भकः। एवधान्येषां बहिरिन्द्रियाणां तवन्तर्भाषा दण्डापूपायितः इष्ट्रियसंबन्धेऽप्यर्थ इति । संव इति पाददर्शनात् अर्थे दीि ब्यशिक्षणसप्तमी । अर्धानुयोगिकेन्द्रियनियंगिकसंबन्धे सयपीत्यर्थः।। अनन्खरस्मरणलिनेिति । ननु विषयमुभयो । आव इतुि अभिलाक्षफलं तत्र प्रमाणोपन्यासोऽयम् । न यदि जातः स्यात्, अनुभूतो विषमनन्तरं स्मर्येत । इगां खयप्रनष्ठत्वात, विषयानुभवोऽपि प्रा प्रकाशितः चर्चेत । अतोऽमरणनियमबद्धभ भोऽनुमीयत ईति । अ,३.डा.५. ] इहरण्यकोपनिषत् ९१ मस्संकल्पो विचिकिस्सा अद्धाऽश्रद्धा धृतिर्धृतिर्हर्षेर्भरित्येतत् सर्वं मन एव। तसादपि पूछत् उपस्पृष्टो मनसा विजानाति । यः कथं शन्दो वागेव सा । भवः । अयस्समिदमुच्यते दर्शनश्रवणे मनःकणके इति, कामादिकमपि मनः ॐणसमेत्याह्न कामस्संकल्यो - सबै मन एव । कामः विषयाभिलाषः संक्षन्यः न्यवसायःविचिकित्सा सन्देहः, अद्ध कर्म आस्ति यबुद्धिः । अश्रद्द तद्विपरीतबुद्धिः, धृतिः प्रीति: अधृतेः अप्रीतिः ही लत, धीः प्रमाण जन्यज्ञानमात्रम्, भीः आगामिदुःखशक्ष, एतत् सर्वं मनः मनःकणमेवेते 'फले चार्थः । कथं (११) क उपचारात् कामादीनां मन एव प्रधानं साधनमित्युकम् । मनसो ज्ञानकरण हेसनमाह – तसादपि पूछत उपस्पृष्टो मनस विजानाति । तसा मनसो ज्ञान फरगस्त्वेन सर्वजीवकणादेन पूछः हपग्रहणयंग्रचगोचरेऽपि प्रदेशे वृकादिनोपपृतो मनसा विजानाति वृश्चिकादीन् अनुमिनते । अयथा तत्र वृश्चिकादिज्ञानं न स्यात् । तस्मादपि हेर्मक एवं सुनकरणमेते भावः । एवं मनस आत्मभोगार्थचमुषत्र। बचत –“ यः कश्च शुदो वा गंध सा। परेषां नाभिमतार्थज्ञापनाय प्रयुज्यमानो यः कश्च सNऽपि शत्र भागत्र वागिन्द्रियधीनं चरणकर्मेत्यर्थः । ततश्च शब्दभिवदनमे जीवानां वागेि श्रेयसाध्यiकार इति भावः । अन्न सेति स्त्रीलिनेिदेशो विधेयाभिधायिभावछ अभिप्र ये । कार्यकरणोषनारनिर्देशश्च पूर्वं देव इट्थः । अत्र एवं पूर्वत्रये मदनां मनःपरिणामरूस्त्रदश्च पशस्तः। तथासति वैरुध्य98नदियञ्मने। । 1. मनःपङ्गमेवेयर्थः । । कॅमः सङ्कल्प यादिना बहिरिन्द्रियनिपेत्रं मनसो बहुत्र अरणवादों तत्र अथमिथुनं भवति । धीः प्रमणपट्टनमत्रभत । दी हय वै श्रीः चिन्ते युकभ। न। तस्मादपि पृष्ठम् इति अस्रे अनुकगोन्पम् प्रमाण बरे झनं तत्र (एनं मनष्यम् । २२ श्रीरारमिशअसुनिविरचितभाग्ययुक्त (अ३.५. एषा सन्समायत्ता ; एषा हि न । प्राणोऽपानो व्यान उदानः समानोऽन इत्येतत् सर्वं प्राण एव । एषा खन्तमायता। एषा व सर्वस्यान्तं सर्वपदार्थानामियतामाया प्राप्त । सर्वेषामियत प्रकाशयितुं शक्तोतीत्यर्थः । एषा हि न । एषा हि व स्वयं नान्तमायत्ता अन्यैरपच्छिनेत्यर्थः । वाक् स्वयमन्थपरिच्छेद्य सती इतरेषा तु परिच्छेदिकेकयर्थः ।। क्रममतं प्रणयनोपकारककारमा - प्राणोऽपानो व्यान उदानः सभानेऽन इत्येतत् सर्वं प्राण एव । प्राण एवं प्रणमNपानन ब्याननदनन सममनास्य व्यायधरैः प्राणापानव्यानोदानसमाननामकरसन् तद्विारा उपकारकः अन इति सामान्यनामकथेत यावत् । नितञ्च - " फलवृद्धिर्मनौबछदिश्यते " इति । इयं हि तदधिकरणम्--मुख्य; माणः किं वायुभत्रम्, ॐ तदीयद नक्रिया, उस वायुरेव कश्चिदवस्थाविशेषमापन्न इति विशये, ‘थः प्राणस्स वायुः'। इति श्रुतेः वायुमात्रं प्राणः । अथक उच्छ|सनिश्वासात्मकवायुक्रियायां प्राणः शब्दप्रसिद्धेः क्रिया व स्यादिति पूर्वपते मते-"न वयुक्रिये पृथगुपदेशात् "। ‘एतस्लाजायते प्रणो मनसर्वेन्द्रियाणि च । खं वायुर्यातिराप’ इति बाबपेक्षया। आयत्सत्वनघत्तयोर्मिथो विरोधात् विषयभेदं दर्शयति मवेश्येयदिना। इन्द्रियरूप। घ/ नित्यानित्योभयरूपशब्दप्रवर्ति; अपनॅशानपभ्रशोभयमकशब्दश्रवर्ति; अतिरिकविषये । अन्तमायत्ता, ब्रह्मविषये तु न परं गच्छति; यावदर्थ वाचकशब्दाः सन्ति भगवकृता इतुिं पदार्थो नामन्तमायत्ता, अथाप्यथांनमसंख्यत्वात् प्रपट्टी बाचक्षनामनेकधात् प्रतिशब्दं शक्यः ब्यार्थानभ्याय गतगियोत्येभपे भाव्यम् । अनपक्षस्य ४कप्रमादितिभ्यतिरिच्य कूर्मादिति विशेषमात्रपरले, 'पशवृतिर्मनवद् व्यपदिश्यते' इति सूत्रे पचेत्युपलक्षणं । वध्यम् । तदपेक्षया अन त सामान्यनिर्देश ईत निधी युद्ध आशयेनाह अन इतीति ।। समाहीनां मनधीनत्वात् सर्वं मन एवेखि शुरु; अभानाडीनां प्रथभत्रणस्ता तु कथमिति या भनाय अम इति मन्यनर्देशः । अत एव हे विशेषणभेदविशेषितः प्राणानादि र्भवति । स एव मुखनविसर्षवरूपविशेषमे प्रशदधि क्षेत्रे प्रथमः प्रणः; गनविषय शातिप्रवर्षे प्रथते सर्वोsयनः प्रभा भर्तीति भाथः ; |-३,५. अदारण्यकोपनि एतन्मयो वा अयमास्मा ; चाप्यो मनोमयः प्राणमयः ॥ ३ ॥ पृथगेव द्रव्योत्पतिप्रकरणे व्यपदेशात् न वायुमात्रं तस्किमा वा प्राणः । तर्हि विम ह्नितस्तरस् ? नेत्य – “ क्षुरादिवतु तसहस्राधादिभ्यः "। चक्षुरादि धदयं जीवोपकरणविशेषःन तत्वान्तरम् । प्राणसंवादादिषु चक्षुरादिभिः सह अणस्य शासनं भूयमाणं हि तत्सयमवगमयति । तथा मुख्यः प्रण इत्यादिव्यए देशोऽपि प्राणशब्दितचक्षुरादिसजात्यमेववगमयति इत्यर्थः । ननु प्रणस्यापि जीवोपकगत्वे तद्वदुपककक्रिय वक्तव्या ; तदभावान् नोपकरणनमित्यत्राह । "अकणच न दोषस्तथा हि दर्शयति । करणें किया। उपकारकक्रिय राहित्य य दोषः स न संभवति । शरीरधारणलक्षणोपकारकभक्रयां हि श्रुतिरेव दर्शयति, ‘अहमेवैतत् पञ्चधाऽऽभानं विभज्यैतद्वाणमवष्टभ्य विधारयामि " इति, 'प्राणेन रक्षनपरं कुलाथ मिति च । नन्वेवं नामभेदञ्च कर्यभेदश्च प्राणापाना थतचान्तरं युः । नेयुच्यते, " पञ्चवृत्तिर्मनवश्चपदिश्यते " । यथा 'समः संफसो विचिकित्सा अदाऽश्रद्धे' त्यादिवचनात् मन एव कार्यभेदन यथा () क्रमादिसघ्दैन्यपदिश्यते, कमादयो न मन्सस्तत्वान्तरम्- 'एवं प्राणोऽपानो व्यान उञ्चनः समन येसवें प्राण एवे ' ति [ चचने प्राणस्यैकस्यैव कार्यभेदात् प्राणा पानव्यानोदानादिघ ] बचनानि वत्सरं प्राणापानादयः ['इति सिद्धान्तसम् । अत्र न मे धर्मभूतज्ञानावस्थाविशेषाः मादयो मनसस्तत्रभस्मेवेति कथं कामादीनां सत्त्रासशस्त्रनिषेध इति वाच्यम् - कमादिरूपज्ञानपीणामहेतुमाधवस्य मनस एव कामादिशब्दैरभिधानम् । “न तत्वन्तरं ' कामसंकर' इत्यादिवाक्ये कमाईले शब्दितमिति व्यासायैरुवाच । प्रकृतमनुसरभः । एतन्मयो घा अयमारमा। वैशद्यः प्रसिन । अयमात्मा = औषः । एतन्मय इत्यस्यार्थमाह -- घायो मनोमयः प्रणमयः । प्रयें मघव । प्रनवक्शणभचुर इति याषत् ॥ ३ ॥ 1. चकारो नाति शा. श• दोयिकया ।। 2, अस्मिन् क पाठे पूर्वपक्षे आने सूर्यस्य सिद्धन्ति प्रियभामयः । समं किञ्चिदधिमा भर्हरति दिना । अभ न य इत्यत्र अस ग म इति प# स्वस् ि श्रीरस्तरमनुजमुनावंरचंतभाष्ययुक्ता अ.३.श्री.५, त्रयो लोका एत एव । धागेवायं लोको मनोऽन्तरिक्षलोकः प्राणोऽसौ लोकः ॥ ५ ॥ त्रयो वेदा एत एव । बागेवग्येंदो मनो यजुर्वेदः प्राणः सामवेदः॥५॥ देवः पितरो मनुष्या एत एव । बागेव देया मनः पितुः प्राणे मनुष्याः ॥ ६ ॥ पिता माता अद्वैत एव। मन एष पता चङ् मान प्राणः प्रजा।। ७॥ विज्ञानं विजिज्ञास्पर्मविज्ञातमेत एव । यश्च विज्ञातं वचस्त क्षुष । वाग्घि मिता। यागेपैनं तदुत्वनि (८)। वाङमनःमागान् सर्वान्मकथेन स्तौति -त्रयो लोका एत एवेत्या दिग। वयो लोका इत्यर्थ, एतच्छब्दस्य चर्च त्रयमेव विभजमाह--यागेयार्षे असौ लोकः। अयं लोकः पृथ्वीलोक इत्यर्थः । अन्तरिक्षलोकः भुक्षलक इत्यर्थः । असौ लोकः 'सर्घलोक इत्यर्थः ॥ ४॥ वये वेदा एत एधध्वेदः। - मनुष्यः । स्पष्टार्थम् ।। ५-६ ॥ पिता माता प्रजैत एव --- प्रज । प्रज। पुत्र इत्यर्थः ॥ ५ ॥ विज्ञातं विजिज्ञास्यमविज्ञातमेत एवे' ति प्रतिज्ञातं वाङमनःप्रधानां विज्ञातादिरुवं क्रमेणोपपदयति खण्डत्रयेण । तत्र प्रथमं वचो विज्ञातस्वभुध पादयति-यकिश्च विज्ञातं वचस्तद्रुषम् । यत्र चाभ्यवहाराज्ञिानं भवति, ल् सवं बायो क्रामित्यर्थः । तदेव प्रसिद्धे [दय दर्शयति-वाग्घि विज्ञाता' वण शिायमानः सर्वेपबागेव हि। नदधीनप्रकाशत्व मैत्रेत्यर्थः । ततश्च किमित्यत्राह वाग्वैनं नत्वाऽवति । तत् वचा विज्ञायमानं पदार्थजातं एनं विज्ञान को अति क्षति–उपकरोतीति 'या–तत् विज्ञायमानं वागेध भूला। अषति ।। बचा विज्ञायमानेन पर्थेन ये उपकारो भवति, स सधैषि गर्धन एव । सद्धच आलोपकस्कवं सिद्धमिति भावः। एवमुत्पन्नापि द्वयम् ॥ ८ ॥ ।. युठोड, ग- 2. वितःक अ, उ५ऑति यदेति यावत् । क. बिहुतेत । अर्थगतं विक्रानओर्दिी भोपामेमि । अतः व्रणिता । ने ततः मर्यमाह बात। ४.३.त्र,५.] दारण्यकोपनिषत् ९५ यकिश्च विजिज्ञास्यम् , मनसस्तट्टपम् । मनो हि विजिब्रस्थम् । न एनं तद् भूत्वाऽवति (९ )। यरिक्रयाविज्ञातं प्राणस्य तदूष। प्राणो ह्यविज्ञान १ प्राण एनं तद् भुवनति । १० ॥ नस्यै त्रयः पृथिवी शरीरं ज्योतीरूपमयमग्निः । नद् याः येध यज्, त ती पृथिी, विनयमनिः ॥ ११ ॥ यकिश्न विजिज्ञास्यं -- अलीति । विजिज्ञार्थं विचिन्तनीयमित्यर्थः। यस चितितं देवादिमुपकरोति, नङ्ग भन एोधकरोति । चिन्तितैर्देवादि मिरभने क्रियमाण उपकर; तच्चिन्तनकरणभूतमनःप्रयुक्त "वेति भावः ॥ ९ ॥ यस्किझाविज्ञातं --- प्राणे ह्यभिज्ञः। हि -यस्मात् प्राण इन्द्रिया गचः, तस्मात् सोऽविज्ञातः । अतः प्रणश्यतिवदविज्ञानमालोपत्ररकं सर्व वस्तु प्राण एवेति भावः । प्राण एनं तर्भूत्वाऽति । पूर्वमुकूरु राञ्चन्तितं यदुपकरोति, तद्भव प्राण एवोपकरोतीत्यर्थः । प्राणवति हि जीवे अदृष्टदिक्काशादचन्तितं करोति, अनसदुपयरः प्राणप्रयुक्त इति भावः॥१०॥ एवं प्रशस्य त्रयाणामाधारान् अधिष्ठातृध दर्शयति – तस्यै वाचः पृथिवी शरीरं ज्योतीरूपमयमग्निः । तस्यै तस्याः । विमतिप्रत्ययः छन्दसः । अय वागिन्द्रियस्य पृथिवी शरीरं आयतनम् । 'ॐ0खादियानाष्टक [प- ? } गोळ्थं पार्थिवांशमाश्रिव वागिन्द्रियं तिष्ठतीयर्थः । ज्योतीरूपं ज्योनि मैथमधिष्ठातृदेवतारूपम् अयमग्निरित्यर्थः । तद्यावत्येव चाक् वात्रती पृथिवी तावानयमग्निः । तत् एवं पृथिव्यन्योवगिन्द्रियं प्रति आधारत्वदधिष्ठातृत्वाच यावती या यत्र यत्र चागिन्द्रियं वर्तते, तावती पृथिवी तत्र तत्र तदधिष्ठान या पृथिव्यप्यस्ति; तावानयमग्निः तदधिषु तयाऽरिष्यस्तीर्थः ॥ ११ ॥ 1. जिइगोलस्थम्’ इत्येतावदेव, ग. प्राण इन्द्रियागोचर इति । इन्द्रियागोचरत्वरूपमधिकतयं वामनसयोरप्यविशिष्ठ्। , 'इषि विज्ञाता' (मनो हि विबिम्यम्’ इति पृषं इष्याय व इमियागोपरक मुखरप्रयोजकत्वमेकविताभिसंहितमिति ध्येयम् । ९६ श्रीरामभुजमुनिविरचितभायुक् [अ.३.५ अथैतस्य मनसो द्यौः शरीरं ज्योतीरूपमसाथादित्यः। तद् यात्रदेव मनस्तावती धीस्तालन साचादयः । तौ मिथुने सभेताम् । ततः प्राणोऽ. जायत । स इन्द्रः । स एषोऽसपत्नः । द्वितीयो वै सपनः। नाम सपनो भवति, य एवं वेद ।। १२ ।। अथैनस्य प्राधान्यापः शरीरं ज्योतीरूपमॐ चन्द्रः । तच् पावनेत्र प्रषस्लावत्य आपः तानसें चन्द्रः । अर्थतस्य मनसो द्योः शरीरम् । हे खुश शब्द आकाशरः, न तु लोकविशेषः ; अनुपपत्तेः । न हि स्वर्गलोक एव मनसोऽधिष्ठानम् : अभ्ये ममनस्कत्वमसङ्गात् । शुशब्दो हि लोकविशेष त्र नभमत्रे च वर्तते ; ‘मु- लोको द्योदिवौ द्वे लिया 'मितिवत् , ‘चे दिवौ द्वे नियामी व्योम पुष्कमपर मिति च त्रिकण्डोक्तेः । तत्रापि ममर्धात् हृदयाकाशे पर्यवस्मंत । हृदयं च्छिद्रूर आकाश आयतनमित्यर्थः । ज्योतीर्थमसावादित्यः। औद्यआंदंघ मनस्तावती चैतावानसावादित्य इत्यस्य पूर्ववदर्थः । अत्र मुनस आदित्य धिष्ठानकवमपि श्रुतिप्रामाण्यादभ्युमातव्यमिनि द्रष्टव्यम् । तौ मिथुनं समेताम्। तै अम्पाट्रिय मिथुनं संभृतां मिथुनीभावमगच्छत् । ततः प्राणोऽजायत । अस्यायमभिप्रायः-आदित्याधिज्ञेयमनःपूर्विका अभ्य धडेयवावयवृत्तिः । तदुभयपूर्विक पञ्चवृत्तिप्रणाधीन शरीरप्रवृत्तिरिति । स इन्द्रः। सः प्राणः इन्द्रः परमैश्वर्यशली- त्यर्थः । इन्द्रियान्तरापेक्षया प्राणस्येश्वरस्वादिति भावः । स एषोऽसपक्लः । प्राणः असषन इत्यर्थः। प्राणस्य(सपत्रवं चक्षुरादिषु स्वसदृश (ख प्रसिद्धिरहित बम् । सक्षशब्दार्थकथनेन श्रुतिस्तदेव विवृणोति--द्वितीये वै सपतः । एवं मनोवाक्प्रवृक्षपूर्वकशरीरप्रधृतिहेतोः प्राणस्येन्द्रवामपनन्गुणवेदनः फलमाह - में हास्य सपदो भवति य एवं वेद । स्पष्टोऽर्थः ॥ १२ ॥ अथैतस्य प्राणस्यापः -- चन्द्रः ! 'प्राण वा आपः’ इति हि श्रुतिः । पानीयं प्राफिनां प्राण विश्वमेव च तन्मय'मेस्यायुर्वेदविदः । अतः प्राणस्य अथ एवं आयतनं आधार इत्यर्थः। मन्द्रो ज्योतीरूपमधिष्ठता प्रणम्य | अनो यत्र प्रः, तत्र तदधिष्ठानमापः: अधिष्ठाता इन्द्रस्वातीत्यर्थः।। २.३.५.} इवारण्यकोपनिषत् ९७ त एते सर्व एव समाः सर्वेऽनन्ताः । स यो हैतान् अन्तवत , अन्तवन्तै स लोकं जयति । अथ यो हैतान् अनन्तानुपास्ते अनन्तं स लोकं जयति ॥ १३ ॥ न एते सर्व एष समाः । त एते वाङमनःप्राणाः सर्व एव संमः इतिमशकादीनां सर्वेषां शरीरेषु समनाः । गध दीपप्रमा 'घटगृहासादादि विषमपरिमाणधरैः असमपरिमाणाऽपि तदाधवशेन संकोचविसौ याति, तथा। आणा अपि मसकमाततदिदेहवशेन तद्देहपरिमणानुगुणसंकोचविकसीौ यान्तीयतः अणः सर्वशरीख तरुच्छरीरपरिमाणत्वेन सम इत्यर्थः । सर्वेऽनन्तः। आनन्यच्च इनमझापानां आकल्पयिवान् मन:प्राणवाम्यष्टिभेदाति द्रष्टव्यम् । तत्राद् फर्चिना आनन्येनैवेते मनोवाक्काणा उपासनीयाः । अन्तवत्स्वेनोपासने तु । तमसमाप्तिरित्याह स यो हैतान् अन्नवत उपास्से-जयति । लोकं फलम् । अन्तवन्तै लोकं जयति । उद्दिष्टफलमूर्तिर्न स्यादित्यर्थः । अनस्तं लोकं जयति= अबिटं फलं पूर्णं आप्नोतीत्यर्थः । अत्रानन्तशब्दः चिरकालयित्वाभिप्रायः । प्राणपादे हि सर्व एव समाः सर्वेऽनन्ताः 'त्यानन्त्यश्रवणात् प्रणशठि तानामिन्द्रियाणां बिभुत्वमिति पूर्वपने प्राप्ते, “ अणश्चे" ति सूत्रेण सिद्धा निततम् । तत्र, 'तमुलामन्तं प्राणोऽनुमती ' त्यादिक्रान्यादिश्रयणात् 'परि छिमत्वे सिद्धे उफानयादीौ पार्श्वस्थेनुपलभ्यमानत्वादणध प्रण भवन्ति । 'अन्तानुपास्ते ’ इत्यनयश्नतिस्तु दर्शनश्रवणाचमन्तकार्यविशिष्टतया तदुपासन विधिपरेति किम् । अतमनुसरामः ॥ १३ ॥ 1, षट गृह प्रमदाभासमपरिमापायेि. ग. 2, परिमितत्वे. ग, (१) आदियाधिष्ठानमपीति । तं १ि उपस”; “मनःषपोनि मानिदेवतान्तरभवोऽयं श्रुतित्वाविशेषमपि संभवतीत्यभ्युपगन्तम्यम्” इति। त एव इति । केशर उन्मनोः घः तत: प्रागन अग्न्यादित्यचन्द्रामा प्रहणमिति ३- तेर्षि अनन्धस्य वहुपतोऽभावेन तदधिष्ठेयशमनःप्रगल्यमन्पमायैसस्योष यतया श्रधनप्रकृतमनःभागप्राणस्पैम युद्धदित्याशयेन बसनःप्राणा इति आवा । न मृषामेनवनवे पूत्र्यमये सर्वेषाभिनिद्रयाणामानन्दमशोकमिति भगवे सुकमिति मे - प्राथवे नस्योरगेि अननमिष्यते गीते , अविलेय उ ९८ श्रीरङ्गरामानुजमुनिविरनितभष्ययुद्ध - [अ..शा.५, प्रजापतिः फलाः; धूमैगस्य गोइशी कला । स रात्रिभिरेव आ च पूर्यतेऽप च धीयते । सोऽमावास्यां रात्रिमेत्या योऽध्या कलया सर्वमिदं प्राणभृदञ्च प्रविश्य ततः प्रातर्जायते । तस्मादेताँ रात्रिं प्राणभृतः प्रार्थे न विच्छि न्थादपि कृकलासस्यैतस्या एव देववाया अपचित्यै ॥ १४ ॥
१ । १ । १ । । १ - • • • • • • • • • • • • = \ v स एष संवत्सरः - धीयते । अत्र स एष इति ’ सौम्यो वै देव तय पुत्रः' इति अवणात् प्राणाधिदेवाभूतः पूतश्चन्द्रः परामृश्यते । अत एव च स प्रजापतिरियुच्यते । ‘चन्द्रमष्यतस ऋतून् कल्पयतीति प्रक रेण सर्वतृप्रवर्तकतया स एव च संवत्सरसंज्ञः । स तु षोडशकलः । तत्र पन्द्रस्य तत्र पञ्चदश केला, रात्रय एव रत्रिशब्दितास्तिथय एव । कथं पुनः यनां तिधित्वमित्यत्राह -- स रात्रिभिरेषा च पूर्वतेऽप च धीयत इति । राध्यधीनोपचयापचयधत्वात् कलानाम् , कला रात्रय एवेत्युक्तिरौपचारिकी संगच्छत इत्यर्थः । षोडशकलवेनोक्तस्य चन्द्रस्य पञ्चदशकलायु रध्यधीनोपचयापचयासु कथिताउ, बोडशी फओ कॅल्पेयह धुवैचास्य षोडशी कलेति । षोड्याः फलाया नाशभावाद्भवलमिति द्रष्टव्यम् । सोमावास्यां-जायते। सः चन्द्रमाः अमावास्यां रात्रिं अमावास्यायां रात्रौ एतया भृगवेन पूत्रका मोठ्या कल्याण सर्वमिदं प्राणभृक् प्राणिजतमनुप्रविश्य, ततः अश्रेद्युः प्रसज्यते इत्यर्थः। । तलादेतां रात्रिं प्राणभृत--अपचित्यै। दसादेनां रात्रिम् अमावास्यायां रात्री कलसस्यापि प्रणिनः प्राणं न विच्छिन्द्य न हिंस्यात् । यस्य प्राणिने हिंसान निषिद्मा स्वरुदपा, तादृशस्य प्रणिनोऽपि इकलसस्य प्राणं न हिंस्यान् । कस हेतः? एतस्या एव चन्द्रस्थाय देवः सर्वप्राणिजनप्रविष्टयः अपचित्यै पूजयै । पूजसिद्ध्यर्थमित्यर्थः । इथा तदपचः स्यादिति भावः ॥ १५॥ ० दन्येषामपि तद् भवेत् । वक्ष्यते च आश्वलं प्रति बक्षयेन, • अनन्तं ? भन; भनेता विश्वे देव' इति संबंधािभन्यम् । एतसूचनार्थं सर्वं इति श्रूयत यश्चय इति । गमन-प्राणप्रस्तावे प्रणगतेन्द्रत्यासन्नवदनफी प्रयुक्तम् । तथा तद्देवताबेदन विनेयफलं वतुमाह स एष संवत्सर इति । फलं पुरुवस्य प्राध्येऽपि पुनः पूतिरिति कस्यते । अ.३.५.] बृहदारण्यकोपनिषद ९९ यो वै स संप्रसरः प्रजापतिः पोडशकलोऽयमेव स योऽपभजंत्रिन् पुरुसः । तस्य वित्तमेव पञ्चदश कलाः, आत्मैवास्य षोडशी कला । स वितेनैव आ च पूर्यतेऽप च क्षीयते । तदे तत्र यदयमात्मा, प्रधिर्चितम् । तत्रायद्यपि सर्वज्यानिं जीयते षोडशकलचदविद्यमाह यो वै स संवत्सरः प्रजापतिः-पुरुषः। अत्रापि संवत्सर -प्रजापतिशब्दैौ पूर्ववचन्द्रयरो । योऽयमेवंवि पुरुषः पूर्वोक्तसंवत्सरत्वप्रजापतिस्वादिगुणविशिष्टचन्द्रवेत (वदिता), Rः अयमेव चन्द्र एव भवतीत्यर्थः । कथं चन्द्र भक्तीत्यत्राह – पोडशकल इति । यथा चन्द्रः गोऽशकल, एवं तद्देवा (दिनl?) पुसोऽपि षोडशकले भीत्यर्थः । पुरुषस्य षोडशकलवमेवोपपादयति तस्य चित्तमेव – क्षीयते । उपचयापचयशालि गवादिवितं पञ्चदशककास्नीथम् , उपचयापचयशालिवादेव। आत्मा शरीरं तु ध्रुवकलाशनीयम्; वितवदुपचयापचयथीः पदेपदे अभवत् । अतः षोडश कलत्रं पुत्रस्य संभवती यर्थः । आ में पूर्यते, अथ च क्षीयत' इत्यत्र व्यङ्गधनं । छन्दसम् । आस्मशब्दित-य शरीरस्तं ध्रुवकलत्वमे १५धादयति--तदेतनहुँ पदयभामा प्रथिर्चिल आभा शरीरं नश्यम् । नाभेर्हतीते नभ्यम् । नाभेः, नाभि नभ चे/त नभादशः । षोडशाबाशष्टचन्द्रवत् वित्तविशिष्टः पुण्यकतुल्यः । तत्र शरीरं नांभस्थानीयांमाति यावत् । वितं तु प्रधिः परिवार भूतमरनेभिस्थानीयमिति द्रष्टतमित्यर्थः। तदेवोपपादयति तस्माद्यद्य मे सर्वज्यानिं जीयते, आरभना चऽधति, प्रथिनागादित्येवाहुः। सर्वज्यानि । आ वयोहाने। यनिः नशः । सर्वनाशो यथा भवति, तथेति यत् । औपते' ऽन 'गृहिण्ये-ति संप्रसारणम् । नश्यतीत्यर्थः । यस्मात् शरीरविजेते 1, अत्राप स्यादि सबैशाने, ‘यथ। बद्रः षोडशलःएवं तद्देत पुरुषोऽपि षोधन को भवतीत्यर्थः । ग. ४. प्रतीति शेषः । । 3. जीयतेः. के. यानिं जीयत इति क्रियाविशेषणत्वात् प्रीता । क्रियाविशेषणनां भग्नसमिति
- द्धिः प्रमादिनः भने पततिक्षस्थले छमान्ये नपुंसकं प्रवर्तत इयावथा । इसी
ओोन्यदीि इथत' इति वा । धम्म बभिमन् यचे अदिलथः। १.५.] व्योपनि १०१ विषया देवलोकः । देवलोको वै लोकांनाँ श्रेष्ठः । तसादियां प्राँसन्ति ॥ १६ ॥ अथातस्संप्रतिः - यदा प्रैष्यन् मन्यतेऽथ पुत्रमाह त्वं मम त्वं यस्त्वं लोक इति । स पुत्रः प्रत्याइ - आई ब्राहं यतोऽई लोक इति । यौ किशान्तं बस्य सर्वस्य प्रत्येकता। विद्यया देवलोकः इति । केलकर्मणा अन्तरिक्षलोकः प्राश्यो भवति । कार्य विद्याविशेषेण देवलोकमाविर्भवतीयः देवलो वै लोकानां श्रेष्ठः। तस्या द्विघां प्रशंसन्ति । अत्र देवलोकशब्दस भगवोपरत्रं 'विद्याशब्दख र विषापरत्वमपि स्वारसिकं द्रष्टव्यम् । यतो विषया एव ' श्रेष्ठस्तदेषेकसाधनपर अतो विषं विह्वांसः प्रशंसन्ति स्तुवन्तीत्यर्थः ॥ १६ ॥ मनुष्यलोकस्य पुत्रेण बर्यअरमाह - अथातस्संप्रसि? । संमतिः संप्रदानम् । संप्रचिरिति वक्ष्यमाणस्य कर्मणो नामधेयम् । पुत्रे हि वामपाषण संप्रधानं करोयनेन प्रकारेण पितः । तेन संप्रतिसंहमिदं कर्म । त कसिन् आले कर्तर्यमित्याह - स यदा प्रेक्ष्य मन्यते अथ एवमाह । स पिता पदा यस्मिन् काले प्रैषयन्मन्यते अरिष्टदर्शनेन मरिष्यामीति मन्यते, अष तथा पुत्रमाह-युद्धमाझ्याहेत्यर्थः । किमिति! त्वं अश त्वं यथास्वं सो ऽति । स पुनः प्रत्याइ = पितुः उक्तस्रजं प्रयुज्रयति । किमिति! अहं जsठं यश्चोर्ड लोड इति । अस्यार्थं भूमिं व्याचष्टे । प्रश्न विंशति पितुः प्रथमवायथार्थमाह – पढ़े किशान्तं तस्य सर्वस्य अपेक्षता । यधि ईन्क्तं अधीतमनधीतःतस्स सर्वस्यैव जयेतस्मिन् पदे एता एक मिलयर्थः । योऽध्यपस्यापारो मे कर्तव्य आसीदेनं न क्वबिपःसः 1. पवमपि स्वरयंत चाष्टम् , प्र. १, शेडणेशधनला . ग. --
-• !== - - - अन्जनियल पित्रधीतमिति अर्थः । अपितु पूर्वेषामै रdमिति । भावे न पिति ते अधपक्षसेश मेंषुभ्यते इत्रविश्य धीमतः । अब बनविले जग । १०२ श्रीरारामसुखनिविरचितभाष्ययुक् [ छ..न.५. ये वै के च यक्षास्तेषाँ सर्वेषां पन्न त्येकता। ये वै के लोकास्तेयं सर्वेषौं लोक इत्येकत। एतावता इदं सर्वम् । एतन्मा सवें सक्षम मितोऽधुनजदिति । तस्मा पुत्रमनुशिष्टं लोक्यमाहुः तन्नाडेनमनुशासति। अशब्दार्थभूतः, इत ऊर्वं त्वं त्वमेव = त्वर्तुकोऽस्त्रित्यर्थः । अथ द्वितीयं त्वं यन्न इति पितुर्धाक्यं व्याचष्टे - ये वै के च यक्षास्तेषां सर्वेषां यत्र इत्येकता । ये यज्ञाः मयाऽनुहिन अननु हिताश्चते सर्वे त्वं यन्न इयत्र यज्ञ शब्दस्यार्थः । ततश्च यो यज्ञादिव्यापारो मया अननुष्ठित एतान्तं कालम् , मे कर्तव्यः, स यज्ञलब्दार्थस्समोऽपि त्वमेव = त्वदधीनोऽस्त्विति य । अथ त्वं लोक इति तृतीयपितृश्रावयथार्थमाह - ये वै के च लोकास्तेषां सर्वेषी लोक इत्येकते। ये के च लोक जिला अजिlध, ते सर्वे लोकशब्दार्थः । ततश्च ये लोका मया एवावतं कालमजिताः जेविअड, लोकलाब्दञ्चभूताः ते सर्वे त्वमेव = त्वया सध्या इति वै लोक इत्यस्यार्थ इति भावः । अतः अहं बले त्यादिपुत्रवाक्यानामध्ये वमेत्र पितृक्कवक्पत्रयार्थभ्युष्कामोऽर्थ इति च भावः । अथैवं पुत्रं अलि बक्क्रुः पितुः नार्थमह श्रुतिः - एतावद्वा इदं सर्वमेतन्मा सबै समयमिनोऽर्थानबहिति । लोंक गृहिणां कर्तकेयं सर्वमेदं वेदयज्ञल कमकम् एतावढं एतावदेव । एतत् सर्वं वेदयज्ञलोकासकम् अयं पुत्रः स्वयमेव भूब स्वासंपादितवेदयज्ञलोकच्छिद्रको भूवंति यावत् - इंमें भारं स्वामिनि निधय, इतः अस्लाफत् मा मां अङगजङ्ग पालयिष्यति इत्यभिप्राथवान् पिता पुत्राय अत झाले एवं ब्रवीतीति देः १ लड़थै ल। इति: मन्तव्यस्थान समाप्तौ । सापुत्रमनुशिष्टं लक्यमाहुः । तदा = एवं 'त्वं बने 'त्यादि मस्लेणोकान् एवं पितझुशिष्टं पुत्रं लेणें कसाधनमाहुः । तस्मात् = तथा तल पुगस्य लेपयसिद्धिः । लोब्यबसिद्धर्यमिति यावत् । एतं पुत्रश्शुशासनि । पितर ती शेषः । 1. ना. अ.३.५] इबण्यकोपनिक १२३ स यदैवैविदसान्लोकात् फेति, अथेभिरेव प्रणैः सह पुत्रभावि शति । स यद्यनेम किञ्चिदक्ष्णया कृतं भवति, तस्माद्वै सर्वसात् पुत्रो धाति । तसा पुन नाम । स पूत्रेणैवासिन् लोके प्रतितिष्ठति । एवमनुशासनस्य फलमाह - स यद्वविद्यालं - प्रैति आविशति । एवंवित् एवं पुत्रानुशासनं कृतवान् सः नि यदा अस्मांल्लोक: प्रैति परलोकं गच्छति, अथ तदा एभिरेव स्वयैः प्राणैः बधानप्रभृतिभिः पुत्रमाविशति पुत्रो भूत्वा यज्ञादिकमयमेव करोति । एवमनुशिष्टेने पुत्रेण कृतं सर्वं पुण्यं कर्म परलोकगतस्य पितुः स्वनुष्ठितपुत्रन् उपकारकं भवतीत्यर्थः। किव, स यद्यनेन-गुञ्चति । तसाव् पुत्रो नाम । सः एवमनुशिष्टः पुत्रः, यदि कदाचित् अनेन पित्रा किञ्चिकर्तव्यमक्ष्णया कोणच्छिद्रतः अन्तरा अकृतं ने कृतं भवति, तस्मात् कर्तव्यरूपात् पित्रा अकृतल्लोकओसिप्रतिबन्ध' रूपात् सर्वसत् पुत्रो युति मोचयति । पिन्न यधत् में हृतः , तत्र सर्वे स्वय अनुतिष्ठन् पितुःऍनसां पूरयित्वा तेन पूरणेन त्रपत इति भावः । तस्मात् पुत्रो नामेति । एवमनुशिष्टः पुत्रोऽपि पूर्वोक्तरीत्या पूरणेन पितुरूण पुत्रो नाम भवतीत्यर्थः । ततःचैवम्भुरासन्प्रहणं तथाऽनुष्ठानञ्च पुत्रस्य, न केवलं तुिरेवोपकारकम् , किन्तु पुत्रस्याक्षपि, अन्यथा हि तस्य पुत्रवसिद्धिरेव न स्यादिति भावः । उपपादितं पुत्रेण मनुष्यलोकजयप्रकारं निगमयति - स पुवेषेणासिन् ऐसे प्रतिनिष्ठति । सः पिता एवंविधेन पुत्रेण, मूतोऽपि सन्, अमृतोऽसि ते लोके प्रतितिष्ठति । एवमसौ क्षाि पुत्रेण मनुष्यलोकं जयतीति भावः । एवं पूर्वप्रतिज्ञानार्थेषु पुत्रेण पितुर्मनुष्यलोकजयप्रकारसुवा अवशिष्टम् ‘कर्मणा पितृलोको विद्यया देवलोक ' इत्युक्तार्थमुपपदयितुं प्रतौति 1, प्रतिबन्धः. ॥ ५. नेदं श. ग. कोशयोः पुणमषिप्ततीति न जातकलेशविषहा। अनुशपुत्रते स्वकृत्यमिति शपथ रति वर्धयति एवमनुशिष्टेनेति । सर्वस्मात् पुत्र इति । सुमतेः पुत्रथैव मोचयतीर्य इति षण' पुत्रः पुत्रप्रभोगः । १ भीतरामतुश्चनिचिरमितभायुक्म [,.A.५ अथैनमेते वैगः आषा अमृता आविशन्ति (१७) पृथिव्यै चैनमग्ने दैवी वागबिशति । सा वै देबी वा यया यद्यदेव वदति वचनाद्भवति (१८)। दिवचैनमादित्या दैवै मन आविशति । ती देखें मनो येनानन्येव भवत्यथो न शोचति (१९)। अद्रथवैर्न चन्द्रमसश्च वे अथैनमेते देवाः भाषा असृता अविशन्ति । अथ एन एवं पुत्रे निक्षिसभरं परस्मैकतं पुष्पक्षिकमणं पुलममृता अमोषाःतत्र हेतुः दैवा मानुषेन्द्रिय विवक्षायाः प्राणशब्दवाच्या मनआइपः आविशन्तीयर्थः ॥ १७॥ तदेव अषक पति-पुथिष्यै चैनमग्नेश्च दैवी वागाचिशति । पृथिव्यै चेति तु पङ्कपर्यो। अनेरित्यन्तरदर्शनात् । पृथिव्याश्वमेध हैवी बार पतं परस्त्रं गतं प्रलमाविशतीयर्थः । ‘एतस्यै शबः इथिवी शरीरं ज्योती पक्षतिः'इति भागुक्तेः वचः पृथिव्यायतनकवत् अभ्यषिविज्ञाय ताभ्यां तत्र दैव अगाविशतीति भावः । दैत्या यो क्षणमाह सा वै दैवी बाडू या पञ्चदेव वदति तद्भवति । यया वाचा यथम् वदति अनुकूलं प्रतिले बा, हल्द् भाषेचे वेनियमेन, सा वैवी बाइ। शषसुमहादिसमर्पो बार दैवयः ॥ १८ ॥ दिवदवैनमादित्याय दैवै । मन आविशति । 'अपैलस मनसो भेसरी' मोतीरूपमसावादित्यः' इति पूर्वमुक्त् मनसोऽधिष्ठानभूतायाः दिवः आकाशात् अधिष्ठातुरादित्याय हेतोरेने पळोनिं पुण्यकभयं दैवं भण आविश नीत्यर्थः। दैवमनसो झषमह - कतै दैवं मनो येनाऽऽनन्येव भवत्यथ न षति । तेन मनसा पुलः सदा सुसी भवति, न च शोकं प्राप्नोति, तत्र दैवं मनः । अमोघसंस्थाम्बैकारणं मनो दैवै भन त्विषः ॥ १९ ॥ अभ्यनैर्न पन्द्रमसश्च दैवः प्रण आविशति । ‘अवैतरण प्राण सशरीरं ज्योतीरूपमसौ गः' इति पूर्वमुकचात्, अभिधानभूतम्बोऽद्याः बनेरिति । विषयअति अलपर्धनश भाष्यम् । भ३५ इरालयकोपनि १ ०५ प्राण आबिशति । स वै दैवः प्राणो यस्सओर्रश्वसद्मश्र न व्यथनेऽथो न रिष्यति । स एवंविद् सर्वेषां भूतानामारमा भयति यथैषा देवीवें न यथैत देवत्र सर्वाणि भूतान्यन्येचें हैौचिॐ समणि शून्यन्ति। अधिष्ठतुश्चन्द्रश्च हैनं परलोकितं दैतः प्राण आविशनीयर्थः । तस्य लक्षण माह मश्चरंथसंचरंश्च न व्यथते, अथो न रिष्यति । अत्र असश्चरन्निति दृष्टान्तार्थम् । यथा असञ्चरन् न व्यथते न शानो भवनि, नथा संचरन्नपि यो न व्यथते, अथ अपि च न रिष्यति – रिङ् झये । न नश्यति, स वै स एव दैवः प्राण इत्यर्थः । अप्रतिहतगमनादिव्यापाभहेतुः हिंसानी: प्राणो दैः प्रण इति भावः । पृथिव्यभिवृदित्यष्वन्द्ररुपदेवताप्रसादादेवस्य मनोयाधप्राण एवंविधा भवन्तीत्यर्थः । घं जीवधकरणानां तेषां मनोवाकूणानां पलके आमोपकारकत्र अक्ळ्यतिशयमुक् एवंविदः फलमाह स एवंघिरसर्वेषां भूतानगामा भवति, यथैषा देवतैवम् । यश्च एषा पूर्वेला वागिन्द्रियादिदेal संघा भूतनमिव भवति, -- अन्न वाङ्भनःप्राणदेवतानां सर्वभूतानसं मम सर्वभूतातधृतिंज्ञानतर्पणसामर्यम् -, एवं सः अयमपि भवति, यो । आणादीनां परलोके आस्मोपकारकयशक्तयतिशयं जगन् सर्वभूमी भवतीत्यर्थः । अत्रैषा देवतेति जातावेकवचनम् , पृथिव्याम्यादित्यादीनां बहुवा दिनि द्रष्टव्यम् । स यथैतां देवतां - भूतान्यवन्ति । स यथा स दृष्टतो यथा, एवमेवेदमित्यर्थः । तदेव विवृणोति – एतामित्यादिना । एतां बागादिदेवतां यथा सर्वेऽपि जन्तवः अवन्ति,-- अब रक्षणगतिकन्यादिषु । पूज़ अतीत्यर्थः, एवंविदं पूर्वोक्बाणधुपकारविशेषत्रिदमन्येवमेव सर्वाणि भूतानि पूर्व } स यथेयस्य वधमर्थमाह स शान्त इति । एद्मे प्रायः मुनिशंभी । अत्र बास् अवतीयतमेकं गयम् ; यथैष देवता, एवं स इति दूतो यम् ; बथैतानियादि तृतीपमयपि भुजम् । बङ किंचेति चाप्ये, प्रजानभेनोपमार्थ प्रतापि तत् कमल में भारत ; सुखमात्रमविपश्येदर्थाविवक्षायां युध्यपापशदशोः १०६ श्रीरङ्गरामानुजमुवित्रिकुंचतभाष्ययुक्ता अ.३.५ . बहु किमाः प्रजाः शोचनयमैवासां तद्भवति । पुष्पमेवार्थं गच्छति । न है वै देवान् पापं गच्छति ॥ २० ॥ अथातो व्रतमीमांसा यन्तीत्यर्थः । नन्वेवंविदः सर्वभूतभेकवे तानि तानि भूतानि ततापक्रम प्रेरयतम तपापं प्रपश्येतेत्याशङ्कह यद् किमाः प्रजाः शोचन्यमंचासां तद्भवति । 'यदु यस्समादिदेवशेषसफरेरणप्रयुक्तादेव पापाढतोरिमाः प्रभः। किश्च किञ्चन रोचति, तेन् अक्रनिमित्तं क्षयं आसां प्रजानामेव भवति । अभ स: सथ इत्यर्थः । ‘अभ सह समीथे चे' ति नैघण्टुकः । न त्वेवंविदः प्रेरयितुरपि तत् पत्रं भवीलर्थः । अत्र हेतुमाह - पुण्यमेघगं गच्छति । यस्मादमुम् उधासनं पूर्वं थुभविरिष्ठगायनप्रयुक्तं पुण्यमेव गच्छति प्राप्तम् , तेन च पुण्येनायं पूर्वोक्तमादिदेवनयुज्यं प्राप्तःअतस्तद्देवतावदेव अस्यापि न पापसंधश्र इत्यर्थः । वृष्टसिने उक्तार्थसिद्धयर्थ दृष्टान्तं शिक्षयति न ह वै देवान् पापं गच्छति । तत्रापकर्मसु प्रवर्तकनाभषि इन्द्रियाधिष्ठातृदेवीनां यथा तत् परं न प्राप्नोति,- तादृशो महिम हि तेषाम् । अत -- तद्वदत्र तद्विदोऽपि तन्सायुज्यं प्राप्तस्य न संघीभूतंप्रेरणकृनपापप्रसक्तिरिति भावः ।। २० ॥ एवमत्र वामनःप्राणानां सथरथ्येनोपस्थवमुक्तम् । तत्र पणस्य श्रेष्ठ निर्धारणयऽऽरभते अथातो अनमीमांसा । अथ अनन्तरम् , अतः एतादपर्यन्तं सामान्येन वामनःप्राणानां त्रयाणामप्युपासनस्योक्तवत् व्रतस्य उसनमकराय मीमांसा विचारः | प्रवर्तत इति शेषः । एतेषां त्रयाणां मध्ये 1. शोचनीयस्थ शोचथन्ती विषमाते ग. कोशे । नान्यत् । 2. देवतन के सुखदुसरूफापर करषद् अतो ऽथाश्रुतर्थरक्षणाय यथावदवतारयत नन्वेवंविद् इति । प्रणादेषु पञ्च प्रथम प्रसृताः । तेषां अत्रगमननध्यानदीनोपयुञ्जयत । वागिन्द्रिवं अवनविधया मननहेतुः। ऊ स एव मननस्थाने, ‘नदन्मा भूदचनंने' । प्रबनोकि । तत्र त्रयो वामन:भारः विशिष्य श्रीताः प्राप्तेजोतिसारत्वादेः । अधीतविद्यः पशबन्धो बधिरथ भवन्नपि कश्चनप्राणान् अतमपेक्षते मोहापायासुनायेति ते दनफल देवता:िीषसायुज्यं संहितम्। अथानुर्वेदापेक्षया मुख्यप्राणस्य श्रेष्ठपनिषयपुणसरः प्रय तनिर्धाराशरम्भः अथात इ । अभ्रान्तब्यप्युक्तत्वात् इन्द्रियध्याधारत्वाय औषमस्स । मयपि मतमीमांसेयम् तत्तत्कृतसंकल्सस्तस्य प्रयतोऽयमगिर जबयर्थः अ.३.न.५.J वृहदरण्यकोपनिषत् a! प्रजापतइ कर्माणि ससृजे । तानि मृष्टान्घयन्येनास्पर्धन्त । बदिष्याम्येवाहमिति याम् दधे । द्रक्ष्याम्यहमिति चक्षुः | श्रोष्याम्यहमिति ओवम्। एवमन्यानि कर्माणि यथाक्कर्म । तानि मृयुइश्रम भृत्योपयेमे । कविषयकमुपसनं मुख्यभया कर्तव्यमिति विचार्यत इति यत् । प्रजापति हैं। कमणि ससृजे । हे प्रसिद्धौ । प्रजापतिश्चतुर्मुखःप्रजापनिशदमुख्यार्थः सर्वे शरो वा चतुर्मुखद्वारा, कर्माणि कर्मज्ञानेन्द्रियाणि त्र्यपृिशाणि ससृजे पृथ्व नियर्थः । तानि मृष्टन्यन्योन्येमास्पर्धन्त । षं जुष्टनि तानि इन्द्रियाणि पर परं स्थस्यापाधिक्याभिमानेन वधं कृतवन्तीत्यर्थः । कथं ? वदिष्याम्ये बाहमिति चाग् दने। 'शृङ अवस्थान इति हि धातुः। अमेघ वदिष्यामि, भाभ्यः कश्चिमतो वक्तुं समर्थ इति वॐ दग्रे अनिमयमाना स्थितवतीत्यर्थः।। द्रक्ष्याम्यहमिति -- क्षेत्रम् । सर्वेऽर्थः । एधमन्यःनि कर्माणि यथा कर्म । एवं अहमेव पश्यामि, अहमेव गृह्यमीयादिपकारेण अथाभ्यषिं कर्माणि इन्द्रियाणि यथाक्षर्म यथाशविषयमभिमन्यमानानि अवस्थितवन्तीत्यर्थः । तानि मृत्युवशंभो भूत्वोपयेमे । तानि एवं दुरभिमनेन अर्घरतं स्वस्याधारपु यत मानानि प्राक्चक्षुरादीनि मृत्युः व्यापारनिरोधको देश्साविशेषः अभ भुजा 1. घू धारणं इति धातुः । नान्यः कश्चित् मत्तो वक्तुं समर्थ ईथभिमानं द्वे धूमिती ॥ एतदनुगुणमुपथंप्यन्यथ। स्थत् । यविष्याम्येवाक्षमिति क्रियापदेपर्यंबक्षरत्र 'अहं सर्वदथम्येन, न तु अधिरुपरंस्ये इति वा न = संभ्रां चकार । श्रमेणावरुणाद् भक्षत्रता साऽऽसी । एवमन्यान्यपि सर्वत्रैवरानुषत । प्राणस्तु उच्समिक्षाओं निश्चलेऽपि वर्तयन् सयत्रत आसीदिति अझषार्थः । एतदुद्यामुनं य एवं वेदेत्युच्यते । एवं भलिभ्ये यदा घथाआममेव एक्शरं रतिना बतमेवं मन्तव्यम् । न तु अहमेव बलिष्यामोति - अथापि तन्मामेव प्रतं चरेत् यत्र प्रमुखनमिति वक्ष्यमाणतया। चैवेहायुधम् । एवरक्तिंन प्रणने वदनदिष्यारे भुवनत्रधोनयश्रम एषाम मी , ‘ अस्थैष सर्वे अपसमे ' ति पिघेउतप्रागिति पवितुमिति लिईम् । १०८ औरङ्गरामानुजमुनिविरचितभाष्ययुक्ता । [..५ तान्याप्नोत् । तान्यापया मृत्युरखरुन्धे । तस्माद्भापत्येष बाकू, अम्यति , आस्पति क्षेत्रम् । अथेममेव नामोद, योऽयं मध्यमः प्राणः । सानि शठं दधिरे—अयं वै नः श्रेठे ससश्च श्व लनिरूपस्सनुपयेमे समयं प्राप्त इयर्थः । तान्पाभो । अमरूपे सृयुः तानि इन्द्रियाणि आमोद प्राप्तवान् । तान्याज्या मृत्युखरूषट् । तानि इन्द्रि आणि । आप्त्वा प्राप्य अवारून्धव् अवरोधं कृतवान् । कार्यासमर्थान्य करोदित्यर्थः । अत्र उपयेमे आश्रो अवारुन्धदिति झमोळि, श्रम क्रमा भिवृद्वा कार्यसामर्थप्रयोजकताभिप्रायेणेति द्वयम् । अत्र मन्यज्ञे प्रमणपति तद् आम्यपस्येव श्रोत्रम्। आम्यति अमं ग्रामोतीत्यर्थः। निरन्तर्यापारे वागादीनां श्रमप्राप्तिश्चापि भूयमाना पूर्वमन्येवमेव समभवदियौं शपिकेत्यर्थः ।। बमाधूलिः सर्वेन्द्रियोपळ्क्षणार्थं । | अथ विषक्षिते मुख्यमगस त्रैष्ठयं ऋक्तं तस्येन्द्रियेभ्यो वैऋक्षप्यामह – अथेममेव नानोद्योऽयं मध्यमः प्राणः । योऽयं प्रसिद्धः मध्यमः देहमध्ये वर्तमानः प्राणः, तमेवनिस्तनुच्छंसादिव्यपरे वर्तमानमपि वागादीनिव श्रमो भलो दित्यर्थः । अथापि हि माणस्येच्छुसादौ अमाभावो द्वमतेऽत एवेति भावः । तानि दातुं दधिरे । तानि आन्तानि वागादीनीन्द्रियाणि, ‘ अस्माकं निरन्तरं व्यापारं कुर्वतां मध्ये यं श्रमयो मृयुने , स श्रेष्ठो भविष्यति । अतोऽस्मासु अमरहितः कः श्रेष्ठः' इति ज्ञातुं दभ्रिरे निश्चयेन प्रधृतानीत्यर्थः ।। शूद् अदखाने ’ इति हि धातुः । अयं वै नः श्रेष्ठ यः—अभवन् । एवं शर्ते अवृणीन्द्रियाणि निरन्तपापरेऽप्याश्रमं मुख्यमाण दृष्टा इति निश्चितवन्तः (न्नत) किमिति ! अयं वै अयमेव मुरूषमाणः नः अस्माकं प्राणानां मध्ये श्रेष्ठः । अ.३.ना.५,} दारण्यकोपनि १०९ न व्यथते, अथो न रिष्यति । हन्तायैव संवें रूपमसालेति । त एडीस्पैम सर्वं रूपमभवन् । कोऽयं संवत्रप्यसचरन्निच न व्यथते न श्रमं आप्नोति । अत्र असश्चरमिति पूयास्ताचीम् | अथोशब्दः अप्यर्थः। न रिष्यति न हिंस्यतेऽपि । ‘रुक रिष हिंसाया' मिति हि धातुः। इन्तेत्यनुरूपप्रधनलाभजे हों । तस्मादयमेवास्माकं श्रेष्ठ इति हेतोरयैव मुख्यमणस्य सर्वे वयं बागादयो रूपमसाम तदधीनमदुर्यो। भवेम इति इत्येवं निश्चित्य ते सर्वे वागादयः एतस्यैव मुख्यप्राणस्य रूपमर्म ! ऽन् तदधीनवृत्रायोऽभवन्नित्यर्थः।। अत एव “ त इन्द्रियाणी " यधिकरणे सर्वेन्द्रियाणां मुख्यमाणधीनकृति चेन धृतिवैल्क्षण्यान्न मुरूपयमाणस्येन्द्रियान्तर्भाव इत्युलम् । तथा हि तत्र किं संवै प्रणशब्दनिर्दिष्ट। इन्द्रियाणेि उत मुख्यप्राणव्यतिरिक्त एवेति विशये जीवोप कणवाविशेषात् , प्रणशब्दवाच्यत्वाविंशेषच मुख्यगणवे ( मुख्यपाणोऽन्ये अणावे?) द्रियाणीति पूर्वपक्षे आते – 'त इन्द्रियाणि तद्यपदेशादन्यत्र श्रेष्ठ ", " मेदश्रुतेर्वेक्षयाच्च " इति सुनद्वयेन सिद्धनितम् । अय अर्थः – त एव वागादय इन्द्रियाणि ; न तु श्रेष्ठप्राणः । ततः () श्रेष्ठ प्रणदन्यत्रैव = इतरेष्वेव, ‘इन्द्रियाणि दशैकवे " तीन्द्रियचयपदेशात् । वि भेदश्रुतेः = ‘एतस्माज्ञायते प्राणो मनस्सर्वेन्द्रियाणि च' इति प्राणा था इन्द्रियाणां भेदव्यपदेशान् ने श्रेष्ठः प्राण इन्द्रियम्। । न च तत्रैव 'मनस्सर्वेन्द्रियाणि चे' ति मनसोऽपि भेदव्यपदेशादिन्द्रिफलाभावः शक्यशः। 'भनष्षष्ठानीन्द्रियाणि', ‘इन्द्रियाणि दशैकले' स्यादीनां ममस इन्द्रियान्तर्भाव ग्रहकप्रमाणानां परोक्कीय, 'गमनं त्रापगचैव त्रीणि तेजांसि न स्ट्रो ‘ दित्यत्र अतेजोभ्य गोब्राऊणाभ्यां तेजसंचयापूर्णवत् , ‘वेदानध्यापयामास महभरत इमा' नियादथवेदेन मारतेन वेदसंख्यापूरणच अनिन्द्रियेण मनसेन्द्रियसंख्या तथाऽन्यथासिद्धस्वेऽपि, इन्द्रियाणां मनश्वस्लि ' इत्यनन्यथासिद्धपमणः सद्भावेन मनस इन्द्रियत्वभौव्य ; मुख्यभाणे इन्द्रियत्वमहकमाणभाषा । अत, रिच दाियामिति । फलस्याधयो वर्षयोः फङमत्र एते, सा मम विमानतेति । और मनुबमुनिविरचितभाग्ययुक्ता | अ.३ना.५ . तस्मादेत एतेनाऽऽख्यायन्ते प्राणा इति । तेन ह वाव तकुलमाचक्षते यस्मिन् कुले भवति, य एवं वेद य उ हैवंविदा स्पर्धते, अनुशुष्य चान्ततो म्रियत इत्यध्यपम् ॥ २१ ॥ अथाधिदैवतम्-ऽवलिप्याम्बैवाहमित्यभिर्दधे, तस्याम्यहमित्याः 'प्रणो मनासनेन्द्रियाणि ’ इति श्रुते प्रणे न गोबलीवर्दन्यायमरः ननसि लु । तवक्तारोऽस्येवंति द्रष्टव्यम् । वैलक्षण्याच । 'एतस्यैव संधै उपमभवम्’ इति चक्षुरादीनां तदधीनमवृत्तिलक्षणकार्यवेक्षणधदर्शनाच्च इन्द्रियेभ्यो भिन्न एवं प्रण इति । प्रकृतमनुसरामः । तस्मादेत एतेनाख्यायन्ते प्राण इति । यस्मात् कारणात् वागधाः प्रीण स्यैव रुपमभक्, तसादेते वादयः एतेन प्रणननैव प्राण इत्येवोच्यन्ते । अतो मनोबगाधपेक्षया प्राणस्यैव भृष्टयमिति स एव मुख्यतयोपास्य इति भावः एवमध्यास्मोपास्यविषयमीमांसं परिसमष्योपासकस्य फलमाह --- तन है वयं तत्कुलभाचक्षते थसि कुले भवति य एवं वेद । यः एवं पूर्वोक्ता कारेण मुख्यभाषाणं बंद, सः यस्मिन् कुले भक्षति | जाते ] तन् कुलं तेन चात्र तैलाभैव ३ प्रसिद्मनक्षते; प्रथा रघुकुलं यदुकुलमिति । कुलश्रेष्ठो भव। यात् । य उ हैवंविदा सर्धते, अजुगुष्य दैव।ततो म्रियते । उशब्दोऽत्र धारणे । इशब्दः प्रसिद्धे । यः पुमानेवंविदा उक्तगुणविशिष्टप्राणविदा सा स्पर्धते, सः अनुक्षुष्यैव शुष्क भूवाऽनतः बहुकालेन क्रियते । चिरकालं रोगादिशुकशरीरो म्रियते ; न सहसेयर्थः । ह प्रसिद्धे प्राणोपासनमाहारयामि त्यर्थः । इत्यध्यात्मम् । प्रायोपसनप्रकार उक्त इति शेषः ॥ २१ ॥ अथाधिदैवतम् । उपासनप्रकार उच्यत इति शेषः । बलिष्याम्यै वाइमित्यभिदधे । अहमेव चलिष्यामि; मसमः कोपि ध्वननव्यापारे नास्तीति अति६थं मन: निधिय निरस्तरपंकनपरो बभूवेत्यर्थः । तप्स्याम्यमित्या । भवतीति । आत घर्तत इयर्थः। अनिष्यत इति वा । . । हृदयकोपनिषद् १११ दित्य भास्याम्यहमिति चन्द्रमः । एवभन्या देवता यमर्दयत । स यथैषां प्राणानां मध्यमः प्राणःएवमेतासां देवतानां वायुः। म्लोचन्ति वन्या देवत, न ययुः। सैषाऽनस्तमिता देवता यद्वायुः (२२)। अथैष श्लोको भवति-- य6थोदेति द्वयतं यत्र च गच्छतीति । प्राणाद्वा एष उदेति प्राणेऽतमेति। १.३. दित्यो भास्याम्यहमिति चन्द्रमाः। स्पष्टोऽर्थः । एवमन्या देवता यथा दैवतम् । एवमेवान्याः श्रोत्राद्यभिमानिन्यो दिगादिदेवताः यथादेवतं तवद्देवता धृतिमतिक्रम्याभिमेनेरे : तथा निरन्तरं स्वस्वव्यापारपराश्चमूवन्नित्यर्थः ! स यथैष - वयुः। यथा अव्यममितरेषां वागादिप्राणानां मध्ये उदयमध्य न सः पूर्वोको मुख्यणः श्रेष्ठः, पवमधिदैवतं इतरासभमिसूर्यादिदेवतानां मध्ये अयुः श्रेष्ठ इत्यर्थः । अत्र हेतुमाह लोचन्ति ह्यन्या देवताःन चायुः । तराः अग्निसूर्यायाः देवताः म्लोचन्ति अस्तं गच्छन्ति न वायुः सयाहोरात्रमेकरूपस्यादिति भावः । सैषऽनस्तमिता देवता यदायुः । यदिति लिप्यययश्छान्दसः । यो वायुरित्युच्यते, सैषऽस्तमिता देवता । तस्मादधिदैले युरेख श्रेष्ठत्वेन निर्धारिनः पूर्ववद्रमिमूर्वादिभिर्देवैतैः । अतः प्राधान्येन स एवो षस्य इति भावः ॥ २२ ॥ उक्तार्थे साक्षिर्या मन्त्रे पटिगह अथैष श्लोको भवति । प्रकृतविष येऽयं श्लोकः संवादको भवतीयर्थः।' तश्चोदेति सुयऽतं यत्र न गच्छती' त्यम् पितं श्लोकार्ध स्वयमेव व्याचष्टे श्रुतिः प्राणाद्वा एष उदेति प्राणेऽतमेति । अत्र प्राणशब्दार्था वायुः । वायुप्रेरणाधीनत्वादादियादिगतेः अन्यथादित्यदेरुदय नमणं श्वधीनामित्यतो वायोरेव भवन्तीति भावः । लोकयोरार्थमाह यथदवतमिति। देवता इदं दैवतम् । तद्देवतासखीम् । तत्र ततद्देवतावृतिमिति । अथोषं एष उदेति, आयवससेनि इति काव्ये, प्रायाद् इयाशुक्तिः प्रषनागानल अस्त्र पिधास्यमनस्यानुगुष्याय । प्राणान्निषाद द्वयोः प्रणे इथिते युरेण इषितो यतीति । , ११२ श्रीरङ्गरामनुसुनिविरचितभाष्यमुल्य | अ.३.बा.५, तं देशभक्रिरे धर्म स एवाय स उ अ इति । यद्वा एतेऽनुबंधियन्ती तदेवाप्पञ्च कुर्वन्ति । तस्मादेकमेव व्रते चरे--प्राध्यापैयापान्याय, नेन्मा पाप्मा मृत्युनुवादिति । यद्यु परेव समापिपपिपेत् । ते देवाश्चक्रिरे धर्मे स एवाद्य स उ श्व इति । ते प्रणमेव देवाः अश्यामं अगदयः, अधिदैवतमर्यादित्याद्यश्च धर्मे चक्रिरे । जाणोपासनमेव श्रेयसाधक मिति निश्चितवन्तः । अतः स एव धर्मोऽप्यनुनेयः ; धेऽप्यनुष्ठेयः इति । अमुमेष मन्त्रोतशर्घसार्य स्वयं संक्षिप्य श्रुतिः यद्वा एतेऽनुबंधित तदे वाप्य कुर्वन्ति । वैशब्दोऽवधारणे । यत्र यसात् कारणादेते वागाश्च देवाः अपूहिं अमुष्मिन् काले मुख्यमाणमध्रियल अपास्यत्वेनावभूतवत, ससादथापि तदेव कुर्वन्ति मुल्यमाणोपसममेवानुतिष्ठन्तीत्यर्थः । एवं श्रुतिः मीमांसां परिसमाप्य तत्र निश्चितमर्थमाह तसादे क्रमेण ब्रd चरे । तस्मात् उक्तहेतुभिः एकं व्रतं मुस्यपाणोपासनमेव चरेव आचरेत अनुतिष्ठेदित्यर्थः । एवं मुख्यप्राणोपासनप्रकारं विधाय अथ तलकारमाह । प्रणयाच -. नेम्मा पाप्मा मृत्युराप्नुवदिति । उक्तप्रणोपासनारभे सभये प्राण्यादपान्याश्चैव | प्रणनाथामने = रेचकपूरके उपासनाक़तथा कुर्यात् । किमर्थम् ? मां माम् -च्छब्दोऽवधारणे -- पाप्मा पापरुपः अमरुणे सूयुर्नानुवद । धावन्तोऽयं शब्दः । मां नावाप्नुयादिति बुश इत्यर्थः । अयथा प्रगनापालनकिरणे अपेण स्थपारोपरोधः स्यादिति भधः । किञ्च, क्यु घरेव समापिपयिपेत् । यदीदं प्रथममुपक्रमेत्, सहेिं समापिपयिो तं देवा इवेरिोधं विमृश्यः ? प्राणानध्याभाररुमरेवरस्यं धर्ममेव स देखापरेि । स ए सर्वदा धर्मः । अतो बदनीभियध्यापारं परित्यज्य शणनिं भरेत् । तदुच्यते एकमेषे तं बरेल् प्राश्चैकान्पाचेति । यत् प्रायोपासनं श्रम्यम्, तत् प्रणेयोधम्। इह तु परवियानिऽस्याप्यपेक्षितं प्राणायामहममन्ननुध्यते इति एवमर्थसंभवेऽपि, 'एतस्यै वेतायै सयुज्यं सलो अयतो 'ति फळं भूषणपुस्नन्यतया स्वदुचितः मिति व्यसनपरतया व्याख्यातमिति । नेवियध्ययं परिभवे । भूचुरचुर्यादिति निया आय इति श्चाहरू। अ.२.६.] इदायकोपनिषत् ११३ तेनो एतस्यै देवतायै सायुज्यै सल्फेट जयति ॥ २३ ॥ इति तृतीयाध्याये पवमं ब्रास्रणम् । ३-६. वयं वा इदं नाम रूपं कर्म । तेषां नाम्नार् -- यागित्येतदेषाखुर्थम् । अतो हेि सर्वाणि नामान्युत्तिष्ठन्ति । एतदेष साम ; एतद्धि सवैर्नामभिस्समम् । समापनं कर्तुमिच्छेद । सभापनं कुर्यादेव । मध्ये विच्छेदं न कुर्यादित्यर्थः।। एवं सान्नमुपासनमुवाऽथ तफलमाह - तेन एतस्यै देवतथं सायुज्यं सलोकतां जयति । उशब्दोऽवधारणे । एतस्यै देवतायै इति बिमतियययः छान्दसः । एतस्या देवतया इत्यर्थः । तेन अनुष्ठितेन प्राणोपासनेन एतस्थाः प्राणदेवताया एव सायुज्यं समान्गुणयोगं सालोक्यच झालोतीत्यर्थः । २३ । ३५. वयं वा इदं नाम रूपं कर्म । चेतनाचेतनामके जगति इदं परिव्य मनमचेतनमिकं जगत् त्रयमेव । किं तत् ! नाम रूपं कमेंति--अन्न कर्म जीवी यपुण्यपापाभकमचेतनस्य नामरूपामकपरिणामे करणम् । तत्कथं देवमनुष्यादि नामरूपाकं जगत्-एतत्तियरूपमेवेत्यर्थः । तेषां नाम्नां वागित्येतदेषामुक्थम् । तेषां नामरूपकर्मणां मध्ये एषां नाम्नां देवो मनुष्यो घटः पटु इत्यादीनां वागिति शब्दनिर्दिष्टमेतत् वागिन्द्रियमकं वस्तु उक्थम् उपादानामेत्यर्थः । तदेव प्रदर्शयति अतो हि सर्वाणि नमान्युत्तिष्ठन्ति । वागिन्द्रियाधीनवात् सर्वेषु ६|मभक्षय अतः वागिन्द्रियादेव सर्वाणि गमन्युत्तिष्ठन्ति जायत इति हि प्रसिद्धमित्यर्थः।। कथमेकेन वागिनिद्रयेणानन्सनामाभिलाष इह एतदेष साम । वागित्येतदेषां संवैध नानां सामेत्यर्थःतत्र सामपदार्थ विद्युष्षनेतदुपपादयति एतद्धि सर्वैर्नामभिः समम् । कर्यानुरूफ्वाय् कारणस्य सर्वेनमभिस्समं सर्वनामनुरूपमेव वागिन्द्रिय एवमुपभर गरगोपवेः नमसभः उफमुख्यप्राणसंयुतया प्राणशच अथापश्यस जीवय नामभाविभवविमुच्य' इति इपयितुमनन्तरमाणम् । अत्र प्राण शब्दो ओबथरः, यथा चतुर्थद्वितीये अयं प्रयाचअः इलत्र अयमिति पदमपि अयममेयत्रैष जीमपरत आपयतीति । परमरणपरः । ११५ श्रीरर्भानुषनिविरचितभाष्ययुका [अ..A.६. एतदेषां जन ; एतद्धि सर्वाणि नामानि बिभर्ति ॥ १ ॥ अथ रूपाणाम् -- चक्षुरित्येतदेष पृथग् अतो हि सर्वाणि रूपाण्युत्तिष्ठन्ति । एतदेयं साम; एतद्धि सर्परूपैः समम्। एतदेष श्रम; एतद्धि सर्वाणि रूपाणि बिभर्ति ॥ २ ॥ अथ कर्मणम्-आरमेत्येतदेषामृक्थ; ओलो हि सर्वाणि इमां युतिष्ठन्ति । एतदेष साम; एतद्धि सर्वैः कर्मभिस्समम् । एतदेषां त्र; एतद्धि सर्वाणि कर्माणि बिभर्ति । मित्यर्थः । समवमेव सामलमिति भावः । एतदेव अक्ष । वागित्येतदेषां नामां प्रक्षेयर्थः ऽशब्दार्थविवरणेनैतदुपपादयति एतद्धि सर्वाणि नामानि बिभर्ति । भर्तुत्वमेव हत्त्वरूपं ब्रम्यम् । अतः एतद्वागिनिद्रयं सर्वाणि नामानि विभतींत भर्तृवद्वानिन्द्रियस्य नामानि प्रति ब्रसवमिति भावः । एवमुत्रापि द्रष्टव्यम् ॥ १॥ अथ रूपाणं चक्षुरित्येतदेषाञ्चक्थम् । पूर्ववदर्थः। अतो हि सर्वाणि रूपाण्युचिष्ठन्ति । तेषज्ञानस्य सुरुस्लिवात् रूपस्य शुरुषितबन्नझर औप बारिकः । एतदेषां सामैतद्धि सॉल्पैस्समभ् । सर्वरूपज्ञानजनकलायाञ्चक्षुः कारणस्य कार्यसमवोक्तिः । एतदे नैसद्धि सर्वाणि रूपाणि बिभर्ति । क्षुषो रुभ्शनभर्तृवापभरणं तज्ज्ञानह्श द्रष्टव्यञ् ॥ २ ॥ अथ कर्मणग् - बिभर्ति । अत्र कर्मशब्दः पुण्यपापसमककर्मक्षर इति पूर्वमुक्तम् । आत्मशब्दो वषरः । आरमन एव पुष्यपापानि जायन्ते । स च सर्वपुण्यपापकर्तुवनुरूपः, सर्वपुण्यपापनां भर्ती चेयर्थः । पदानामर्षः सष्टः। धिभर्तीत्यत्र पोषयतीर्थे शृइणत्वरूपं मतमुतं भवेत् रूपायां चक्षुरित। ननु नामरूपान्नं रूपं हि द्रव्यगतावस्थाविशेषः; न तु नीलादिवर्णः । तत्र वर्षे तत्र बभूध एण चरणस्योक्तिः । उच्यते । भूस्रा मधुप्रीयत्वथर्वान चक्षुषो विशिष्योक्तिः । सर्वेन्द्रियोपलक्षण मेवेदमिति थी जीवषर इति । वेहत्रणसंघातपत्रमपर लघी. । अत्र कवियत्रयेऽपि ममां कृपणां कणमिश्येतयन्तस् , निष्प्रयं क्रियत इति शेषषणं युकमिव । एषामिति पदस्य पश्चात् पठनात् । तदेशम् सोऽमृतत तसिइये नामरूपविपत्तिर्मभः सर्वदुपसंहल प्रणाली यहूतप्रसवः प्रयतेत्युक्तं भवति। ५,३.A.६] करण्यकोपनिषत् ११५ तदेवत्थं सदेकमयमामा। आसे एफससचेतनूयम्। तदेतदमृद्धं सस्येन छगए । प्राणो वा अमृतम्, नामरूपे सस्यम् । ताभ्यामयं प्राणछः३॥ इति तृतीयाध्याये षष्ठं ब्रझणम् । इति इदारण्यके तृतीयोऽध्यायः ॥ तदेततूयं सदेकमयमात्मा। एवं नामरूपकर्मत्मकस्याचेनस्य चेतनभूत प्रयगारभनो जीवदत्यन्तवैलक्षण्येऽपि नामरूपकर्मलक्षणं तदेतत्तियम् एकं सदय मामा। मामल्पकर्माण्यात्मना अगृहीतविवेकानि पामरणामेकमिव भधन्तीत्यर्थः । तदेतत् द्रढयति आरम एकस्समेतत्त्र्यम् । विवेकिनां त्रयमेतत् अविवेकिनामेकं आत्मैवेयर्थः । उशब्दोऽवधारणे । अविवेकिभिरस्मा पृथक् कुतो न ज्ञायत इत्यत्राह तंऽतदमृधे सत्येनच्छअरु । तदेतद्वाक्यम् अमूनसत्यशब्द विषणपूर्वी श्रुतिः स्वयमेव व्याचष्टे प्राणो वा अमृतम् नामरूपे सत्यप् ताभ्यामयं प्राणरछनः। अन्न भणशब्दो बद्धजीवपरः । ‘प्राणो वा आशयभूयान्' इत्यादौ प्राणशब्दस्य बद्धजीवे प्रयोगात् । सत्यं पुण्यपापकर्मफलमित्यर्थः। ‘तं पिबन्ता' विंन्याने सस्यापरपर्यायस्य अतशब्दस्य कर्मफले प्रश्नोगदर्शनात। ऊर्मफलं अश्यम्भाविसथा सत्यं भवितुमर्हति । तथा च पूर्ववाक्ये अमृतमित्युक्तः प्राणः जीवात्मा। सत्य शब्दोते व नामरूपे । ताभ्यां नभस्रपाभ्यामयं प्रणशब्दिकः प्रत्यगात्म। छनैः। अतः पामरैन ज्ञायते विविल्येति पूर्ववाक्यार्थः; ततध कर्मफलभूता' नामरूपाभ्यां संपिण्डितोऽये स्वयममृतः अपहतपाप्मादिमानेमा व्याथ कुलसंबधृितराजकुमारिवत्। ताभ्यां प्रसन्नो भवति, नाभिभ्यामगृहीतविवेको भझतीति पूर्वश्वयफलितार्थ ईयर्थः । केचितु- प्रणशब्दविधृतोऽयभसृतशब्दः निरुपाधिकासुतमाणशब्दवाच्य ममः । तथा च स एव नामरूपामजगतोऽन्तर्यामी सन् जीवकर्मफलया वसुष्टाभ्यां ताभ्यां स्वयमेव विशिष्टो भवतीति वाक्यार्थः । ततश्च 'तद्वेदं नीव्यासमासीतन्नामभ्यां व्याक्रियन' इति आदौ प्रपञ्चितस्य परमामन एव मैथुनामरूपभावमित्यस्यार्थस्य निगमनपरोऽयं ताभ्यामयं प्राणछग इत्यतसन्दर्भ इत्यपि वदन्ति ॥ ३ ॥३-६. इति इवारण्यरूपधारिकायां तृतीयोऽध्यायः ।। ११६ श्रीरामनुजसुनिविरचितभांष्युक्त (अ,१.A.१, अथ चतुर्थोऽध्यायः । ४–१, अवालाकिहन्वानो गायें आस । स होवाचाबातशठं कार्य अत्र ते अवपीति । स होशयाजातशत्रुः, सहस्रमेतस्यां वाचि दी तृतीयाध्याये, ‘तत्रेदं तर्डब्याकृतमासीत् । इयुपक्षिस उक्षणो जगका रणवस्य प्रपञ्चनाय अयमध्याय आरभ्यते - अबालाकिहचान गार्य आस । इतः गर्विष्ठः बालकस्यापयं बलकिः । दृसश्वसौ बालाकिदवेति स तथोक्तः । ईशब्दो वृत्तार्थस्मरणे । अनूचानः अध्यायी । 'एकां शाखा मधीत्य श्रोत्रियोऽध्याय्यनूचानः ' इति श्रुतेः । अतश्च अमीमांसितवेदार्थं युक्तं भवति । गार्यः गोत्रतो गार्यः । आस बभूव। स होवाचाजातशत्रु झार्च अझ ते ब्रवाणीति। सः बालकिः कश्यै आशीिजमजातशत्रुनामानं प्राप्य, अन्न ते अवाणीवृकवानियर्थः । महाजबसविसमीपे अय मासः करं भुस्सहत इत्यधथ इशब्दः । स होवाचाजातशत्रुः । अत्र दृशब्देन तस्य राज्ञो जप्तविक्षु वासयातिशयं दर्शयति श्रुतिः । तामेवाजगञ्जोऊं दर्शयन्ती तथैव श्रीः। अंध विद्याविशेषः प्रस्तूयते । अथ मायक्प्रजातशत्रुसंवादः कौषीतक्यु पनिषद्यपि भूयते । तत्रत्यं प्रकरणमेव जगद्धावित्याधिश्चरणविषयः। यस्य तत् कर्म', अथास्मिन् प्राग एकभा भ' त्यादिवाक्यानां तत्रैव स्यात् । एर श्रीवाति१िकमान• प्रतिरोधनार्थ प्रकरणमित्युपपादनाय अञ्जस्यं वाक्यमपि गृहीतं सूत्रे, अपिचैवमेके "इति एतद्रयाफध खरायमनेि तत्रे । एतद्वियोपास्यस्य, सत्यस्य सत्यवति रस्यमानं अनेषकम्; । अत्र आदियादिपर्यापः द्वीप; तत्र धोडप, जबमिपुरुष-प्रह न तत्र दक्षिणाद्विषुव - सृष्णविपुल्थपर्यायधवारोऽभिक इति । तत्र आदि यषवे भित लुईन्। पाण्डरवासाः वनपर्याय ए भ्रूयते । एवमन्यान्योऽष मेघ भाष्याः। इति अत्र छHछानेि ईति । समस्तरणाश्च तथैव तस्य प्रसिद्धिरसंति दुमत छ । १,४.१.} इवारण्यकोपनिषत् जनके जनक ति वै जना धावन्तीति ॥ १ ॥ स होवाच गाग्र्यं य एवासावादित्ये पुरुष एतमेवाहं बलोपास इति । स होवाजातशत्रुषु मैतसिन् संवदिशः, अतिष्ठास्सर्वेषी भूतानां रथं राजेति वा अष्ठमेतदुपास इति । तेषु तद्वात्सल्यं सहेतुकं विशदयति सहस्त्रमेतस्य वाचि दयो जनको जनक इति वै जना धावन्ति। ब्रह्म ते ब्रवाणस्येतस्यामेव वाचि निमिते गवां सहस्त्रं प्रीच्छामः। मसमीपमागाय, बल ते उपदशामीत शब्दप्रयोक्ता कोऽप्येतान्तं काऊं न दृष्टः । संवेऽपि हि जक्षविद, जनक एव बन्न शुझ्षुः जनक एव दाता चेति जनकस समीपमेव भवन्ति । भवांस्तु मसमीपमागस्य ब्रह्म ते ब्रवाणोत्युक्तम् । अतोऽनेनैव धक्येन तोषितोऽद्रं गवां सहस्रम्, अवाणीति वाङ्मात्रेणैव प्रयच्छामीति भवः॥९॥ स होवाच गाग्र्यं य एव आदित्ये पुरुष एतमेवाहं ब्रह्मोपासे इति । आदित्ये आदित्यमण्डले योऽयं पुरुभोऽभिमानितया वर्तते, एतमेव आदिय पुत्रमहसुषसे । तदेव ब्रम् । अतः वमपि तद्रक्षेपास्स्वेति भावः । स हो आचाजातशत्रुममैतस्मिन् संवदिष्टाः । स वाजातशत्ररेतुच्छलोवच । कि मिति ? भा मां प्रति एतस्झिन् आदित्यपुरुषविषये मा संग्रदिष्ठाः संवादं मा आर्षः । अज्ञाते हि विषये संवादः कर्तव्यः, अयं तु ज्ञात एवेति भवः | कॅथ मेयतह अतिष्ठाः सर्वेषां भूतानां मूर्धा राजे व अहमेतपुषास इति । वैशब्दोऽवधाभणे ; प्रसिद्धौ वा। अतीय=सबनतीत्य तिष्ठतीत्य3िषुः-'आतो जनकोजनक इतीदमर्षि अजातशत्रुगक्षमेच में धृतवयम् । अन्त एव इति शश्वत्। ह्निति, बनक एण श्रोता जनक ५ख ज्ञाता, बक एव बुभूषुः, जनइ एव दियुरेति इंदधेसर्व माधवं शहरम् । तदेवेह प्रश्नान्तरेणञ्चम् जनक एव प्रशुङ, जनक एष वा वेति । अज्ञाते हि विषये ऽति । नन्धत विषये विदो बादश्च भवतः । रंधाइख क्षते ष। समस्येऽभावें । खत्रीयवादेनैकीभूतो भावः संअह्नः । अत्रैते श्रेषन् परः तथैवेयकृय मेंः, तत्र संप्रदः 'मा मैतस्मिन् संधादपेषु 'इति बिन्नी षोतशिक्षये। मामेतदूिषवे सुद्यैसीखायान्तं खं न इdघ/ । तदुक्तं मम न संमन्यत इति तदर्थः । अत्रापि स एssआपः । यो प्रति घं संवर्धयन् न। मदभिमतवाक्यसमानार्धजापान नभूरिति थार्थीत् । सर्वथा मा इति निषेवः, न विषयस्य तत् । किञ्च पीतकरि पेत् ११८ श्रीरङ्गरामानुजनिविरचितभाष्ययुक्त [थ,३.. स य एतमेवमुपास्तेऽतिष्ठास्सर्वेषां भूतानां मूर्धा राजा भवति ॥ २ ॥ मनिन् ’ इत्यादिना विचुभयथः – सर्वेषां भूतानाच मूढं मूर्धा श्रेष्ठः , दीप्तिगुणोपेतवद्राजा इति एतैरधिात्वसर्वभूतमुधैवराजवै विशिष्टमेतम् आदि यपुरुहमुपासे । अतोऽस्य ज्ञातवादस्मिन् विषये संवञ्चो न कर्तव्य इयर्थः।। वोक्तस्य फलं दर्शयति स य एतप्रेषयुपास्ते अतिष्ठाः सर्वेषां भूतानां गृध्र राजा भवति । य एतमादित्यमेवमुकगुणविशिष्टमुपास्ते, सोऽयमतिष्ठा आदिगुणविशिश्वदित्योपासन्वशात् वयमपि तकन्यायात् त्रुण्युक्तो भक्तीति भावः । अत्र ' म एषोऽन्तरादित्ये' इत्याद्युक्तं परमामोच्यत इति न अमितय; उतरखण्डेषु वक्ष्यमाणाङ्गलभू-चन्द्रादिपुरुषसहपाठात् , अस्य पत्रक्षयनिषेधाचेति । द्रष्टव्यम् ॥ २ ॥ 1. अयं स्ल, पष्ठः । अन्यत्र ‘जकविशिष्ट' इति । साम। अत्रायमथ-भयाद् बलाकि, 'राशसद्धिः प्रतिबोधनीयः ’ इति संज्ञा समेयाय । प्रद्युम्नो राजा । न तेनोपदेक्ष्य बभूव। अथापि, ‘ अस्यार्षेषु एवं था तथा वेतेि संदेहः स्यात्; अस्मत्संदेन स व्यपैतु ’ इति खर्थे भन्यानो बालकिः, अझ ते अवाणीति बभाण । अथ के प्रति राजोक्ति; सहस्रमयादिः। तत्र द्देश आशयः सुचः- एतस्य अवि सहनं देशः | न तु उपरि अल्पाहार्यं किञ्चिद् देरै भविष्यति । मध्यमणस्य अग्राह बादात् । अद्यापि अहंवास्मभ्यं वतव्यमिति बिंबैकस्ते जात इति संतुषः । जैनक्तुल्य प्रभावाश्च ब्यं, त्वक्दो न अह्वप इति जानीमः । इत्येछ अर्षन्थना। इन वनां विहाय किञ्चित्संकुचितप्रभृतिर्थालकिः, 'एतसेवई अलोथाले | भवत एतस्मिन् संमतिरस्ति न वेति । न जाने' ति र्हमस्खर एव प्रयुज्य दर्शयामास | गई संमन्ये रत्यैव बोधरि नृप आहेति । इषेत्र रीतिः। अन्य व अभिन्नोऽयजतप्रभुः अतः अभमिमुदारधा जनकं प्रशंसन्, अतनहुषस्य मे सविधमेव । विवक्षवे भवते एतागर्थमपि सहनं वनं ददामि; अपयश्च बँधमानन्तरमधिमपि' त प्रिमीत एल बसरू; प्रयुश्च । दृशतु वः किः, ‘यद्यत् अस्माभिः ऍक्ष्यते, तत् पर्वमयमविशदमेवैतत् तवान् स्यात् । तस्माहमसंबन एतद्भीतांप्रमथ्या यज़ अयं वृको भभg ’ति आठ-, एवमेवाहं अक्षेपासे इति । निझमकोई यस्यादितमेव ब्रह्मवैनाले , तस्मात् ते अयं अझ न बैति संवेदवेद्योऽयो मा भूत् इयशयः, तत्र राजअयुझच, यदि विषय ईयद्वा अतः संदिग्धः स्यात्, तर्हि भझता संवादः कर्तव्यो भवेत् । मया स्वेतचुंसवमपि सुतम् ; एतफलादिमपि । भवतैश्चायमद्यत इति भवासंबर इह न भवतीति । इयमे तीिमा प्रीतिः कूपेषुस्तचितसृतिप्रवर्तृिज भाष्ये आयिते । तथा च मा सापह्नवनिमग्नं अगितमपनेतुं च बकध्यम्, तत्र पर्तिम् इति ईदिनेति । अ.९.१.] इवारण्यकोपनिषत् १११ स होवध गर्यो य एवसौ चन्द्रं पुरुम एतमेवाहं ब्रह्मोपास इति । स होवाषाजातशत्रुषु मैतस्मिन् संवदिष्ट बृहत् पाण्डवासास्सोमो राजेति वा अहमेतमुपास इति, स य एतमेषप्युपास्ते अहरहई सुतः प्रसुती भवति ; नास्थानं क्षीयते ३ ॥ स होवाच गभर्यो य एवासौ धन्ब्रे-। चन्द्रे चन्द्रमण्डले तदभिमानि तथा वर्तते यधनपुरु, तमहमुषस इति गार्थ आहेयर्थः । स होवाचाबात श्त्रुः । पूर्ववद । वृहत् पाण्डखासातोमो राजेति वा अहमेषुणास इति । बृहन् महान्, पाण्डुरं शुक्लं किरणरूपं वसिः वनं जगदाच्छादकं यस्य स षष्ट्रवासाः-उक्तञ्च ध्यासयैः"पण्डीशुभिर्जगदाच्छादकवत् पण्डवा सस्य ५ मिति- सोमो राजा यज्ञसाधनभूतसोमराजशब्दितस्ताविशेषेणैकशब्दा मिलापप्रयुक्तदभेदेन वा, चन्द्रस्यौषधीशतधा सेमराजशब्दवाच्यस्तविशेषब्क्षणौ चीनमीशतया ईशेशितघ्यसंपन्यकृतामेदेन च सोमो राजेति मैतैर्गुणैः एतं द्र पुस्सी अहमुपास इत्यर्थः। सोमनाऽभिन्नत्वेनोपासनफलमाह स य एवमेव सुषास्ते अहरह्नई सुतः प्रसुतो भवति ; नास्यान्नं श्रीयते । कुत्र इति प्रसुत नि च कर सः। उत्कणविशिष्टचन्द्रपासकः अहरहः समं पुसवानियर्थः । ऋतिविकृतिभेदविवक्षया सुः प्रमुत इयुक्ःि । चन्द्रस्यान्नभूतसमशब्दवाच्यता सकवेनोपस्यवादनक्षयत्वफळीथनमपि ततुभ्यायां युज्यत इति द्रष्टव्यम् । केचित्तु-चन्द्रस्य स्वत एव देवत्रभूतसोमत्वात् तत्वेनपासनपैमानझया भावः फलम् । तस्यैव सोमराजशब्द ब्दमुख्यार्थत्वेनोपासनस्य यथार्थसंभवे समराज दधच्यलाऽभेदोपासनाभ्युपगमस्य व्यर्थवात् । न चैवं सुतः प्रसुत इति गाग्र्यं आययं इति । अत्र संवेंत्र आहेत पदं डिन्त9तस्फमव्ययम् प्रयचेये दर्य प्राप्तम् ।। सुतः प्रसुतः इति समळताभिषक्सफरानुरोधेन उपासनेपेि समस्तविषयत्वं संपादयन् अर्थमाह यतेत । सर्वत्रेणैफेति । ऽशशिोषणचलदभावेत्यर्थः । तरि इति । शाक्रे डे सोम इति पदमभ्यालय अभ्य सोमः अहहरमधुतो भयम्। १छfि । प्रकृतिपय ङितियागभिमभिभञ्चोमयागमिप्रवैयर्थः। --
१२० औरङ्गरामनुजमुनिविरक्तिभाष्युक्त (अ४ज़ा१. स होवाच गाग्र्यं य एवासौ विद्युति पूरु एतमेवाहं अलोपास इति । स होवचाजातशत्रुमं मैतस्मिन् संवदिशा, तेजस्त्रीति वा अहमेत वृषास इति, स य एतमेवमुपास्ते तेजस्वी ३ भवति, तेजस्विनी हास प्रजा भवति ॥ ५ ॥ स होघाच गारों य एचप्रमाकाशे पुरुप एतमेवाहं अक्षोभास इति । स होवाचाजातशत्रुर्मा मैनस्मिन् संमविश्व, पूर्णमभवतीति या अहमेतायुधास इति, स य एतमेवप्युपास्ते पूर्यते ह प्रजया पशुमिनां स्यास्सालका प्रजोद्वर्तते ॥ ५ ॥ स होवाच गाग्र्यं य एवायं वा यौ पुल्स एतमेवाहं जल्लो पास इति । स होवाचाजातशत्रुओ मैन् िसंबविग्राः, इन्द्रो वैकृष्फो सोमसुरूपफरकीर्तनमयुक्तमिति वाच्यम्; यदस्य सोमराजवेनोपासने सोमराज शब्दबाध्यनाविशेषरूपफकीर्तने विरोधाभाव एकशब्दरूपितवरुपप्रय सतिसत्वादिति वदन्ति ॥ ३ ॥ स होवाच गाय य एवासौ विधृति – विधुति विद्यमानस विधुदभिमानिनः पुरुषस्य तेजस्विवेक गुणेनोपासने स्वयमपि तेजस्वी भवति पासकः; तपुत्रश्च तेजची भरतीयर्थः । प्रज पुत्र इत्यर्थः। शिष्टं स्पष्टम् ॥४१ स होवच गाभ्यं य एवायमाकाशे-। आकाशे विद्यमनन्तु तदमि मानिनः पुरुषः पूर्णस्वविशिष्टोपासनायाः फलं प्रजया पशुभिश्च परिपूर्णत्वम् पूर्ण त्वप्रयुक्त नित्यपावलक्षणाप्रवर्तित्वविशेषणविशिष्टोपेंसनाय; फी प्रजासन्तानावि+ च्छितिरिति बिभागो द्रष्टव्यः । उद्वर्तते । उद्वर्तनम् = लोकान्तशमनः ।। अस्योपासकस प्रजा अस्माल्लोकालोकान्तरं न गच्छतीत्यर्थ। शिष्ट सष्टम् ॥ ५॥ स होवाच गाभयं य एवायं वाथै. - इन्द्रः पमैश्वर्यशली। योऽयं पवते एष देवानां गृहः' इति वायोर्देवस्नेकत्वपसिद्धेः देवयोवसान - लेकान्तरं न गच्छती तिं । पुण्ठादिति कमीतयुद्धमिह धटनीय । संतानाविचिच्छतिरिति पूर्व पंजाह, ‘संतानमनुआध' खर्षि पुरातापित्रा मम। आन्दोये (३-१-१) पूर्वावहिलोणावगमनं यह इलुकम् । अ,.बा.१.] इदारण्यकोपनि १२१ अजिता सेनेति वा अहमेतम्पास ३ति, स य एतमेवमुपास्ते जिष्णु ह्रथशजिष्णुर्भवत्यन्यपतस्यजयी ॥ ६ ॥ स होवाच गाग्र्यं य एवषभशौ पुरुष एतमेवाहं नचोपास इति । स होवचाजातशत्रुमं मैतदािन् संचविश्वा विषासहिरिति वा अहमेतमुपास ति, स य एतमेवमुपास्ते विषासहेि’ भवति बिषासहिद्दप प्रजा भवति ॥ ७ ॥ स होवाच गाग्र्यं य एवायमसु पुरुष एतमेवाहं अधोपास इति । स होवाचाजातशत्रुम मैतस्मिन् संत्रदिष्ठाः प्रतिरूप इति वा अहमेतषुषास इति, स य एतमेवमुपास्ते प्रतिरूपें हैवैनमुपगच्छतेि नाप्रतिरूपमथो प्रतिरूपोऽसाज्जायते ॥८॥ त्रैष्ठ्यम् । मरुतां गणत्वपसिद्धेरपराजिता सेनेत्युक्तिः । जिष्णुः बय शीलः । अपराजिष्णुः अपराजितः । अन्यतस्यायी = अन्यते भवः अन्यतरस्याः । शत्रव इति यावत् । तान् जेतुं शीलमस्येत्यन्यत्स्थजायी । 'दुष्यजाता 'विति णिनिः । शिष्टं स्पष्टम् ॥ ६ ॥ स होवाच गाग्र्यं य एवायमग्नौ -- विषासहिः सङ्गमक्षयः मभिरित्यर्थः । मर्षणशील इति वlऽर्थः । विषासहिबगुणविशिष्टलिपुरुषो पासनेन स उपासक, तसुनश्च विशसहिर्भवतीत्यर्थः । शिष्टं सखीम् ॥ ७ ॥ स होवाच गाग्र्यं य एवायमप्सु - प्रतिरूपः प्रतिविषः। संप्रति बिग्योपेतपादपम् अपुरुषस्य प्रतिरूक्षवविशिष्टोपासनोपपतिः। यथक्रतु यायादेव तदुपासकस्येदं फलम् । प्रतिरूपं सदृशमेव कबन्धादिकमेनम् उपासक एगच्छति आफ्नोति । नामतिरूपं प्राप्नोति । प्रतिलए सश एव पुत्रोऽस्या अत इत्यर्थः । शिखं स्पष्टम् ॥ ८ ॥ १२२ श्रीरनरमनुबमुनिविरचितभाष्ययुक्ता [अ..ना., स होवाच गपियों य एवायमादरें पुरुष एतमेवाही प्रश्नोपास इति । स होवाचाजातशत्रुओ मैतस्मिन् संददिष्ट। रोचिष्णुरिति या आमेर्युपास इति, स य एतमेवपास्ते रोचिशुई भवति रोचिष्णुह्रस्य प्रजा भवत्यो यैः संनिगच्छति सचतानतिरोचते ॥ ९ ॥ स होवाच शग्र्यं य एवायं यस्ते पञ्चच्छन्दोऽन्द्रेत्येतमेव अलोपास इति । स होवाचाजातशत्रुर्मा मैवसिन् संयदिष्ट असुरिति । अहमेतमुषास इति, स य एतमेवमुपास्ते सर्वे दैवासिन् लेक आयुरेति नैनं पुरा कालात् प्राणो जहाति ॥ १०॥ स होवाच गाग्र्यो य एवायं दिक्षु पुरुष एतमेवाहं ब्रह्मोपास इति । स होवाचाजातशत्रुओं मैतस्मिन् संवदिष्ठाः द्वितीयोऽनपग इति वा अहमेत स होवाच गाग्र्यो य एवायमादर्श - आदर्श विद्यमानस्य प्रतिबिम्ब पुरुषस्य रोचिष्णुत्वं आजमानत्वम् - स्क्च्छवमिति यावत् । तदुपासकः , तपुत्रध रोचिष्णुरेवं भवति । अथो अपि च यैः संनिगच्छति यैः संग भवति, सर्वांस्तान् अनिरोचते अतिक्रम्य प्रकाशते । समाननमुतमलको भने तीत्यर्थः। शिष्टं स्पष्टम् ॥ ९॥ स होशाच गाग्र्यं य एवायं यन्तं पधाच्छन्दोऽन्देति । यन्तं गच्छन्तम् । शब्दमिति अस्य विशेष्यं प्राञ्म्; उत्तरत्र शब्द इति भवणात् ।। तथा अंग्रे गच्छतं शब्दं अनु अनुसूय यः पथाच्छब्दः प्रतिध्वनिरुदेति मूढशब्दानन्नत मुदेति, तस्य प्रतिशब्दस्य प्राणकर्मचत् अरत्यहमुषस इत्यर्थः।। असुः प्राणः । प्राणजन्य इति यावत् । । दुषासनस्य फलम्, अस्मिन् लोके उपासकशरीरे यावदायुः अक्षम्, तत् सर्वमेति । नैर्न पुग जलात् प्रण जहानि । आयुस्तकलन पुरा एन्सु4१मसृथुर्न प्राप्तो यर्षः। शिष्ट पष्टम् ।। १० ।। स होवाच गाथै य एवायं दिक्षु -१ दिशां युमभूताधिदेकयः बान् द्वितीयवेनोपासनोपपतिः । द्वितीयवं द्वितीयक्षत्वप् । अनपगषय अनि अ,४.१] इदारण्यकोपनिषद् १२३ खास इति, स य एतमेवमुपास्ते द्वितीययान् ह भवति नास्राङ्गण छिद्यते ॥ ११ ॥ स होवाच गाग्र्यो य एषा छायामयः पुरुष एफमेधाहं बलोपास इति । स होवाच जातशत्रुभ मैतस्मिन् सं दिष्ठ मृत्युरिति मी अहमेत युषाम इति, स थ थमेवमुभास्ते सर्वं हैवास्मिन् लोक आयुरेति नैनं पुरा लान्मृत्युरागच्छति ॥ १२ ॥ स होवाच गायों य एवायमात्मनि पुरुष एतमेवाहं अश्रौपास इति । सहोवाचाजातशत्रु मैतस्मिन् संदिश आरमन्वीति वा अहमेत सुमास इति, स य एनमेषुषाने आमची है भक्षयामिनी हास्य प्रजा भवति । छिन्नत्वम । दिश प्ररस्परविच्छेदाभावदनपावोपतः। तत्र द्वितीयवेनोपासना फरो द्वितीयानिति । सहयवातित्यर्थः । अविच्छिन्नस्रलक्षणानपगवोपासनफलं नासाहूणश्छिद्यत इति । गणः मधुवर्गः अत्र उसकात सिछद्यते नतरितो भवति । उपासकस्य बन्धुविलयो ने भतीयर्थः। शिष्टं स्पष्टम्॥ ११॥ स होवाच गाग्र्यं य एवायं छायामयः – । छायामयः पुरुषः धच्छाया । तस्याः गृयुवतीनद्यस्वच मृयुग्येनोपासनपपतिः । शिष्टं वत् स्थष्टम् ॥ १२ ॥ स होवाच गभर्यो य एवायमात्मनि – आत्मनि शरीरादौ अहः यिभिमन्यमानो यः पुरु, ते खांसानं वै एव बलोपास ह्यर्थः । अथवा। भ्यगमसमभ्यं प्रकोपात्र इत्यर्थः । आत्मन्वी आत्मशब्द प्रशंसाय छन्दसो जैनप्रययः । प्रणतशरीरेन्द्रियादिसत्चीवष्णभन्नत्वोपपतिः । एवं तदुपासक, युवश्च आस्वी भक्तीत्यर्थः । शिष्टं स्पष्टम् । । आमनि पुरुष इति । शरीरः पुरुष इति सौधातकिश्रुनेः आश्रमपदं शरीरपरमिनि । १२४ श्रीरगमनुबमुनिविरकिभाष्यर्थं [अ.१.१. स ह तूष्णीमास गार्यः ॥ १३॥ स होवाचाज्ञातशत्रुरेतावन् ३ इति। एतावीति। नैतावता विदितं भवतीति । स होवाच गाग्र्य उप स्त्र यानीति ॥ १४॥ स होवाचाबातशत्रुः प्रतिलोमं वै' तयद्रात्राणः 1, बैतd. शां. स ३ तूष्णीमास गार्यः । ततः पमुक्तरापरिश्तैः गर्यः तूष्णीं बर् वेत्यर्थः ॥ १३॥ स होवाचाशत्रुरेतचन्न् इति । नू इति प्रश्ने कृतः । एतावदेव किं त्वय ज्ञातमिति सोजातशत्र रबाि उत्रण पप्रच्छेयर्थः। गार्थ आहे एणायीति । एतावदेव मया ज्ञातम्; नेतोऽधिकमित्यर्थः । पुनरजतप्ततुरह नैतावता विदितं भवतीति । स्वरूपमिति शेषः । एतां ज्ञातेन प्रशस्त्र रूपं न विदितं भवतीत्यर्थः । करोतेभ्योऽन्यदेव ब्रसत्रमिति भावः । स होवाच गार्षः। एवमजातशत्रुणोक्तो अतिताभिमानः नीचाः दयुतमां विद्या', 'आपरूसो अब्राह्मणाद्विद्योपयोगः’ इति शास्त्रमनु मुख्य क्षत्रियादप्यातशत्रो जैविधमुपादिल्लुः, नानुपसन्नाब बज्ञोपदेष्टdथ मि६ शत्रयं जानन् गार्यः स्वयमेवाहेत्यर्थः । तृशब्दो नक्षविघ|पाती गार्यस्य ता" चिकमभिनिवेशं सूचयति । किमितीत्यत आह उप वा यानीतेि । स्व बार उपयानि शिष्यसन्नुषागच्छामि । मी अलविधां देहीत्यर्थः ॥ १५ ॥ स होवाचाजातशत्रुः एवमुपसनं बअिकिमबलानुवाचेत्यर्थः । हे ऽतस निरभिमनवप्रशंसार्थम् । किमिथुनच ? प्रतिलोभं चैतद् 1. पाटिन् , , तावता विदितं भवतीति। एतदुपरि, 'यो वै शस्त्रके एवैष पुमणं । यस्य तत् र्म स वै वेदितव्य' इति अधिकं षोतयुकम् । ननु शालाकिंग प्रथमविपुषः'एतमेई भोपासे'वुः । तदभावे शबढे धम्पुमतथोत:। एवमुपर्युपारेि २६ पास अलकिः इति प्रति मन्यते । कां । विचारयति कथमदं सु अतः एकं हि लोके न नूनमेषु अतो भ्रशत्वारोमात्रमिति । उनले एवमेष श आदित्यपुर्यायनेऽपेण साक्षाद् भितमतानि शर-आक-बभ मंदिग्धैममनुश्य तं बालकिश। अजातशत्रुणा तेषां पुषाणां प्राgणव सियो मेऽत अधिई ई तद्दिति प्रश्नस्थैते स्वQअचनेनसुBधुरमनुगम्य तजोऽतिरात्रप्रतिबंध | aथा च 'आत्मैवेदमत्र बसी’, ‘तद्दे’ तीब्यातमासीत् ', 'स्र एष इव प्रबिe. इति अपि तस्य विलियमवैशषी भी धर्षम् । अ...१.] बृहदारण्यकोपनिषत् १३५ श्ववियथुपेथात् ब्रह्म मे वक्ष्यतीति, ध्येय त्वा दापयिष्यामीति । ते पाणावादापेतस्थौ । तौ ह पुत्रं सुसमाजग्मतुः । तमेतैर्नामभि रामन्त्रयाश्च, दृढून पाण्डरसः सोम राजनिति । स नोत्तस्थौ । तै व्येष या ज्ञापयिष्यामीति । प्रतिलोमं विपरीतं वै तत् । किं तत् ? यर |क्षणः उत्तमवर्ण आचर्यवेऽथकृतः क्षत्रियम् अनाचार्यस्वभावम् , ‘ब्रझ मे वक्ष्यती ‘ति शिष्यवृस्य उपैया उपगच्छतीति । एतत् आचारविधायकशास विरुद्धमिति भावः । कथं तर्हि विश्वप्रप्तिरिति न वाच्यम् ; आचार्यकमस्वीकृय मैत्र्यैव केवलं विज्ञाधयिष्यामीत्याह व्येष त्वा ज्ञापयिष्यामीति । त्वा त्वम् । केवलमेव विज्ञापयिष्यामि योधयिष्यामि । ब्रझेति शेषः । वे व्र्यस्रधानं छान्दसम् । तं पाणावादाय तस्थौ। एधमुक्कू पाणावादाय हस्ते गृहीत्वा, गभयपदिष्टजीवातेरितबलज्ञापनाथाऽऽसनदुदतिष्ठत् । तौ ह पुरु सुसमाज ग्मतुः। तौ गर्यो जातिलान् तस्मिन् राजभवने सुतं कञ्चित् पुरुषं प्राप्तस्तौ । तमेतैर्नामभिरामन्त्रया । एवं सुप्तपुरुषसमीपं गायें नीचेऽजातशत्रुः ते सुप्तं पुरुषभेतैः वश्यमभं नभभिशमन्नयचर । तानि नभान्थाइ बृहन् पाण्डवासः सोम राजनिति । अत्र, “ प्रयों बच ज्येष्ठश्च श्रेष्ठश्चेति ज्यैष्ठधरौष्ठघगुणेन आणभ्य इत् बृहनियामन्त्रणम् । अव्यासस्वच प्राणधर्मः; ‘किं मे वासः इति प्राणेन पृष्टे, ‘आथे वासः ’ इति अभ प्राणवासस्त्रोतेः । तासालापाम्, 'यच्छुनं तदपा' मिति शुनवर्णाश्रयत्वात् पण्डवं युक्तम्। सखानश्रावणे, अथैतस्य प्राणस्य शरीरं ज्योतीरूपमसौ द्रः इति प्राणस्य कद्रसंबन्धतीते ॐथणय सोमेति प्रणस्त्र संबोधनम् । प्रथो वै सम्राट् ' इति अषणा राजन्निया भज्यते” इति व्यासवैः। पाणावादायतथावित्यनेन कथां शैधभत्रक्षमथ बालक्षुिसाहयामासेते धनि। त्रिस्यार्द्धभागविषयतया ययनं यासायैतमर्थतोऽभूदति भयादिना । सोमेति माणस्येति। सोमदत मुर्भग्य माने नामानि चैषुषे वयनेिइ प्रयुकाने ब। प्राणो वै सम्राडिति 'प्राभं वै सम्राश्च परं ब्रह्म’ (बृ. ६-१२३) इति वक्ष्ये सहपदस्य जनकसंबुदिस्प न प्राणस्य राजनं ततो न सिद्धपेत् । अथवा पापमिदं भ्यन्तरे कपि सदिति विश्रुश्यमति, भ्याक“शतमश्वमेन मुच्यते ।
==[सम्पाद्यताम्]
=[सम्पाद्यताम्]
= १३६ ल ब्लू जिवित [अ.१.१० पाणिग पेषं योधयाशकार। स होलस्यौ॥ १५॥ 1. पगीिनशपेयं. श. ‘पेषे इण' इति माधवरम् । स नलस्यौ। है पाणिना पेयं बोधयाश्चकार । एवममन्त्रितोऽपि सः सुप्तो नदतिष्ठत् । ततोऽजातशत्रुतं सुसं पाणिना पेषम् - 'हिंसार्था नाञ्च समनिकर्मकण 'मिति पिंषेः तृतीयाथापुषपदे णमुळ । तृतीयाप्रभृतीय तस्या 'मिति विफलात् समासाभधः – पाणिना पिषु बोधयाश्चकर प्रबोध यक्ष । स होतस्थौ। सः एव पाधिना पिष्टः सुप्तधूल, पेषणाभ्श्ववतिष्ठत्। एवं प्राणनमभिरागत्रणेऽपि अनुत्थानप्रदर्शनं जीवात्मनः प्राणान्यत्रज्ञा नार्थ। सुषुप्तिदशषामुषर्तव्यापरेभ्यः शरीरेन्द्रियेभ्योऽपचस्प जीवे सुज्ञान तस्यामपि दशायामनुपतच्यापारान् प्राणान्यवमेव ज्ञापनीयमिति, आणनामभिर मन्त्रणेऽप्यर्थानेन, पाणिपेषणेनोस्थानप्रदर्शनेन च जीवस्य प्रणव्यतिरेकः प्रद शिंतो भवति । तथाहि-मुक्षस्य प्रधानताम्‘सुखमहमवाप्समिति सैौषुप्तिकादति संन्धानेन सुषुप्तिकाले जीवशब्दितस्य सिद्धती आनन्दमूर्तिः तस्मिन्नुपतया पारे न संभवतीति तस्योपरतव्यापारेभ्यः शरीरेन्द्रियेभ्यो वैलक्षण्यं सिद्धमेव । तदानीमप्यनुप्रासादिव्यापारः प्रण एवं यदि जीवशब्दवाच्यः स्यात्, तर्हि क्लमभिगमन्त्रणे तदुरआनमावश्यकम्। लोके स्वनग्न आमन्त्रितम्योभानवर्णनम्। अः प्रणनामभेशमन्त्रणेऽप्यनुआन आपस में औक्कब्वार्थवमिति तदतिरिक्त जीवसिद्भिरिति । न ते 'प्रयगानन्, विज्ञानमये' त्यादिजीलासभिशमन्त्रमेऽप्यनुस्थान दर्शनात् त्वभिसाथ शरीरेन्द्रियमाणातिरिक्तस्यापि वशजवं (शब्दार्थधे!) न साविति वाच्यम् - देहयतिरिक्ते स्वसन् आमाभिमानशूपस संसारिणः सुदशीका सिब्बैभनणेऽप्नुयानादेव । यत धुन्वदधदितमसो पापिनों पेषमिति । यथा चिप्पेति श्रुयताम् । इवातिरितिबोधनार्थ मन आमन्त्रणमितेि पञ्चशरस्य टीडोकस्य न तत्र तत इयतम भगणविषस्वै धागोपपादयति धुलिशायामेवर्षक। - -- --- --- 4 --...- --- -अ,४.१.] अवाष्पकोपनिषत् १३७ तितशरीरादिसंघाते स्वमस्त्रममिमनुते, तक्षन आमन्त्रणे उधानवर्णनाच । न चायं समषिः प्रणवैव जीवशब्दार्थत्वेऽपि संमवतीति वाच्यम् – प्राणस्यैव संपाता भिमानिये अनुपरतव्यापारस्यैव तस्थ पाणिपेषणानन्तरं पूर्वमसतः प्रोधख प्राप्या अथानासंभवात् । न च जीवस्याप्नुथतम्यापारस्य तदसंभवः शक्यःतस्य स्फुर णामकयागरसनवेऽपि तदानीमप्रबोधवान् । प्राणस्य तु तदानीमपि शरीरे सध रतः स्वनाममिशमन्तणोश्रवणमचेतनत्वमापादययेवेति चेतनस्य तद्वेक्षण्यं सिखाण येवेति द्रष्टव्यम् ।। १५ ।। आमन्त्रणाश्रयणमचेतनत्वमापादयत्येवेति । पाणिपेण इवाऽऽमन्त्रनेऽपि प्राणेन प्रबुहेन भाव्यम् । अप्रसिद्धंग अतसंकेतेन गन्ना आमन्त्रणे अप्रबोभो न दोषयेति चेत्-- 'मुख्यप्राणस्येदमिदं नामे' ति प्रतियोर्बित एव यक्षा सुप्तः, तदप्येषमामन्त्रणे अप्रबोधात् । मुख्यप्राण एवाहमिनि विवेकोऽयपेक्षितः। स तु अदौ आत्मभ्रमवंशशास्तीति नतिष्टतत चेत्-अस्तु। अथापि प्राणस्यानुपरतव्यापारान् सदैवैष प्रतिश्रुतेति कथमाभश्रणश्रमण ? तथा च अहमादृत इति मनाभावादनुत्थानेऽपि, अभ्रवयं कथम् । अतोऽतान एष प्राण इति भाः । नन्यश्रवणं मनसः पुरीतत प्रवेशान् इन्द्रियाणामुपरतत्वादुपपद्यते । अत आमन्त्रणातु त्थानं पाणिपेषप्रतिबोधनञ्च मे प्रणम्य ते रेफमिलियष्यतैिसें गा खाधयेदिति, श्रुण्ययं ग्रंथाश्रुत ए कथिवंतु । तथा हि-अजातशत्रुणां प्रतिबुनधरिमितस्य तत्र सुषुम्नस्य जीवस्य सम इति संति स आमयते, हे इन पाण्डवाः सौम राजजिति तद्विषयैः अनेकैर्नामाभिः। तथ. शुभानेम तस्य तदीयोपकणार्गस्थ से खखस्थानेषु थियभाव आविक्रियते । अयं पाणिपेषणेन गनमन्तफलनां यथास्थानमशतिश्च दाप्यते । एतदआयाविकारर्धमेव योपरि, कैम तवातुकुत एततगात् ' इति प्रश्नः ; उपन्यासथेति । उध्यते । देहेन्शियाणामुपरततया जीवस्तदूषतिरिक्ष इति सिद्धम् । उपलभ्यस्योच्चैसनिःश्वरूपव्यापारस्य प्रषीधितया प्रण एव जीव इति शङ्कषते । तत्र गणो देवता वैित वीभते, उतनाति इति । अर्थ सप्तभद्रणे प्राणाधिष्ठातृदेषता भद्र स्युमिति, स च बृहन् पाप्रसाः सोमो राजेति विदितमितेि व प्रणदेवतातिरितो जीव इव देहे मा भूदिति सश्च स्यात् । सा व्युदस्यते एषमामन्त्रणेन । देवताया अप्रबुद्धत्वभवेन तन्नाम्ना आमन्त्रणे जीवभूतापस्तस्या उत्पन्न बकमिनि । हाईवानुत्थाने च पाणिपेषणनमस्रमयुत्थानं न स्यात्। आतानविहितः प्रष ईयुषी च तस्य लयं व्यापृतस्य प्रज्ञामेष्टव्यम्। तष गहिरा मनोवस्थानमसेि । तथा ततबिनेनाभिमढ़नां पदानामपि तद्वर्षमेवैवितम्पम। अत आमन्त्रणाभवर्ष पघळ ओोधषु न स्वस्रम् | यति हि गनि नामानि अनिचन मम बड़यस्य , तान्य गर्भमिति | अषदेतोभषज्यति रिजवे न बीबल, लोकतं श्रमण परत, १२८ श्रीरग्रामशुजमुनिविरचितमष्ट्युक्त । [आ.५.ब्रा.१ . स होवाचजातशत्रुमैष एतन्सुतोऽभूत् , य एष विज्ञानमयः पुलः, फेम तदोऽभूव कुत एतदागादिति , तडै ६ न मेने गयेः ॥ १६ ॥ एवं देहेन्द्रियमनःप्रणव्यतिरिक्तं जीवं प्रतयं ततोऽप्यन्यं परमात्मानं प्रदर्शयितुमारभते स होवाचाऽजातशत्रुः । एवं जीवं प्रदद्यातशत्रुः गार्थः माहेत्यर्थः । किमिति ! यत्रेष एतस्सुप्तोऽभूद्य एष विज्ञानमयः-कैमं तदा भुव इत एतदागादिति । यत्र यदा एषः एतसुप्तोऽभूत् 'एतत् खाएं सुप्तोऽभूत् । स्वयं प्राप्तोऽभूत। एतदित्यनेनैव स्वधािवर्थस्य सिद्धत्वात सुप्त इत्येतत् प्रयथार्थमातपरम्। पाकं पचतीति । यद्वा एतद ईदृशं सुतं यस्य सः एतन्सुप्तः। क एष इति निर्दिष्ट इत्यत्राह य एष विज्ञानमयः पुत्रः । 'यः संख्यामान एव सर्वेन्द्रियार्थविज्ञानमक्षयोतिष्टति, स एष पुरुषः । कैप तदा भृत् । अर्थ तदा पाणिपेपणोधापनात् प्राक् स्वापदशयां हैं ज्ञितः । एतत् एतस्मिन् काले कुत आगाद् कुत उदस इतीत्यर्थः । इति आह पप्रच्छेति पूर्वेण संबन्धः । एवं बसुषुतेः ज्ञानतया प्रवेधापादानतया न जीवात् परमीश्वरं दर्शयितुमेवमजान ऋण पृष्टोऽपि गार्यः, तदु हैं न मेने सप्रश्नार्थ न ज्ञातवान् । उमब्दोऽ धारणे । ईशब्वो बृतार्थस्मरणे ॥ १६ ॥ 1, एतद स्वप्नं सुन भूत् तनं प्राप्तो भूत् । ग. 2. ग्रस्त प्रसुखपमान, ग, बीबस्य लिम्घुषारस्पप्रबोभवं न युज्यते । एवं प्रणतदेवताभाष्यतिरिक्तया जीनसाधनार्थमेध सुषुप्तसंबन्धितया संभावितानि अन्यानि नामान्युषेऽथ देशसविशेषणदेवतानामनिर्देश इति शुकमिति। श्रीभाष्ये प्रपनमभिरिति शणविष्यतिरिक्तमिति च पदयोः प्राणदेता प्मभिसंइितेति ध्येयम् । अत्र आमन्त्राश्रवणनिरूपणेने आर्थ खनइ ङित्र सुषुप्त इति इष्यते । प्राथनामभिरमन्त्रण प्रणातिरेऽबोधनमिङ्गि च भाव्यम् । गहु त एतदागादित प्रश्न व्यर्थः, अत्र भगात् , तत आगमनस्य लोकसंप्रतिषेधात् । नैवम् । उमषादानस्यदानवं चिदचह्निशिखेषेण । तस्यैव लयस्थान सुषुप्यारत्व अन्तर्यामिर्मप्रहविलियमुपैति व्युत्पादनाय प्रश्नद्वयमिति श्रुती अन्तबग आआ इपत्र आभई भो:िप भावशीममिति8भरमिति । भ,.शा.१] इष्पकौपनि १२९ स जात्शसुखैष एतत्सुतोऽत्र य एष विज्ञानमयः पुरुषः, तदैष प्राणानां विज्ञानेन विज्ञानमादाय य एषोन्तर्हदय आकाशः तसिञ्छेते। तानि दा गृहात्यथ हैतत्पुनः खपिति नाम । तम् गृहीत एष स होवाजातशत्रुः। एवं खट्टै” विमूढं गाथं तथं खयमेव क्षयन् अजातशत्रुराह । किमिति ! यत्रैष एतत्सुतोऽभुव एष विज्ञानमयः पुरुषस्तदैषां प्राणानां षिक्षनेन विज्ञानमादाय य एषोऽन्दय आकाशस्तक्षिन् शेते । यत्र अद, य ए विस्मयः पुरुषः, एषः एतासुऽभूत्, तदा तस्मिन् शेते इति संत्रन्धः। अत्र, "प्राणानां विज्ञानेन विज्ञानमादाय आणशब्बषांच्मेन्द्रियजन्यं ज्ञानं मनसा सहावस्येत्यर्थः। उपरताब्यापारं मनः कृपेत्यर्थः । अनेनेन्द्रियाणामपि' व्यापारोपरतिः फलितः । तेषां मनसापेक्षवात् " इति ध्यासायैर्जघृतम् । ‘य एषोऽन्तर्युदय आकाशः' इति श्रीवामनपरतब निर्दिष्ट आकाशस्रब्दः परमारमपरः । ‘सर्वाणि है य इमानि भूतान्याकाशावेव स्थापतन्ते', ' आकाशो ह वै नामलपपो नंवंद्विता इत्यत्र कशशब्दस्य परमात्मनि प्रसिद्धेःबेबीतकिनामुपनिषदि संमानपकरणे, 'अथास्मिन् प्राण एवैकभा भवती' ति प्राणशब्दित्रस्प सुषुपक्षाघश्रवणत्, "अत एव ममाणः, "प्रणमथाऽनुभमा " दित्यादौ प्राणशश्वस परमास्सपलस सचितवात्, आकशमणशब्दयोः औौलनिखदनुसारेण परमरमपरस्वेनाविरोधसंभवे तत्परित्यागस्य अनुचितस्वर, ‘सता सोम्य तदा संपन्नो भवती 'थति सुधौ अधस्पतेः शुक्त सिद्धत्याचाकाशशब्दस्य व्रतैयार्थः । तत्र च शयनं नाम तदेकधापत्तिः । एवञ्च देवदुष्पचादिरक्षणभेदकारास्फुरणम् । ततश्च सुषुप्तौ जीवो दक्षहस्रभि माननुगुणशनमसरपक्षीदयाक्षणेन स्वद्वारा दाहित्यरूपकारणात्रयायति विश रीरिणि जपण्यवतिष्ठत इति वाक्यार्थः । एवं सुप्तः परमारभन्यपतिष्ठत इत्यत्र स्वस्तीिति व्यवहारं प्रमाणमाह तानि - स्वपिति नाम । तानि इन्द्रियाणि यदा गृति स्वसानेभ्यो 1. अयं देशस्थितः पाठः । अत्र तु इन्द्रिय थापारेति । स्पतीलास्स उपवीतेनियो भवतीलिणें । महाभिषेत । द् िइषिोधसंरा मन्त्रे ' सोऽवय अभियालखिल् बे’ इममनिों क्षपितीति नाम पुष्यात १३ श्रीरङ्गरामगुजमुनिविरचितभाष्ययुक्। [ अ..१. प्राणो भवति, गृहीता चाग् गृहीतं चक्षु ही श्रोत्रं गृहीतं मनः ॥ १७ ॥ स यत्रैतन्खफ्यय'चरति, ते हास्य लोकास्तदुतेव महाराजो भवत्यु तेव महाब्राह्मण उतेवोचावचं निगच्छति । 1. बफ्या मा. विजया नाडयेति तदर्थ कः । अदोपसंहरति--इन्द्रियजन्यज्ञाननुकूख्यतः यदा न भवतीति यावत्-- अथ अनन्तरमेव 'पुरुषः स्वपितीस्येतनाम' भवति । पुरुषः स्वपितीति शब्दः प्रयुज्यत इति भावः । अने, ‘स्वमपीतो भवति, तस्मादेनं स्वपितीत्याचक्षते । इति छान्दोग्यमुत्यनुसारेण स्वस्मिन्=कारनथस्शरीरमात्मनि अपीत इति स्वपिति शब्दार्थाऽभिप्रेतः । तदानीमिट्रियोपसंहाअमेवोपपदयति तद्गृहीत एष प्राणो मनः। तत् तदेत्यर्थः । अत्र प्राणशब्द इन्द्रियप्रकरणत्वात् प्राणेन्द्रियपर; न तु मुख्यप्राणपरः । मुल्यमाणस्य नदान सक्षदर्शनात् । स्वस्रम्शनेभ्यो घ्राण वाक्चक्षुभोन्नमनःप्रभृतीनीन्द्रियाण्युपसंहृतानि भवन्तीत्यर्थः । गन्धादिविषयमदृण यदनादिव्यापरयोरदर्शनादिति भावः ॥ १७ ॥ सुतेः स्वभवेल्लण्यं बद्धं स्तमुपक्षिपति - स यथैतत् स्खफ्यण चरति। एतत् एष इत्यर्थः । लिकयत्ययश्छान्दसः । स एषःदरीरेन्द्रियप्रण विरक्षणसया प्रदर्शितो जीवः यत्र यदा खष्यया विमानस्थया स्थमावस्थमनसा युक्तस्स स्वस्थाने संचरतीत्यर्थः । ते हास्य लोकः । तदेति शेषः । ते ३ प्रसिद्धः स्वर्गादिलेफ। अस्य स्वनिकीकस्य भवद्धि । तदुतेय – महत्र।क्षण । तन् तत्र - उतशब्दोऽप्यर्थः महाराज व सम्राज्यादिगुणविशिष्ट भवयपि ! मह्ब्राह्मण इव श्रोत्रियत्वादिगुण युक्ते पि भवतीत्यर्थः । उनैबचावचं निगच्छति । उचधचमित्र देहप 1. पुरुषः स्वपिति नाम भवतेि. ग, इति ईत दीwतुं अदोस्वमादत्ते अत्र स्वमपी३ इस्याना। मैतदिनं स्वजनसुषुप्तस्थानयोः पृष्ठ पृथक् तैश्चत् दुइ बर्तन धरह १६ पण पुvतरेई तेः भये स्तनस्य सुषुप्ते स्वकेटक्षण्यदर्शनार्थमथवतरयन मुरतेनेkितविधी प्रस्थाननिरूपणं किमर्थमिति चेत्-त्र प्रतापगये खलबमय। ॐआरी भारविमतमिति तंरिकरभय जीवचैम खजामस्येति व्युत्पादनायेति सुवचम। अ.९.१.] इदारण्यकोपनिषत् १३१ स यथा महाराजो जानपदान् गृहीत्वा स्वे जनपदे यथाकामं परिवर्तते’, एवमेवैष एतत्प्राणान् गृहीत्वा स्वे शरीरे यथाकामं परिवर्तते ॥ १८ ॥ 3. परिक्तै, शां तिर्यग्वावुकुटकृष्गुषविशिष्टशरीरप्यचिनि प्रान्तीत्यर्थः । समपदार्थानां ततकाले ततस्सुपुण्यपापानुगुण्येन परमामखुटतया यथार्थमस, ‘य एष सुप्तषु आगतं कामं कामं पुरुषे निर्मिमाणः । तदेव शुक्रममृतम्, 'अंथ रथान् थघोगान् पथस्सृजते...स हि की ' त्यादिभिः प्रामाणिकलवात् । अत्र इदशब्दो न वामित्वञ्चमिथ्यात्वरःअपि तु जामद्वसुदृश्यषर एवेति दृष्टम् । अत एव हि सुन " वैधम्र्याच्च न स्वस्रादित्र" इति सूत्रिभम् । स यथा महाशजो जानपदान् –परिद्धर्तते । सः जागप्रसि द्रो यथा महराजो जानपदान् जनपदप्रभधान भेषपदार्थान् गृहीत्वा पादय उपसंह्य स्त्रे जनपदे स्वयथूल्लराजधान्यां यथेष्टं परिवर्तते सति, एवमेवैपः स्खमष्ठ पुरुषः एत एवासिन् काले प्राणान् गृहीत्था त्रस्थानेभ्य इन्द्रियाण्युसंहृत्य खे शरीरे यथेष्ट परिस्रर्तते सचरति=विभ्रतीयर्थः । न च प्रणेन रक्षन्नपरं मुंशयं बहिष्कुलयादमृतश्चरिवे' ति बहिष्कुयघसङ्करणस्य श्रुतवात्, स्वर्ण शरीरादिसुधेश्च प्रमाणमतिपत् 'स्वे शरीरे यथाकभ 'मिति अनुपपन्नमिति वाच्य-मधुऋतयाघ्रमनुयादिदेहान्तस्यापि जप्तच्छरीरवत् स्वकर्मानुगुणमीश्वर सृष्टतया स्वीयस्वेन स्वे शरीर इयस्याविरोधत्। नन्वेवं स्वं शरीर इति व्यर्थम् , अव्यावर्तकत्वात् । स्वप्ने व्याघ्रभम्नु अमादिशरीरेण हिमवदिंदेशगमनरथानुभूयमानसय पूर्वशरीराद्वहिर्गमने आते तद्यथा वर्तकतया हि, स्वे शरीरे यथाकामं परिवर्तत' इतेि वयं सफलं स्यादिति चेन्न -- स्वे शरोरे इत्यस्य स्वप्रः स्वर्गे स्वीये शरीरे तु कार्पि परिवर्तते, स्थवेति । स्वनयेत मयाः। लमयेति पदे, आजपानुषसंबषम्' इति सप्तम्याशने अनेनेगर्थे अयच् दर्शितः । . तेतेति वागारप्रधनुभव उज्ञ ! संदुक्तेखाना प्रविमितीति विज्ञऽभ । यजिषेत्ररक्षतुं । इतष १३२ [अ,१.१० ने तु, जायच्छरीर एवेति जमशायामिव नियमोऽतीत्येतदर्थमवद् बाष्पल। रथ बहिष्कुमद्युतिविरोधात् । ने च बहिष्कुलाधृतिः कुलायाद्वहिरिव परिवेति भावतया व्याख्येयेति । बचपम् -- तथात्वे जीवस्य स्वशरीर एव स्वितया बढ़ायामिव 'स्लश्येण । शरीरक्षणस्य सिद्धतय, ' प्राणेन क्षत्रपरं कुलाय / मिति प्रणद्वारा क्षत्रवोक्तिः, अत एवभूतवोलिधानुपपका स्यात् । अतो बहिष्कुलायधृतिः उपतितापर्य लिङ्गानुगृहीततया प्रबलवान्न मापकतया व्यास्पैथेति ‘स्वे शरीर ’ इति श्रुतित दनुरोधेन पूवकार्थवरेयेव युक्तमिति द्रष्टव्यम् । इदञ्च वाक्यं वियपदे, “ उपायनाद्विद्वरोपदेशाचे "ी सूत्रे विनि तथ् । तत्र हि -- जीवो न कतो, तस्यानाधेयतिशश्वेन आभनि छूतेरसंभवात् , असन अयं पुल' इति श्रुत्या असफलावगमेन कृतिनिमित्त' संयोगाभआवा । ‘इन्ता चेन्मन्यते हन्तुं इश्वेमन्यते हत्थ । उभौ तौ न विजानीतो नायं हन्ति न हन्यते । । इति अस्मनः कर्तृचस्य प्रतिषिद्धवथ् । प्रकृतेः क्रियमाणानि गुवैौः कर्माणि सर्वशः। अहङ्कारविमूढस्म कर्ताऽहमिति मन्यते । नान्यं गुणेभ्यः कर्तारं यदा द्रशlऽनुपश्यति । }. तक्षणस्य. ग. ४. निमितं क. बहिः वहङलयम् । तत्र सश्वरस्येयर्थः एश्वर्थपरत्वादिति । अने स्थाप्रमथाहि यशदभिमानगी भवति, तत्तन् न प्रीतिमात्रम् । किं; ऑतिं मारली तरीदेवेन शयितुमेतद्युतिरिति भष ने च स-स्नुदेशान्तरलोशनशामय ज्ञानशक्ति सदातनक्षुभ जागरस्वधनमर्थयोः प्रतिघातादिईधिषिभारेण तस्य खर बहुसंस्थान एयतः सुघने वृक्षलाषेमेण ये रे युऊर्। तथा च स्वे स पूयादाकाशे शयान एण तत्रैणविरोधेन स' र्तृध्रसुप्तदश्य रितील’ इति अप्पय्-- शरीरान्तः अतिमहतां देशान्तारपीनमस्थितिभनय ?त । अपिश्रुतेबसवे। अ.जा.१.] १३३ इत्यादिमरणातःकरणरूपेण परिणता त्रिगुणास्मिका अतेिरेख कन, के बीच इति पूर्वपदो भाले " की शास्त्रार्षवत्वात् । आमैन की, न कृतिः; ‘ज्योतिष्टोमेन यजेत ' इत्यादिशास्त्राणामर्थवत्वावश्यम्भावना । शास्सं हि प्रवर्षस्ल' प्रवर्तक ज्ञानप्रदानद्वारा प्रभृच्मुित्पाद्य सफश्यं गच्छेत् । अन्तःकरणादेरचेतनस्स प्रव "वे तस्याचेतनवेन प्रवर्तकानोत्पादनासंभवात् शस्त्रं विफज्मेव स्यात् । न आफ्नोऽआधेयातिशयत्वात् कृत्यमादः शब्दः । सुखदुःखयतिशयस्य प्रत्यक्ष सिन्नत्वेनांगधेयातिशयत्वासिद्धेः। न च कृतिनिमितसंयोगाभावः । ‘आत्मेन्द्रिय भगोयुक्तं भोक्तेत्याहुर्मनीषिणः’ इति निभिसंयोगस्य श्रुत्या प्रतिपादनात् । भसं गचभूतेस्तु जागायां स्मादृष्टेन जीवस्य संबन्धाभावमात्रपतवान् । ‘इन्ता चेम यते इतु ’ मिति श्रुतेः हननक्रियायां नियमामनः कर्तृकर्मभावनिषेधपत्वेन कतृवसामान्यप्रतिक्षेपकवभावान् । अत्र , ' प्रकृतेः क्रियमाणानी' त्यादिना गुणानामेव कर्तृत्वं स्मर्यत इति -- सद् सांसारिकदृष्पामनः कर्तृत सत्वरजस्तमोगुणसंसर्गता, न स्वरूपमयुक्तेति आप्तप्राप्तविवेकेन गुणानामेव कर्तु वनियुच्यते । तथाच तत्रैवोच्यते, ‘कारणं गुणसनोऽस्य सदसयोनिजन्मसु इति । अत एव – अधिष्ठानं तथा कर्ता करणञ्च पृथविषम् । विविध च पृथक्चेष्ट। दैवचैवात्र पञ्चमम्। तत्रैवं सति कर्तारमभनं केवलं तु यः। फफयहसुबिधान स पद्धति दुर्मतिः ॥ इति, अपिष्ठामादिसापे सति आस्भनः कर्तृवे, यः केवलममानं कर्तार । श्यति, स ने पसंतीति केवलयैवमनः कर्तृत्वं निषिध्यते । A, इ अनागह. 2. जे, ग. ततिं । यदा लयीत इति, तत् यत हेपेलवयः। वन्य अनेक उत च भsआधः । १३५ भीरनामनुष्ठनिविरचितभययुक्ता | अ,.A.. "उपादागाद्विहारोपदेशाच) स यथा महाराज ' इति प्रकृय 'एवमेवै एतत् प्राणान् गृहीत्वा स्वे शरीरे यथाकामं परिवर्तत इयुपवनविहारयोः कतृवोपदेशात् । “ व्यपदेशश्च क्रियायां न वेन्निर्देशविपर्ययः "। 'विज्ञानं यचं तनुते । कर्माणि तनुतेऽपि चे' ति वैदिकरैकिककिंघ कीवष्यपदेशाद्यतिभा कर्ता । ननु न विज्ञानशब्देन मनो व्यभदेश, किंतु बुद्धेरिति चेत् - तथासति बुद्धेः मकरण विज्ञानेन यज्ञे तनुत' इति निर्देशः स्यात् । उपलब्धिवदनियमः” । यथा वामनो विभुवे सार्वत्रिकोपलब्धिः स्यादियुषज्यनियमः प्रसज्यते, एवमामनोऽकर्तुं प्रकृतेध कर्तृवे तस्याः सर्वपुरुषसाधारणत्वात् सर्वाणि कर्माणि सर्वेषां भोगाय स्युः । अन्तःकरणादयोऽपि नियमकाभावादनियताः स्युः । शक्तिविषर्ययात् । बुद्धेः कर्तृवे भोक्क्य कर्तृत्रसामानाधिकरण्या बभषेि बुद्धेरेव स्यात् । ततश्च ‘पुरुषेऽल भौतृभाषा 'दिति सांख्यदर्शन मसंगतमेव स्यात । "समयभवत्रं " । प्रकृतेः कर्तृवे आमनश्चकर्तृत्वे प्रकृतिविविक्त मज्ञानलक्षणसमाधेिश्च शुष्येत; प्रतेताशज्ञानसंभवात् , आमन निष्कियस कर्तुत्वकारच्च । ननु आमनः कर्तृवे स्वाभाविके सति सर्वदा। कतृवं स्यात् , तन्नाह
- यथा च तदोभयथा । अथा तक्षा सत्यमिच्छाय वादिसहकारिसंपतौ
करोति, नान्यद--रथा आआपि इच्छदिसंपतं करोति, तथा न करोति | इयुपषधते । न च कर्तृत्वस्यानौपाधिकवे यावद्द्रव्यभाविलमिति नियमः । पदर फले यमरक्तरूपयोरनीौषधिकयोरपि यावद्द्रव्यमाविवादर्शनादिति सिद्धान्तितम् ।। अनेनैवामनः कर्तृत्वसमर्थनेन बुद्धिगतं कर्तुवमामनि अध्यस्स। इति वदन्तो मृषावादितोऽपि परकृताः । अन्तःकरणमिति चैकवेदयोः करणत्वेन प्रसिद्धाय। बुद्धेः कर्तृत्वासंभवात् । " शक्तिविषर्ययार्थविति सूत्रे, “ बुद्धेः अरणशक्तिर्हयेत । कर्तृशति-पd । सत्याश्च कर्तुशनं अचूंशतियुद्धवाः तस्याः वषमस् (५ 1, इस्रायुतक, इ, अ.९.१.] झेदारण्यकोपनिषत् १३५ अथ यदा सुप्तो भवति यदा न कस्यचन वेद, हिता नाम नाडयो द्वासप्ततिसहस्राणि हृदयानुप्रीततमभिप्रतिष्ठन्ते ताभिः प्रत्ययमुष्य पुरीतति शेते । 1. हे ॥ मप्र:ि , सं. भयं स्यात् । शक्तोऽपि हि कर्ता लोके करणमुपादथ प्रवर्तन इति। ततश्च नाम मते विवादः स्यात्; नर्थभेदः कश्चित् । करणव्यतिरिक्तस्य कर्तृवाभ्युपगमत् " इति पैरैरुक्तावत् , " गुहां प्रविष्ट " विति सुन्ने च, “ वस्तुनो नैकस्यापि कर्तु लस ; बुदंरचेतनचादस्ममो निर्विकारस्य " दिति पैरेवोक्तदाचान्तःकरणगनं कर्तु मामस्मभ्यस्यत इयुक्तः पूर्वापरविरुद्भवल्यास्तां तत् । प्रकृतमनुसरामः ॥ १८॥ एवं स्वयं निरूप्य सद्विलक्षणां सुषुप्तिभाह अथ यदा सुषुप्तो भवति । अथ स्वमानन्तरं यदा यस्मिन् काले सुषुप्तो भवति । यदा न कस्यचन वेद = मदा च न किञ्चिदपि जानातीत्यर्थः । अत्र, ‘यद नै कस्यचन वेदे 'त्यनेन सुयुतो भवतीत्युकसुषुप्तस्वरूपमयन्नज्ञानसंकोच युक्तं भवति । हिता नाम नाडयः - शेते । तदेति शेषः । हिता नाम आसनो हिता इत्यन् हि इति प्रसिद्ध, द्वासप्ततिसहस्राणि द्विसहकार्धकसप्ततिसहस्राणि, नाडयः सिराः हृद्या हृदयं प्रविश्य पुरीततमभि पुरीतच्छठितद्दद्यान्त चैतमांसपिण्डमभिमुखीकृत्य प्रतिष्ठन्ते प्रस्थिता भवन्ति । ताभिः नाडीभिः प्रत्ययसृष्य करणगणोपसंहारपूर्वकं ताभिः द्वारभूताभिः नाडीभिः प्रत्यागत्य पुरी तति स्थाने शेते । अत्र पुरीतति वर्तमाने ब्रह्मणि शेत इत्यर्थः । य एषोऽनहै दय आकाशस्तसिष्ठेते ’ इति परमारभनः सुपुर्याधास्वप्रतिपादकपूर्ववद्यनुस त, पर्यङ्कास्सरणयोः शयनपुरुषाधारबत पुरीतद्रक्षणोरपि समुचित्य सुप्तपुरुषा धाश्वस्योभयलिङ्गादे, " तदभावे नाडीषु -" इयन समर्थितवत् । तथाहि-'तधौतसुप्तसमस्तसंभसन्नः खप्नं न विजानाति आसु तदा नाडीषु सातो भवति ', ' तभिः अयवसृष्य पुरीतति शेते', 'य एषोऽतहृदय ते तदेति शेष इति । तदेयस्य प्रयघस्य शेते इत्यत्रान्वयः। नाड्यो द्वासप्त तं महत्राणीति प्रयोगात् समादिपदं हुवचनाद्यन्तमपि संस्थेयसमानाधिकरणं प्रयोगार्हमति हायते । १३६ औरतराभनुजनुनिविरचितभाष्ययुद्ध [भ.,N.. स यथा कुमारौ वा महाराजो वा महाप्राज्ञो वाऽतिभीमानन्दस्य गत्वा शयीत, एवमेवैष एतच्छेने ॥ १९ ॥ अकशतसिन्छेते ’ इति माडीपुरोतद्रक्षणां सुषुप्तिसानयमकण , समुचये सप्तम्यपगतनिरपेक्षाधारत्तीतिभन्नमसक्त , युगपदनेकसानवृत्यसंभवाच विकस इति पूर्वपक्षे, " तदभावो नाडीषु तच्छूतेशभनि च । तदभावः = पूर्व निर्दिष्टस्समाभावः - सुषुप्तिरिति यावत् - नाडीषुआभनि = परममिनि, करत् पुसरति चेत्यर्थः ।। तच्छूतेः = पूर्वादद्वाक्येषु नाडीपुरीतद्रक्ष्मां त्रया णमपि सुषुप्तजीवाधारंवश्रुतेरित्यर्थः । नाडीमार्गेणैव गता पुरीतदयं 'हृदय बेष्टनमांसपिण्डम् , तत्र हृदयान्तर्वर्तिनि जश्झणि ऋयाने जी, प्रासदे शेते, सार्या रोते, पर्यंडे शेते ? इतिवत, नदीषु शेते, पुरीतति शेते, ब्रमणि शेते इति निर्देशे ’श्रयस्याप्युपपतेः समुच्चये संभवति पाक्षिकबाधगभं विकरसो गी कार्यः । साक्षासानं तु अलैवेति सूत्रार्थः । । अतः प्रकोषोऽस्लाज़् "। अतः अत्रैव सुषुप्तिसानम् , अत एष सुप्तस्य, 'सस आगभ्य न बिट्स' रिति बक्षण एख नियमम् अबोधः श्रुयमण उपभयत इति [सिद्धान्तितम् ]। ऋतमनुसरामः । स यथा-स यथा=स दृष्टान्तो वक्ष्यमाणो यथेत्यर्थः । इमाः राज तनयःमहाराजः सप्तद्वीपपतिः, महाक्षणः अनवसमझानन्यपरो अक्षवित् , एतदन्यसमो यथा आनन्दस अतिन अतिशयं गतां मालां गता झपीठ निर्धन एवमेवैषः सुप्तो जीवः एतत् एतस्मिन् काले स्वदशायामतिशयिताभानन्दस दशां प्राध्य पुरीतति शेते अवतिष्ठत इत्यर्थः । एतच्छब्दः पुतलभरो या द्रष्टव्यः । एतत् = एतस्य पुरीततीयर्थः । एवं स्वममुष्ष्योधैश्वर्यं निरूपितव। तथा जमारस्य स्ला (ता!)भ्यां वैष्ण्यम पाणिपेषोधनादिभिः स्फुटतया प्रसन्नादि अभवत्रयं वैराग्यायोपपादितं भवति ॥ १९ ॥ 1, गश पुरीतक्षमावयवैर्मासपतित इयान्ततिनि. गः १. निर्देशात् , , न या कुमार इत्यादिना समानन्दकूटियाली हिता । झम्पाभरवं बिनै अन्यस्य वर्षअणु सूक्षऐपि तान्वासिमपतचे राजतनय इञ् । इदारण्यकोपनिषत् १३७ स यथोर्णनामिसन्तुनोषरेव , यथामे क्षुद्रा विस्फुलिङ्गा व्युचरन्ति-एवमेवासादारमनस्सर्वे प्राणाः सर्वे लोकाः सर्वे देवाः सर्वाणि भूतानि व्युचरन्ति । अ.५.१०] एवं पूर्वोकक्षयोः ‘कै तदाऽ' दियश्चोत्सुक्तम् । अथ 'कुत एतदण दित्यस्योतमाह स यथोर्णनाभिस्तन्तुनचरेत् । सः प्रसिद्धः अनामिः तृतास्याः कीटविशेषः ततुबालमध्यवितः आहारस्त्रहणाय यथा तन्तुना ततुद्वारा बहिः 'उझल्लेदित्यर्थः। दृष्टान्तान्तरसह यथाऽग्नेः क्षुद्रा विस्फुलिङ्गा व्युश्चरन्ति । अनङ्गममापादनस्य ब्रह्मणः उच्छसर्वभूतापेक्षया, 'अध्यतिष्ठ ईशकुळ मियुकवैपुल्पम् , 'ब्राह्मण एकत्र कर्म सर्वमनरूपधारव' मित्येतच्छ वरणायोक्तं प्रथमदृष्टन्तेन । द्वितीयेन कदैव सर्वभूतोद्भनं निदर्शितम् । अथवा यथा ऊर्णनाभिरेक एव सन् नानाविधतन्तुरूपेण विजिहीर्धरुचरति, एवमेव ब्रज्ञ नानाभूतरूपेणेति प्रथमदृष्टान्तार्थः । तदानीं तन्तुना नानातन्तुरूपेणेत्यर्थं द्रष्टव्यः । व्युचरन्ति 'उद्च्छन्तीत्यर्थः । शिष्टं स्पष्टम् । एवमेवास्सादात्मनः--व्युच सन्ति । एवमेव उक्लदृष्टन्तद्वयथदेव । असा सुषुप्यधाशत् परममिनः । सर्वे प्राणः । प्रपशब्दो जीवपरः । सर्वे जीव इत्यर्थः । सर्वं स्नेकाः। लोकशब्दो बनपरः। लोकनं लोक इति व्युपते: । संक्षीणि ज्ञानानीत्यर्थः । सर्वे देवाः सर्वाणीन्द्रियाणीयर्थः । देवशब्द इन्द्रियपरः । सर्वाणि भूतानि देवमनुष्यादि 12निर्म, ग.
-
वैपुल्यमिति । अस्य ब्रुकमियनेगॉययः ? प्रथमदृष्टान्तेन प्रथमदृष्टन्तधाक्येन । योगेनमिः विषुळतन्तुमयस्थित एव संन् आहारग्रहणाय आत्मानं बहिः प्रसारयति, तथा प्राणोक वेषभूतानि परममास्थितान्येष थैकरणाय शुगरन्तीत्युक्तौ अझण बैपुल्ययुतं भकति भावः । तावता तन्तझर्णनानअन्य परमात्मनः प्राणादिधन्यस्त्रं न भषग्-सर्वार्थ पद्यन्तीव्रणाभावात् । यन्तनिर्देशस्य सर्वत्र निर्दिशविषयत् अधति गोबर्मा अजैर्गनामेः तन्नुनिश्चूिर्णनामिव परमात्मनः प्राणालिशरीरजाफ़रमर्षन्निर्गर्भोऽभिमतः । 18 १३८ भीरक्रमलुबमुनिविरतिभाष्युत् [अ.2.श.१. स जीवाः सर्वे च । सर्वे द्रष्टारः सर्वाणि दर्शनानि सर्वाण तकिरणानि च सुषुप्याधारभूतादेकसाद अरुण एव युगपदेव थुत्रस्तीयर्थः । नन्वत्र दृप्त'तज्जीवमत्रद्रमनषादानभने, ‘कैप तवऽभूत् कुत एतांग दिति कृते ‘सर्वभूतेद्मन|५दनक्कीर्तनस्य किं कथमिति चेत् - न; सर्वभूते द्मनींपादनस्य परमात्मनः मुसैनज्जीवद्मनपदानवे को भार इत्येतदर्थपरत्वात् स्म। न च समानप्रकरणे कौषीतकिनामुपनिषदि, 'एतसादासनः प्राणा यथा बतनं विप्रतिष्ठन्ते; आणेभ्यो देवाः देवेभ्यो लोकाः' इति मातरं वर्णितमिति बिरोधः शङ्कनीयः । [ यतः? ] यथा 9 आसन आकाशसंभूतः । आकाश द्युः । वायोरमिः । अग्नेरापः । अद्याः पृथिवी ’ इति , 'एन्साज्ञायते प्राणो मनस्सर्वेन्द्रियाणि च । खं वायुज्यतिरपः पृथिवी विश्वस्य धारिणी ’ इति श्रुतेश्च, “ विपर्ययेण तु क्रमोऽत उपपद्यते च–” इति न्यायेनाविरोषसमर्थने, एतसाजधत ’ इत्यादियौगपरूषकमभृते; ‘आमन आकाश ’ इत्यादिषथा रूक्रमोषकश्रुत्यनुसारेणाथ वर्धितः - एवमिहापि ‘एतस्मादात्मनः प्राणाः । इति कौषोतिकिशयनुरोधेनैतच्छूयर्थस वर्णनीयतया परमसनो जीवाःतेमः प्राणिभ्य इन्द्रियाणि, तेभ्यो ज्ञानानि व्युचरस्तीत्यर्थादविद्भवं द्रष्टव्यम् । अत्र जगद्वचिखाधिकरणे प्रणनाममन्त्रणश्रवणगिपेपेत्थानादिभिः प्राण श्रुतिरिक्तजीवप्रदर्शनं तदतिरिक्तपरमप्रतिपद्यर्थमिति, अन्यर्थं तु जैमिनिः प्रश्नव्याख्यानाभ्याम् – " इति सूत्रेण स्थापितम् । इदमधिकरणच कीौषोतकि प्रकाशिकयामुपन्यस्तं तत्रैव द्रष्टव्यम् । ३ी शरीरेन्द्रियप्रणविलक्षणतया प्रदर्शितजीवत् तदृष्प्याधारत्व-तमः धापादानवाभ्यां विलक्षणतया प्रतिपादितस्य परब्रह्मणः सुषुप्तिदशायामानन्दप्रापकरून कथनेन मोक्षरूपाय जसभासेः परमादरूपवं कैमुयन्यायेन चयन् अजातशत्रु ९ i. सुजीवमात्र, ग. 2, सत्रमन. पा. युगपदेवेति । अनन्हर्षेरुपक्रमेणेत्यर्थः । कोकdतिप्रकाशिकायामिति । जगदूविधाविरभलिग्योऽपि परिकार = बितष्यः । हाल ब,४.१.} इवारण्यकोपनि १३९ तस्योपनिषत् सत्यस्य सत्यमिति । प्राणा वै सस्यम् । तेषा मेष सत्यम् ॥ २० ॥ इति चतुर्थाध्याये प्रथमं ब्राऊणम् । प्रसङ्गिकजागराघवस्यानिरूपणनिर्विण्णाय मुमुक्षवे गार्याय ब्रह्मप्राप्तिसाधनभूतोषा सनधकारमुपदिशति तस्योपनिषत् सत्यस्य सत्यमिति । तस्य परमात्मनः सयस सयमिति उपनिषद् रहस्यनामेयर्थः । एतन्नामार्थं स्वयमेव विवृणोति । प्राणा वै सत्यम् । तेषामेष सत्यम् । प्राणाः 'जीवमान इयर्थः । तेषा अचेतनवत् स्वरूपान्यथाभावरूपविकारभत् सत्य = निर्विकारतातीति ते सत्यमियुच्यन्ते । वैशब्दः प्रसिद्धं । एवं जीवन स्त्रषविकाराभावेऽपि स्वभ बभूतधर्मभूतज्ञानेन विकारित्था न निरवधिकं सस्यवम् । परमात्मनस्तु जीवन मिव पुण्यपापप्रयुक्तस्य धर्मभूतसगसंकोचविकासलक्षणस्वभवस्यान्यथाभाव (लक्ष गस स्वभावान्यथाभव ) स्याऽप्यभात् तदपेक्षयाप्यधिकसंयतेति सस्यस्य संयतेत्यर्थः । [’ अत्र सस्यस्येयेकवचनं जायभिप्रायस्; प्राणा वै इति बिव णात् । तेनैकजीकादशुदासः । सत्यस्वेति षडं च निर्धारणार्था । तेषामेष सत्यमिति विवरणस्स्यात् । तेन जीवबलैक्यवादव्युदासः । ततश्चोक्त गुणविशिष्टस्योभोपासनं मोक्षसाधन अस्वमप्येवमुपास्यतशत्रुभाहे यः] | २ ॥ ५-१ 1, आरनः ग. ५. कुण्डलिते न आदि बेचे । ए खीरे जीशतिरिक्तं परममानं प्रतिबोध्य, तेने, 'जीवेश्वरगोमैं दे जब लादि; देहवितो मैदे च ईश्वराभित्र एष जीवः; नै हु आमद्वयम्’ इति मतिं व्युदस्थ एतन्यपेन प्रगुतुदिव्यणुकादिसर्वजीवातरित मन्तव्यमिति प्रतिबोधयितुं तदुदितं हरनामोपदिखन स्पोपनिषदिति । एतद्मिरणरूपसुपरितन भागणद्वयमिति शाऽऽयुकम्। बस सत्यस्येयाविरधिरूढः । स च षष्ठे च निधरणायैयस्मिनले चिन्यः । सत्यपस्य बीममार्यक्रमस्य प्रणुया निर्धारणवडणुको म्याग्नता । तैसा सूत्र श्रीभाग्ले, "प्रगत प्रगसाह्रवर्षात् आक्षः प्रसूयन्ते। ते ताब संयम्-तेभ्योऽप्य पशुभः वयम् " इति अभासतमा ड्रोिध तृतीयामगमन्पकोतिर्षिरोष । १४० और रामानुजमुनिविरचितभाष्ययुक्ल [अ..२, .५ ४-२, य इ वै शिद्धं साधार्ने सप्रत्याधानं स सदाम वेद, सप्त है द्विषतो भ्रातृव्यनवरुणद्धि । अंध प्राणा वै सत्यमित्यत्र जीवानां प्राणशब्दवाच्यवं माणानि भव संबन्धेने भतीयुपपादर्थितुमिदं बाणमारभ्यते यो ह वै– अवरुणद्धि। आधानप्रयाधानस्थूणादामविशिष्टं शिश्न यो वेद, तस्येदं फलं ह प्रसिद्धम् । किं तत् सप्त ६ द्विषतो भ्रातृव्यान् अवरुणद्धि । सप्त पुरुषपर्याप्तम्' र्वेषयुक्तम् शतून् ]. पुरुषपर्यन्तन्. के, सत्यस्य सत्यमित्येद्विषथमे सुपवनभुतम् । पुनरप्येतद्विषयमुपासनन्तरं श्थते वाव ब्रवण इति । मध्ये प्रथमसयशब्दार्थोभूतानां प्राणानां जीवनां प्राणत्वं मुख्यप्राण विशिष्टत्वादिति जीवमुख्यप्राप संबन्धप्रकाएं प्रदर्थं तत्रामान्तरोणसनभेदः फलमेवध अर्धते योद्देवैशिचुमिति । प्रथमखन आधानप्राधानस्याभविशिष्टशुिरूमुख्यप्राग्वैदगी द्विषत्रातृष्यसप्तकवरोध इषुकम्। द्वितीये अयंशसमुद्रगत देबतावन्नकोपयोगस्य अविगत प्रण मिशनफरूमशक्षय इति । अवैतद्विवरणभूतः अनयोः प्रणस्येधियश्च भोरौपयिकदर्शनादिक्रियकर्तवय साक्षादभयात् तदक्षभवन्सनुख्यतया शिशुत्वम् । शैशुपतावे आधानपवं गर्मरूपधानं बनईतानि चियालधानं तमथमनदोषस्थानम्, हृदयम् । प्राणायामं ततो बहराविशी इति प्रसरस्थानं शरीरं प्रत्याधानम्। स्थूणा । इस गनमिति। द्वषन्तो भ्रातृव्याः सप्त के इत्यत्र शाङ्करे, “भ्रातृब्य हेि (इथो भवन्ति द्विषन्तः अषिन्तश्च । तत्र द्वषन्तो ये भ्रातृव्याः तान् अवरुणदि । सप्त थे शीर्षण्याः प्रागाः विषयोपलब्धिद्वारा हि तत्रभघ विषय: भव भ्रातृब्याः’ इत्युम् पदान्तराणमर्थ विषये शापेक्षायामप्ययमर्थोऽत्र गृहीतः स्यात् । उपरि ' तस्यासत ऋषयः सप्त तीरे’ इति सप्ततीर्षयेन्द्रियप्रवासात् तन्मूलविरोधिसतकप प्रहणं हि मानुषलितम् । अतः प्रसृषपर्वाप्तान इति प्रतिपुत्रं प्रसिदे स्थितान् इत्यर्थङ हुशब्दविवरणम् । अष त्र लिङ्गाणस्यान्यः कश्चिदाशयो , यो वेदान्तपुष्पाधि उषस्लानि दर्शितः । तसंग्रह एवम् - मुख्यप्राणः शिशुः आधागशब्डवष्यस्थितिस्थानममुखधषयणमिद्धे शरीरमिशिः, प्रत्याधानशब्दमध्यगतिस्थानभूतशीर्षण्यसुप्तजीनियविनिः, शृणशब्दाच्या यः प्राण न्तर्यामी तत्र बहूने = तस्मै निवेदनीयेन अत एव परमपावनेन अनेन बद्धः=तशाजसेवनात भगवीणनीस्थानमात्रसञ्चारी इभिषौपहमरागद्वेषादोन् आशून् अलगणीहि । तथाच आहारष्ठी भवद्भिरिळयमंत्र झोपनिबध्यतेएतदनफलञ्च हीयंत इति । परन्तु स्यां जीवानां प्रागश्चन्द्रप्रमुषशयितुं प्रतवस्य संदर्भस्य अगणि वेतािमसेषन्यामर्धमात्रे षीधानं न युकमिति भगोकयोजनैव मुख्यार्थः । । (अ.ज.] इदारण्यकोपनिषत् १४१ अयं बाब शिशुर्थोऽयं मध्यमः प्राणः। तस्येदमेवाऽऽधानमिदं प्रत्याधानं प्राणस्स्थूणाऽगं दाम ॥ १ ॥ तमेतास्सप्तझितय उपतिष्ठन्ते। तद्य इमा अक्षन् लोहिन्यो राजप १. स्ववशीकरोतीत्यर्थः। मन्नस्यार्थमाह श्रुतिः स्वयमेव अयं बाघ शिशुर्योऽयं मध्यमः प्राणि–अर्ज दाम। मध्यमः शरीरमध्यवर्ती अथं पघट्टतयःप्राणः, सोऽयमेव शिशुः इनकणक्त् क्रियाकर्तृघादिशून्यत्वात् शिंशुरिव शिशुरित्यर्थः । वावशब्द एवार्थः। तस्य शिशोः कसस्थानीयस्य मुख्यप्राणस्य इदमेव आधानम्। आधीयते अस्मिन्नित्याधानं गर्भोळकम् । इदं ‘मध्यमः प्राणः ' इत्यत्र मध्यशब्दोपस्थाप्तिं शरीरमध्यदेशरुपं दयमेव आधानं गर्भगोळमित्यर्थः। ॐ प्रत्याधानम्। इदमिति । प्रयक्षोपस्थापितं शरीरमेव प्रत्याधानम्। आहितस्याधानं प्रत्यधानम् । गमें आहितो हि बसः पश्चद्धमवाधीयत इति प्रत्याधानं प्रतिभूमिः ; एवं हृदये कथामको हि प्राणः पञ्चत् सर्वशरीरव्यापी अभिव्यज्यत इति शरीरं प्राणस्य प्रत्याधानं श्रुतिभूमिस्थानीयम् । प्राणः स्थूण। स्थूणायां हि बद्धो सो भवति ; एवं प्राणशब्दिते जीवे हि मुख्यप्राणो बद्धो भवति । जीवे शरीरे स्थित एष प्रणस्याव खितेः। अतो जीवः प्राणस्य स्थूणाथानीयः। अमी दाम। दाम पाश इत्यर्थः।। यथा वत्सः पाशेन बद्धोऽवतिष्ठते, एवमनेन पाशेन बद्धो हि प्राणोऽवतिष्ठते । अनं ' प्रणय षडंशः' इति श्रुतेः । षड्शिो हि प्रक्षविशेषः तथाच हृदयदेशे लब्धसताकः शरीरेऽभिव्यक्तः पचवृत्तिः प्राणोऽनेन जीवे निबद्धो वर्तत इति प्राणे बससादृश्यं भावयतः पूर्वोक्तं फलं भवतीति मन्त्रार्थ इत्यर्थः ॥ १ ॥ तमेतास्माश्रित्य उपतिष्ठन्ते । तमेनं चक्षुष्यारूढं प्रणम् एतः श्य गणाः सप्त अङ्कितयः उपतिष्ठन्ते उपसिता भवन्ति । न विधते क्षितिः क्षणो येषं ते तथोक्तः । अक्षितित्वञ्च तेषां वक्ष्यमाणामभापेक्षिकं द्रष्टव्यम् । ता एव सप्तवितीराह तद् या ईश अक्षन - औौरुलरण । तत् तत्र अश्वन् अनिति छन्दसं रुपम् – या इमः लोडिन्पः लोहिताः राजयः एताः समाक्षिप्तय इत्यत्र अतिशदस्य प्रवेपि येषां ते त्रेमें बहुनीहि विग्रहः क्षमाणन बीम पुंस्त्वत् संभवमात्रेण । अतश्च तवथनमः इतस्य दय १४२ औरङ्गमनुनिविरचितमण्युक्ता (अ..1.२. स्ताभिनें स्नोऽन्यायकोऽथ या अक्षमापताभिः पर्जन्यो या कनीनिका तैयाऽऽदित्यो यस्तृणं तेनाग्निर्यङ्कं तेनेन्द्रोऽपैन बर्तन्या पृथि व्यवायचा यौरुतया । नास्याभं क्षीयते य एवं वेद ॥ २ ॥ तदेष श्लोको भवति-- अर्चषिल्थमस ऊर्धवुभसस्मिन् यशो निहितं विधरूपम् । तस्यासत अधयस्सप्त तीरे वागमी अंत्रण संविदाना ।। इति ।। अम्मिलधमस ऊर्जत्रुभ्र इति । वें तच्छिरः। एष ह्यर्वाग्मि लश्रमस ऊर्धबुद्धः । रेखाः सन्ति, ताभिद्रभूताभिः एनं प्राणं रुद्रः अन्वायत्तः उपक्षितो भव तीत्यर्थः । अथेति वाक्यान्तरोपकमे । याः अन् अक्षिणि शुण्ठ्यादिकद्रव्य संयेगेनाभिव्यज्यमाना आषःताभिः द्वारभूताभिः पर्जन्यो देवतामा उपतिष्ठते। या कनीनिका अक्षिण या कनीनिका तरल – तेजोमयी इक्कीक्तिरिति यावन्-, तप तद्रा आदित्य उपतिष्ठते; अणि अन् कृष्णं रूम्, तेन मिरुपतिष्ठते; यदक्ष्णि शुकं रूपं दृश्यते, तेनेन्द्रः उपस्थितो भवतीत्यर्थः । अधरयैर्न बर्तन्या पृथिव्याशयता । अधरया वर्तन्पा अधरेण पक्ष्मणा एर्ने पाणं पृथिवी अन्वायत्ता उपस्थितेयर्थः । अरुतरया । वर्तन्येति वर्तत । उत्तरया वर्तन्या उतरेण पश्मणा बौदैवतमोपचितेयर्थः । सप्ताक्षियुषस्य क्षुर्निष्ठमाणज्ञानस्य फलामह। नास्य क्षीयते, य एवं वेद । सष्टोऽर्थः ॥ २ ॥ तदेष श्लोको भवति । तत्र तसिन् छस्यमाषविधये = तमतिसाधक एषः वक्ष्यमाणः ओोके भवतीत्यर्थः । ‘अद्भमिलभमस ऊर्चचुञ्जः ’ इत्यादिनो पतमर्छ भन्नं धृतिरेव व्याचष्टे । तन, 'अर्वाबिलधमा ऊर्वसुनः ' इति मल खण्डमुपादाय तेनोच्यमानमर्थमाह । इतीदं तत् शिर इति । इति मखण्डे नोढं तत इदं प्रसिद्धमेव शिरः कण्ठादुपरिभाग इति याद । कथं तथैतादि त्याशाह । एषाणयोषिद्धमस ऊर्जवुभः। क्यते अनेतेति चमसाः एक फीलिपितिपदार्थस्योका अर्थः ? उ खाएवेत खयमेघे हैं । मेशिनम्। ने द् ! ! अःि' इव परगमन इव निम्नधिम् । १,४.२.] इवारण्यकोपनि १५३ तस्मिन् यश निहितं विश्वरूपमिति । प्राणा वै यशो निहितं विश्वरूपम् । प्राणनेतदाइ। तस्यासत क्षपयस्सप्त तीरे इति । प्राणा वा वयः। प्राणने तदह । चागष्टमी अझण संविदानेति। वाग्व्यष्टमी बलाषा संवित्ता'॥३॥ 1. संविते. श, संताि, मां, भक्षणसाधनमित्यर्थः । एषः उक्त मुखरूपश्चमसः अद्यानिलः । अधोबिघ मानसाऽऽस्यस्स विल्रूफवावम्बिक्षम् । ऊर्घयुम्नः। शिरस ऊर्चस्थूलमूल अगरुपधुन कारवादूर्घबुझनम् । लोके हि प्रसिद्धश्चमस ऊर्धविराः तिर्थसुभः। अयं तु कण्ठध्वमाग उक्तगुण विचक्षणश्रमस इति भावः । तस्मिन् यशो निहितं विश्वरूपमितीयुषा पतं मन्त्रण्डं विवृणोति प्राणा वै यश निहितं विश्वरूपं प्राणानेतदाह । इति एतत् ‘तस्मिन् यश ’ इत्यादिबक्यं प्रणन- हेति प्रतिज्ञा । तत्र हेतुमाह प्राणा वै यश निहितं विश्वरूपम् । प्रणस्य प्राणापानादिबहुरूसया विश्वरूपम् । यशोवन् प्रसमजत यशस्वेन रूपणम् ।। वृतिभेदात् प्राणा इति बहुवचनम् । एतादृशो मुख्यप्राणः तस्मिन् मुखरूपे चमसे निहित इति मन्त्रखण्डर्थ इत्यर्थः । तस्यासत को घस्सप्ततीर इतीयुषा|उमन्तखण्ड स्यर्थमाह प्राणा व संधयः प्राणनेतदाह । # नासाक्षिभोग्योपधिसंबन्धिनः सप्त शीर्षण्याः प्राणः ऋषय इति मन्लोलाः । अतः तस्यासत थय इत्येतत् । अयं म्त्रखण्डः प्राणानाहेति । तथा च सप्त शीर्भिण्याः प्राणः तस्य मुखचमसस्य तीरे समीपे वर्तन्त यर्थ इत्यर्थः । स्रगष्टमी ऑक्षणा संविदानेतीत्युपतं मन्त्रभागं व्याचष्टे लग्घ्यष्टमी ऑक्षण संविचा। वागेवाष्टमी । ननु सप्तमी त्वेनोक्तया वाचः कथमधुमीयमित्यत्राह अल्लणां संविदाना । जंक्षणा वेदेन जतुर्मुखेन वा संविदाना संवादं कुर्वती बागष्टमीत्यर्थः । तथा न वाचो वक्ष्य माणपकारेणातृवेन रूपेण सप्तमवेऽपि वेदवह्वेन रुषारेणाऽमलसुबस इति मन्त्रार्थ इत्यE अक्षणा संविचा । समित्येकाक्षरे । वित्तशब्दो 'शनपरः। जक्षणा एकमुपया एकवुद्धिः क्षण वेदेन' एककम्। वेदवादिनीति था ।। ३॥ 1. चतुर्मुखेन चेति क. कोले। 2. धनपरः, ग. ४. बेनेति क. कोचे ग. क ग. ओोल झा - ओशेवि बहुभाष्यवाक्ययागेन भुक्यांशमश्र संप्रहवत् अत्र स्थळे आक्षिधाम नामिश्रस्यैति अणुतेरपि तत्र स्वाद ग. सोशस्य स. फोशो ऽपि नूनं मूलम् । १४४ श्रीरनामनुसुनिविरचितभष्ययुत। [अ..शा.१. इमावेव गौतममरद्वाजौ अयमेव गौतमोऽयं भरद्वाजःइमावेव विश्वामित्रजमदग्नी अयमेव विश्वामित्रोऽयं जमदमिः, इमावेव वसिष्ठ कश्यप अयमेव चलिखेयं कश्यपः। बागेवालिर्वांचा अभमधतेऽतिवैि नामैतद्यदतिरिति । सर्वस्याता भवति, सर्वमस्यानं भवति, य एवं वेद ।। ४ ॥ इति चतुर्थाध्याये द्वितीयं |क्षणम् ॥ १. असिई वै नामैतत् यदत्रिमिति. शं. सप्त ऋषयः के इयत्र श्रोलिनासास्योपाधिसंबन्धिनः सप्त प्राणान् सप्तर्षिवेन रुपयन्ती श्रुतिः प्रथमं कथं प्रदर्शन्युवाच इमावेव गौतम भरतं । भिं दृश्यमानौ कर्णावेव गौतममजौ सप्तर्षीणामन्यतमा बियर्थः । तत्र पुनर्विभज्य दर्शयति अयमेव गौतमोऽयं भरद्वाजः । दतियोः कर्णयोर्मध्ये एको गौतमः एको भरद्वाज इत्यर्थः। एवमुत्ररतापि । चक्षुषी उपदिशन्युवव-इचैव--जमदग्निः । चक्षुषी एव विश्वामित्रजमदमो । तत्रापि चक्षुषोर्मध्ये एकं विश्वमित्र, आरं जमदभिरित्यर्थः । नासिके उपदि शुन्युयॉच इमावेव-कश्यपः । पूर्ववदेव नासिकयोर्मध्ये एक बसिष्ठः अपरा कश्यप इत्यर्थः । वागेवात्रिबांचा अजमद्यते । वागिन्द्रियाधिष्ठानभूतेने आये गनमत इति तदुपाधिद्वह्वयत्चात् वागिन्द्रियमेधातिस्यिर्थः । शनिवै नामैतधदचिरिति । यदतिरितिनामैतत्-एत वागिन्द्रियं यत् यस्मादतृचाः वतिरित्येवै नामबत् , तसादलिदै अतिरिति प्रसिद्धं परोक्षेणोच्यते इत्यर्थः ।। वागतिवशानस्वं फ़स्माह सर्वस्य-वेद । य एवं आगत्रिनवं वेदस सर्वस्याचा भवति सर्वस्य भोका भवति । अत्र ‘सर्वस्यात्ता भक (यनेनैव ‘सर्वमज्ञानं भक्ती । त्यस्यार्थस्य ( सिद्धवात् सिद्धस्य । कीर्तनमनुकूलभोग्यकीर्तनमिति इष्टव्यम् ॥ ४ ॥ (५-२.) आ.५.,३.] इहदारण्यकोपनिषत् १५५ ४-३, ते वाव श्रवणो रूपे मूर्तलैया , मर्यशङ्कतश्च स्थितञ्च पच, सुन त्या ॥ १ ॥ तदेतन्मृतं यदन्यद् वायोश्चान्तरिक्षधएतम्मन्थ्तरिश्नमेतत्सन् । हे वा ब्रह्मणे थे। प्रक्षणो वै रूपे शरीरे | बाघशब्दः प्रसिी । के ते ते रूपे इत्यत्राह मूर्तझमूर्तश – भच त्यच । मृतें कठिनम् , अमूर्तम् अकठनः। मन्ये मरणषभषिकम् । विनवमित्यर्थः । अमृतं तदितत् । स्थित ए अव्यापन्नम् । यत्र व्यापकम् । ति गच्छति सॉनेति यत् -यापक मति यावत् । स चाक्षुषसयक्षोपलभ्धम् । स्वरो भदित यावत् । त्यत्र अदितरदित्यर्थः ॥ १॥ एवं नक्षत्वेन प्रतिज्ञाते मूर्तामूर्ते दर्शवती श्रुतिस्तत्र प्रथमं तूर्तर्मार्थ चितसदालकं रूपं दर्शयति तदेतन्मूते – सत् । यदन्यद्यौश्चन्तरि च = वाय्वन्तरिक्षध्व्यतिरिक्तं पृथिव्यप्तेजोलक्षणं यदस्ति, तदेतत् कठिनवेन तंच। एतन्मर्यपे स्थितमेतत् सत् । तथा मूर्तरवेनोमेरुदेव रूपं (..) अचंबिछश्वमस ऊध्र्वयुध्म इतीदं तछिरः इति वाक्यार्थः
- यमसपदविशेषाद " इति सूत्रे हृन्ततवोपन्यस्तः संविते इति क्रियाघवम्; न तु
वितर्दे परेषां अनपढे । यजेत । यत्र गच्छत इलथैः तत्तीर्य उने व्यथा कमित । बाह्यपूरिभतेज रसार आदिबमडत्तम्; तत्रयः पुरुषानरः बद्धवकशरूपार्तसारः। शरीरपृथिव्यप्तेजस्सरः। बेङः शारीरक्षयाशखरः त्रयपुसरःतत्पृषद्स्य च रुपं माइ रञ्जनःनादितृ लम्।
- मूर्तामूर्तझ विष्टमेव अझ ; इस भयसङ्गभत । !णनभल्यमियम ठन् सदस्य
सत्यमित्युच्यते इति क्षेमेन अह्ने न अतेि ! भ्र किञ्चिद् वेदान्पुष्कळभ्यधान ऋषिम्यादित्रिवं स ; बदिदू त्यत् । सतो रस आदित्यमण्डलमक्षि च; त्या रण: भयत्र पुरुष इति अत्र श्रुतव सत्यस्य सत्यमित्यस्य नाम्ना ए४ पाख्या एउँ ईत भवति । सेरयल = सत् च शुकस्य त्रिध्य दक्य च सारभूतं सस्यम् = सदियु.मन्सुर्यशष्ट दकिणक्षिस्थं यदयुधुरुधरूपम्, सदुभिध्य सारभूतं सदिशि अहंट " एनं व्याख्यय थते -‘एतावदेव ने। प्रणः राचम् । तेषमेष समियर संयस् सस्यमिथुथत 'इति। सत्यश्वे सत्-ते-यम् इति विभज्य विचित्र थन्क्षुत्क्रयार्थस्य स्थeन्तारे कथन अयम अथवत्रोपासनमर्थमभिहितो निवार इति । १४६ श्रीरङ्गरामानुबनुनिविरचितभाष्य्युक् [ अ.१.जा.. तस्यैतस्य मूर्तयैतस्य मत्यस्यैतस्य स्थितस्यैतस्य सत एष रस य ए तपनि । सने चेष सः ॥ २ ॥ अयात यापुश्चान्तरिक्षञ्च एतदमृतमेतद्यदेतस्म् । तथैतस्याः मृतस्यैतस्यामृतस्यैनस्य य एतस्य यस्यैष स य एष एतस्मिन् मण्डले धुरुषः । त्यस्य शेष रस इत्यधिदैवतम् ॥ ३॥ अथाश्शास्ममिदमेव मृतं यदन्थ प्राणाच यथायमन्तरात्मना आशः; एतमर्यमेतत्थितमेतत्सव विनश्यत्यध्यापकवचक्षुषप्रयज्ञोपलभ्यन्वक्स्पधर्मयुक्तया मयेस्थितसच्छदवा अमित्यर्थः । अत्र कार्डियमतेजसः करकासुवर्णवै द्रष्टव्यम् । तस्यैतस्य मूर्त | म्य - ! य एष तपति लेकं तेजोमण्डलरूपेण, एपः तदेतदादित्य मण्डले हि यसा सच्छदितस्य तेजोत्रन्नस्य सः -, तेजोघनषत् मण्डलस प्रत्यक्षोपलभ्यमानत्वादिति भावः -- तस्माद्धेतोरादित्यमण्डले मूर्तत्वमर्यवसित सत्वरूपधर्मचतुष्टययुक्ततेजोयनरसदवृद्धः कर्तव्येत्यर्थः ॥ २ ॥ अथामूर्तम् । रुपमुच्यत इति शेषः । तदेवह वायुश्चन्तरिक्षश्च - त्यत्। अत्र वतशयोरमृतनववस्वरूपविन्श्चदभ्यायकवे आपेक्षिकं मतम्ये, यत्व सौ रूपयत्वाभवर्यसनं ग्राह्यम् । अनन्तयोर्भिनाशिल्लकार्यत्रप्रत्यक्षवादे रविरोधः। तस्यैनस्यामृतं--रसः । हि यस्मादादित्यभङर्थपुलोऽसदि प्रत्यक्षगोचरवान् त्यस्य रसः, तस्मादनूर्तऋदयत्यचक्षणधर्मचतुष्टयाश्रयश य्क्तरिक्षसद्बुद्धिशदित्यमण्डलथपुरु यः भनि कर्तव्येत्यर्थः । इत्यधिक दैवत । इति उक्तरीत्या अधिदैवतमुहर्तव्यताप्रकार उक्त इत्यर्थः ॥ ३॥ अथाऽशरमम् । इतःपमध्यानं त्रैमूर्तसपाक्षमचिन्तापकारो वर्धते इत्यर्थः । अथात्भर् आमनि । देहे इत्यर्थः । इदमेव मूत्रं - सन् । न मुख्यप्राणदन्त , यश्चस्तरारभन् शरीरान्तः आकाशः तस्लचान्यम्, सर्वमिदं मूर्तमित्यर्थः । आकाश इयत्र तस्माचेतेि शेः । एतन्मर्यम्, एतदेव लितम्, अ,४.२•J इदाभयकोपनिषत् १४७ तथैतस्य मूर्तस्यैतस्य भस्यैश्यैतस्य खितस्यैतस्य सत एष रस यचक्षुः । सतो हेष रसः ॥ ४ ॥ अथासूत्रे प्रणश्च यश्चाधमन्तरात्मनश; एतदमृतमेतद्यदेतत्स्यन् तस्यैतस्यामूर्तस्यैतस्याभूतस्यैतस्य यत्र एतस्य त्यस्मैप रसो योऽयं दक्षिणेऽक्षन् पुरुषः । त्यस्य दोष रसः ॥ ५ ॥ एतदेव सचेयर्थः। तस्यैतस्य मूर्तस्य- रसः। बभूगोळस्य अन्यक्षोपभुक्षवेन सद्रसवसंभव चक्षुणंळे भूतलमर्यवस्थितत्रसत्वरूपधर्मचतुष्टयविशष्टप्राणशरीर तराकाशोभयान्यशरीरवर्तािवनुसमृद्धिः कर्तव्येत्यर्थः। पदार्थाः पूर्वयत्॥ ४॥ अथामूर्तम् । रुपभुच्यत इति शेषः । प्राणश्च -- त्यम् । प्राणहद शयोरभूतवसृतवथवस्याख्यधर्मचतुष्टयधत्रस्य पूयकरीत्या संभवादभूतंवा दिधर्मचतुष्टयाश्रयमाणहर्दाकाशयोः दक्षिणदिक्षस्थः पुरुषः परमात्मा रस, तस्या सदादिप्रत्यक्षानुपलभ्यत्वेन यस्य रसस्यात् । ततश्च दक्षिणाक्षिस्थे परमारमन्यमृतं क्षादिचतुष्टयविशिष्टप्रणहदाशरसस्त्रबुद्धः कर्तव्येत्यर्थः ।। गन्धहिङडलाधिकरणभये -- “मृगूर्तयाचिश्रवस्य ब्रह्मणो रूप बिम् , 'द्रं वव बलयो रूपे' इत्यादिमंदिश्यत " इत्युक्तम् । तत् व्यच शरौव्यमयैः, "चिदचिदात्मकमपक्षकथनेन अबिप्रश्वोऽपि कथितस्मादि यर्थः । न न्ययोगव्यवच्छेदः । सन्नद्युपयोगिवेनचंप्रपञ्चोपादानं कृतमिति भाष्यरथमचिन्वपशफ्टं चित्रम्यस्ययुक्च्क्ष्कमिति व्याख्यासम् । न चास्मिन् श्रुतिसन्दरे चित्रपवसर्षकं किमपि पदं दृश्यत इति चेत् - ने । आय्वन्त क्षािदिशब्दानां चित्संसृष्टविपत्रोपषस्था चिरमपत्रस्याप्युशनसंभवेन चेस वाय्वन्तरिक्षादीति । अंवेदे वध्यम्औडलाधिकरणभाष्ये प्रथमतः विदांव अश्वस्य सर्वस्य परमात्मानं प्रति स्वं निरानयानमत्यादि नानाप्रमाणसिद्धं प्रदर्थ तत्रावित अतशोधनमधिश्रयणार्थतयोच्यते । अतः ‘हे डेप और रूपे इत्यादिमोपादेयत' इति अष्ये आदिपदेन सत्यस्यसस्यमिन्यस्यापि प्रथत्वात् अचिभ्रषप्रपदं विप्रचि:पषरम्। बित हपयस्य इवशब्दनिर्दे सर्व श्रुताकथनेथ दर्भजलेन पतिः सिद्ध इत्येव टाशयः । न 8 अम्र्तादि तस्य विपरगं ठोक्षयमागेप्यमित यद्यपि सुवचम्-अथापि, पस्याक्षt शरमयार्दा अझरपदेन पितोऽपि मरणात बर्वत्रानुप्रविशक्सिदिताचिञ्चायं सुकमिलNझगेन एवमेष नि: इत इति। १४८ भोरङ्गरामनुजमुनिविरचितमाययुध - [अ..A.. तस्य हैतस्य पुरुषस्य रूपं यथा माहारजनं वासी यथा पाण्ड्राविर्भ यथेन्द्रगोपो यथान्पर्युर्यथा पुण्डरीकं यथा सकृदियुतम् । सकृद्विवृतेव ह अस्य श्रीर्भवति य एवं वेद । नाचेतनप्रस्वस्य 'हे वाव त्रसमो रूपे' इत्यादिना अवशरीरवमतिपदनादिति। श्येयम् ॥ ५ ॥ अध न केवलं ब्रह्मणो मूर्तामूर्तस्यचेतनाचेतनशरीरकत्वम्, किन्तु दिव्य तेजोविशजमनदिल्यविदोऽप्यस्तीत्याह तस्य हैतस्य पुरुषस्य रूपं - सञ् द्विखुसर् । यथा आहारजनं वासः (कौसुम्भवत्रमिघ) 'महारजनं = हस्रि'। तद्रनिभं , यथा पाण्डुाविकं पाण्डवर्णः कथळ १२, यथेन्द्रगोपः शक्रपंक्रमिरिख, यथाऽभ्यचैिः अनेज्यलेव, यथा पुण्डरीकम् अभोजमिवे त्यर्थः । यथा सकृद्विवृत्तम् । चिद्युक्तमिति श्रुतेनिंष्ठ। विद्योतनमिति यत् । सकृत् युगपत् प्रवृता विद्युदिवेयर्थः । एवंरूपं रूपं तस्यैतस्य भूतभूतंचिदपि स्छरीरस्य सदसवेनोपायस्य ब्रह्मणः हैं 'आदित्यवर्णं तमसः परस्तात्', विद्युतः पुरुषत् ', हिमथः पुरुषः ’ इत्यादिश्रुयतप्रसिद्धं भवतीति पूर्वेणवयः ।। सकृघुित्तेघ--वेद । सांडूतव युगपप्रह्लविद्युदिवास्य श्रीः प्रज्ञ शमाना (प्रकशमनता? ) भवति । यः एवं पूर्वोक्तरीत्य वेद उआस्त इत्यर्थः।। 1. अयं ग. पाठः । 2. हारि तद्रजतं वासः. द. कुष्ठतेि तु क. पा४ः।। अनेन बहान पश्चभूतमप्रशशभगवदिभ्यम विप्रलमविशिई अझ कमेण वर्णयता सर्वेषां विप्रख्यं ब्रन्नशरीरत्वं (उपाखाविध्यदः दर्शितमिति ध्येयम् । नन्वत्र झगे दर्धित भोपासनस्य डि फउम्? यत्तु, ‘सकृद्वेद्युक्तेव इव अस्य श्रीर्मषति, ग एवं वेदे' ति, तदा अनन्तशवेदनकलतया मये उकनिति न पूर्योपासनफउमिति । उच्यते । उपासनस्याकथनाद तस्थितरि पनि यस्तु । यद्वा, 'सत्यस्य सथ' मिखजातशत्रुनिईनामार्षनिरूपणस्पक्षस्य तदुपसनान्तर्भाव इति तर्हि स्वंमदमजातशत्रुव स्वधेत बंह्-आस्तु अम; तत्र प्राह्णे अन्ते इतिशब्दाभावात पायसमाप्तेजनषण्म । इहमि नेति चेत् । अथाह - इशिष्यः । यद्वा तत्र ब्राह्मणे, 'तस्योपनिषत् सस्यस्य सनि. 'इति इतिरेष तक समाप्तिद्योतकः । धूलिख स्थं तदुपरे‘प्राणा वै सस्यम; तेषामेष सायम्’ इति तद्घाख्यां विधाय तर नेताश्तहर्षादिति । एष सर्वमिदं तदुपसन्तर्गतमेवेति । शस्यते व स्फुधुिवेशदिना सर्वथषद मुजफमेनमुपासनाफउमिति । अ.५.३.] इदारण्यकोपनिषत् १४९ अथात आदेशो नेति नेति । न तस्मादिति नेत्यन्यत् परमस्ति । अथ नामधेयं सत्यस्य सत्यमितेि । प्राणा वै सत्यम्; तेषामेष सत्यम् ॥ ६ ॥ इति चतुर्थाध्याये तृतीयं बालणम् । 'श्री बाब असणो रूपे ' इति नाम्नमकरूपमवे ब्रह्मणः कथिते तत्र युक्तेयतालक्षणपरिच्छेदरूपपसरवत्वं प्रतं प्रतिषेझुमुपक्रमते अथात आदेशे नेति नेति । आदेशः उपदेश इत्यर्थः । क्रियत इति शेषः । 'अथशब्दो वाक्यान्तरोपन्यासार्थः । अतः पूर्वं ब्रफणो मूर्तामूर्तशरीरस्वेनोकत्वात् तप्रयुक्ते पतनिवारणायाथमुपदेशः क्रियत इत्यर्थः । इतिशब्द इयतलक्षणप्रकारवचनः । नेति नेति = नैनं नैवमित्यर्थः । मुनर्नामकरूपद्वथवत्नमय्यताक्षणमकार युक्तो (क्त?) नेत्यर्थः । इयतायाः नेति नेतीति योष्मा धारयन्ति यन्ताभावद्भ तनौं। नेति नेतीतीयगनिषेध एव ; न पूर्वोक्तप्रकारनिषेध इत्यभिप्रायेणाह - न तसादिति नेत्यन्यत्परमस्ति । इति नेति इयत्तारहितं यद्रन्न प्रतिपादितम्, तस्मादेतस्मादन्यद् वस्तु परं ने बस्ति। बरुणोऽय स्वरूपतो गुणतश्च परम् उद्यु नास्तीत्यर्थः । ने स्वन्यमनस्सल निषेधः, तथा हि सति अन्यत्र परमिति पद यान्यतरवैय७ष रिति द्रष्टव्यम् । तदुपपादयति अथ नामधेयं सत्यस्य सत्यं प्राणा वै सत्यं तेषामेष सत्यम् । प्रकृतिवत् स्वरूपविकाररहितय सय शब्दवाच्येभ्यः प्राणशब्दनिर्दिष्टेभ्यश्चेतनेभ्योऽपि कदाचिदपि ज्ञानादिसंफोबा भाषा परमास्म सत्यं निर्विशतमित्यतः तस्य सत्यस्य सत्यमिति नामधेयं भवति । अतः चेतनाचेतनाभ्यां परः स एवेति ने ततोऽन्यः परे इत्यर्थः । । ननु ‘ड़े बव अफगो रूपे ' इति पूर्वमुपदिष्टस्य मूर्तामूर्तानकपण, 'तस्य हैतस्य पुरुषस्य रूपं यथा माहाजनं यास ' इति सन्दर्येणोपदिष्टल या रुपस्य, 'अथा आदेशो नेति नेती' त्यनेन निषेधः किं न स्मादिति चेत् -- तैयासति पिणोऽपि ब्रवणः प्रतिषेधः प्राप्नोति । ननु तपासति मानान्तरमाह मनस्वरूपप्रतिपादकशखाप्रमण्यप्रसङ्गात् तन्निषेधो नोपपद्यत इति चेत् – ‘वे 1. बाल्य अवयन्तारेपन्थी । १५० ( और रामानुष्टुनिविरचितभाष्ययुक्त [अ,४.जा.३ . बध असणो रूपे ' इति ब्रह्मणो मनान्तरप्रभमूर्तामूर्तामकVद्वयधत्वप्रतिपादक स्रस्ययमष्पप्रसङ्गसाम्यत् । न चोपासनार्थं तदुपदेशसाफल्यमिति वाच्यम् जलस्त्रपेऽपि तथात्वमसङ्गात् । अतः ' नेतिनेती 'त्यनेन इथेनैव निषिध्यते । () इदं वाक्यमुभयलिङ्गपादे, “ प्रकृौताक्षत्र" मिति सूत्रे चिन्तितम् । तत्र हि - संसारिजीवस्येव बझणोपि मनुष्मादिदेहान्तरवस्थिया तरमयुक्तसुखदुःख भोक्तुमपि प्रसजेत् । यद्यपि परमात्मनो देहान्तरवसितप्रयुक्तभक्तूबभाशय परितो दशम गृहान्तर्वार्तवे देवदयज्ञदस्योरविशिष्टेऽपि तत्राभिनतदभिमानिनो देवधनस्येव यज्ञदतःस तसिदुःखादीनवत् , देहान्तर्वति जीवयोरविशिष्टेऽपि, तथो म्यः पिपलं स्वाद्वत्यनभन्यो अभिचाकशीती ' ति श्रुत्यनुसारेण, देहाभिमानि जीवत् न परस्य भक्तूवमिति, ‘ संभोगप्राप्तिरिति चेन्न वैशेष्या ण दिति सूत्रे स्थितम् । तथा स्मृतिपादेऽपि-- सर्वस्यापि परमामशरीरतया शरीरं प्रति स्वामि त्वमपि पमानोऽतीति मनुष्यादिशरीरस्वामिनः तदन्तर्वर्तिनः पमारमनो भोलुल भवर्जनीयमिति जीवेश्वरस्वभावाविभाग इति पूर्वपक्षी प्रqय - शरीरस्वामिस्वेऽपि तदन्तर्वर्तिवेऽपि नित्याविर्भूतापहतपाप्मवादिगुणक परमासनो ने भोक्तूब प्रसः । यथा लोके राजशासननुशतिंन तदतित्रनिश्च राजानुग्रहनिमहलव- दुःखयोगेऽपि न राज्ञि तप्रसक्तिःएवं न परमारमनि शसके' भक्तवप्रस किरिति, " भोक्तृपतेरत्रिभागश्चेत् स्यालोकनत् " इत्यधिकरणे धितम् तथाऽष शासकसापे राज्ञः स्वेच्छयऽपि पूयशोणिसादिकर्दमिते कारागृहे सतो दुःखसंबन्धापरिहृत सानोऽपि स्वेच्छय हेयेषु मनुष्यादिशरीरेषु बसनो दुःखसंबन्धोऽपरिहार्यः। लणादिशरीरस्वामिनाच आक्षणदिशब्दवाच्यवाः वंश्यम्भावेन, ब्राझणो यजेते' त्यादिविधाकरस्यवश्यम्भावेन कर्मवदयदे रप्यवश्यम्भावादिति पूर्वपले प्राप्ते । " में सनतोपि परस्योभयलिनं सर्वत्र हेि ” । मनुष्यादिदेहस्थानप्रयुक्तं मोह्वं परत्र न संभवति। ‘अपहतपाप्मा विजरो बिभृथुर्विशोको विजिमिसऽपि 1, और द. , अ,४.३] १५१ पासः सायकामः सायसंकश्य' इति श्रुत्य सर्वत्र हि विद्यमानं परं जप्त हेयप्रत्यनी कवकल्याणैकतानत्वरूयोभयलिङ्गयुक्तमेव भवति । अतो न भोक्तृत्वप्रसङ्गः ।
- मेददिति चेन्न प्रत्येकमतद्वचना ”। यथा जीवस्याइतपष्मवादिगुणाष्टकयुक्त
स्यापि मनुष्यादि देहयोगरुपावस्थाभेदा लकूवर, एवं परमात्मनोऽपि 'किं न स्यादिति चेन्न -- अन्तर्यामित्राङ्गणे, “स त आमाऽतर्याम्यमृतः ' इति 'प्रति पर्यायमातद्वचनात् = अन्तर्यामिणो निदषषवचनात् । जीवस्य तु पराभिध्यानात् स्वरूपं तिरोहिनमिति भावः । अन्तर्यामिणः परस्य ब्रसमो नियाविर्भतमुणाष्टकच क्षणं पृथकवं ' श्रयते । अतो न जीवसाम्यस् । “ अपि चैवमेके । अपि ब एकं शाखिनः, 'तयोग्यः पिप्पलं स्त्रद्वयनक्षत्रान्यो अभिचाकशीती ' ति जीवपर्यो भकृत्वभोक्तृवलक्षणं वैषधपमधीयते । “ अरूपवदेव हि तनधानात् । सर्घशरीर्यपि जन अपधदेव अशरीरितुल्यमेव । ‘आकाशो इवै नामरूपयो न्निवहिता ते अवतरे ' ति मामरूपकार्यास्पृष्टवे सति नामरूपनिवद्वस्य प्रति पादनेन मनुष्यादिनामरूपसंबन्भऋकार्यस्य तन्नप्रसक्तेः । अतः सर्वत्र विद्यमान मपि अत्र उभयलिङ्गमेव । ननु बक्षणः कल्याणगुणा न सन्ति । ’अथात आदेश नेति नेती' ति प्रतिषेधादिति चेत् – तत्राह "प्रकाशवचावैयर्थात् ”। य, ‘सस्यं ज्ञाने मतं मते ? ति श्रुयवैयर्थाय ज्ञानसंदिरूपवमभ्युपगम्यते, एवम् ‘सत्यकामस्सत्य संकर्स ’ इत्यादिश्रुत्यवैयर्याय कल्याणगुणगणोऽप्यभ्युपगन्तव्यः । ननु ‘सस्यं ज्ञान 'मिति ज्ञानस्वरूपवप्रतिपदनादेव ज्ञानस्य गुणाश्रयन्वसंभवादण निषिताः इति चेत – तत्राह ** आह च तन्मात्रम् " । ‘सत्यं ज्ञान / मिति श्रुतिः प्रेक्षणो ज्ञानरूपतामात्रं प्रतिपादयति । न सर्वज्ञत्वादिगुणाश्रयतां प्रतिषेधति। तेओ अस्य सूर्यस्य प्रभारूपतेजोन्नरश्रयचयत् ज्ञानरूपस्यापि ब्रह्मणः सर्वस्याश्रयव मुपपद्यते । “ दर्शयति चाथो अपि स्मर्यते “। दर्शयति च वेदान्तगणः , N 1, 'ग्रस्य भूयिषी शरीरमित्यादि शरीरसंबन्धित्लाषस्थामेव' इत्यविहे क. ओशे 2. प्रतिषघीयमित्यारभ्य भाग इस्यन्तं ख. कोशोतं चेन्नेत्यत्र हेतुसमवद् ग्रहीतम् अन्यत्र कथं पाः । 3. समी. श. ग. पाठः । वसूतधमिी क. ओशे। १५२ औन्नराश्युद्यनिविरचितभाषया [अ]ा३ . निष्कलं निक्रियं शान्तं निरवधं निर्द्वनम्, ‘परास्य शक्तिर्विविधैव श्रयते स्वाभाविकी ज्ञानबलक्रिया चे' ति जक्षण उभयलिनवम् । सयंते च, यो ममज्जमनादिश्च वेत्ति लोकमहेश्वर मित्यादिभिः । अत एव बोपमा स्वीकादिक् । यत एवं तरसानशितस्यापि तदोषास्पृष्टत्च, अत ए, "आकाशमेकं हि यथा घटादिषु पृथग्भवेत् । । तथात्मैकोऽप्यनेकस्थो जलाधारेबिवांशुमथ् । एक एव हि भूतात्मा भूतेभूते व्यवस्थितः । एकधा बहुध। चै। मते जलबन्ददत् ॥ " इति आगतसूर्यमतिविभ्वादिवदिति इष्टतो युज्यते । ‘अम्बुवदहणतुं न तथास्त्वम् । तुशब्दोषं द्योतयति । अभ्युदिति सप्तम्यन्ताद्वतिः । परभमिनो न तथाचम् = सर्वप्रतिबिम्बादिसाम्यं न संभवतीत्यर्थः । कुतः ? अबुदप्रहणात् । अम्बुनि यथा प्रतिबिम्बो गृधते, न तथा हि परमया गृह्यते । तत्र हि अज क्यमेव प्रतिविषं जयमिव गृशते । अतः तत्र तद्नदोषसंस्पर्शा युज्यते । प्रकृते न विकारान्तर्वर्तिनि प्रसणि तद्तदोषसंपर्शा न युज्यते वक्तुम् । “ वृद्धिस भक्षमतभवदुभयशमन्नयादेवं दर्शनाच्च विकारान्तर्भावयुक्षविकारगतधूबिहा सादिभाववक्षणो यो दोषःस नपतति । तद्गततया प्रतीयमानस्यापि तद्गतदोषस्पृष्ट त्वांशे आकशर्वरूपदृष्टन्तद्यसामञ्जस्यसंभवात् । सिंह इव माणवक इत्यादौ विवक्षितकायश एवं दृष्टान्तदर्शनाच न सर्वथा साभ्यं दृष्टान्तदष्टन्तिकयो- पेक्षितमिति भावः । गरु, 'दो बाघ जर्णो रूपे ' इति प्रकृतस्य मूर्तामूर्तासक्रपञ्चस्स, ‘यक्ष माहारजनं वासः’ इत्यादिनपक्षिसरस्साऽऽकारविशेम , 'अथात आदेशो नेति नेती ति प्रतिषेधात् निर्विशेषमेव ब्रम्। अतो नोमयस्विमिति । तन्नाइ “प्रह कृतघत्वं हि प्रतिषेधति ततो ब्रवीति च भूयः | पतै: ‘हे वाघ बनणो रूपे इत्यादिना प्रतिपादितैः हयैसगो यदेतत्वम्=रिच्छिन्नलक्षणो यः प्रकार, तर इलिशब्देन पश्य 'नेति नेती ? ति निषेधति, न तु स्वरूपेण असंबन्भि १.१.३.] इदारण्यकोपनिषत् १५३ स्वं निषेधति । न हि श्रुतिः स्वयमेव मानान्तरप्राप्तं मूर्तामूढमकप्रपञ्च रूपवं जक्षणः प्रतिपाद्य स्वयमेव निषेधतीति युज्यते क्लुर । 'प्रक्षाळेनाद्धि पङ्कस्य दूर उर्दर्न वर 'मिति न्यायात् । अत एव निवेऽनन्तरमपि ब्रह्मणो भूयो गुणजातं भवति श्रुतिः । ‘न तस्मादिति नेयम्यपरमस्ती' ति ’ब्रूपतो गुणतश्च सर्वा हुए प्रतिपद्यते । 'अथ नामधेयं सत्यस्य सस्य ९ मिति नामधेयरूपगुपघला व प्रतिपाद्यते । अतः ‘नेति नेती ' नेि प्रकृतैalवधमात्रस्य निषेधः । “ तदव्यक्तमाह हैि ” । तत् = ब्रह अव्यक्तम् = ममान्तरागम्यमिति श्रुतिगह । 'न चक्षुषा गृशते नापि चे' ति | ततश्व मनान्तरागप्पस्य भयेक समधिगज्यस्य प्रश्नस्क्रुषस्य वा, मृतमुतार्मिकप्रपञ्चधशरीरकक्षय वा न निषेधो युः । “ अपि संराधने प्रयत्नुमानाभ्याम् ”। संराधनं = सम्यक्प्रीणनम् । भक्तिपपन्ननिदिध्यासनम् । तस्मिन् सस्येव साक्षात्कार; नान्यथेति, ततस्तु तं पश्यते निष्कर्तुं ध्यायमानः । ‘नाहं वेदैर्न तपसा न दानेन न चेज्यया । । मया त्वनन्यया शक्य अहमेवंविधोर्जुन॥ इति श्रुतिस्मृतेभ्यामवगम्यते । “ प्रकाशादिवचवैशेष्यं प्रकाशश्च कर्मण्यभ्यासात "। निदिध्यासनजन्यसाक्षात्कारदशायाश्च ब्रह्मवरूपभूतानन्दज्ञानादिरुपतया, “ अहं मनुरभवं सूर्यश्चे' ति जलशरीरभूतमनुसूर्यादिभश्वस्यापि तत्वविद्भिर्वामदेवादिभिः साक्षाक्रियमाणात् अक्षस्वरूपवत् तच्छरीरभूमूर्तामूर्तात्मकप्रपञ्चस्यापि अवाधिः तवं सिद्धम् । जलस्वरूपप्रकाशश्च कथं ' भवतीत्याकांक्षयामाह – प्रकाशश्च कर्मण्यभ्यासादिति । संराधनामके ध्यानरूपे कर्मण्यभ्यासात् प्रकाशो भवति । 'याननिर्मथनाभ्यासाद्देवं पश्येनिग्रद्व' दिति भुयुक्तेरिति भावः । 1.कदा ख. ग. निसूत्रवत् = अराणनिगूडामधिक्षि । १५४ श्रीरामानुजमुनिविरचितभांष्ययुका [अ.४,बा.३. अतोऽनन्तेन तथा हि लिङ्गम् । अत:=उनैलेतुभिः अनन्तेन करषाण गुणगणेन विशिष्टं प्राप्त । तथा हि सत्येव उभयलिी जन उपपन्नं भवतीत्यर्थः । इति तन () स्थितम् । (२) न हृतसादिति नेत्यन्यस्परमस्तीति वक्ष्यं तत्रैव पादे, ‘ तथान्य प्रतिवेष " दिति सूत्रे चिन्तितम् । तत्र हि उक्तात् पत्ररुणापि परं किञ्चिदस्ति, य आभा स सेतुर्विधृतिरिति सेतुदश्रवणन् । सेतुहैि कूछान्तरमापकः । एव भस्यापि परस्य प्रेक्षणः प्रष्यन्तप्तकथमभ्युष्मान्ध्यम् । किञ्च, 'संतुष्यद्र षोडशकल 'मिति एतस्य ब्रवणः परिच्छिन्नस्यावगमत् अभरिच्छिन्नं मुख्यं जले जकारणादन्यदिति निश्चीयते । तथा, ‘अमृतस्यैष सेतु' रिति भाष्येणामृतेन संबधो म्यर्षदश्यते। तथा, ‘परापरं पुरुषमुपैति दि'मिति परसाद्रश्नणः प्राप्य भेदो व्यपदिश्यते । अतः पत्रक्षणोऽप्यन्यत् प्राप्यान्तरमस्तीति, ‘ परमतः सेतू न्मानसंबन्धभेदव्यपदेशेभ्यः" इति सूत्रेण पूर्वपक्षे प्रथळ'- उतरं पठति । सामान्यात्तु” । तुशब्दः पझं व्याधर्तयति । असंकरः कारिवक्षणसेतुसमान्यत सेतुरिति ब्रह्मोच्यते । 'एष सेतुर्विधरण ए लेकर नामसंभेदाये ' ति श्रुतेः । प्रसिद्ध हि सेतुः पार्श्वदयवर्तिजलसरकारीति भावः।। “ बुद्धयथेः पादवन"। ‘चतुष्पाद्झे' युम्भानव्यपदेशः बुद्धधर्षः = उपासनार्थः । यथा ब्रशप्रतीकभूते मनसि 'वा पादः प्राणः पादः ’ इति व्यपदेशः उपास नार्थःतद्वत् । न हि भनस यागादिषादवचें बातौ संभवति । “ स्थानवि" शेषात् प्रक, शैदिवत् | यथा आलेकाकशदे वंतधमघादिज्ञानभेदत् परि चिछजतयाऽनुसन्धानम्, एवमनुन्मितस्यापि बक्षण उन्मित्वमुपपद्यत इति भावः। “ उ५५४ । ‘यमेवैष वृणुते तेन लभ्यः ’ इति स्वमातेः स्वयमेव साधनालय जोधृष्यमाणे जप्तणि, ‘अमृतास्यैष सेतु' रित अतस्य प्रप्यमपकभावसंबन्धयोः पतेरित्यर्थः । *तथाऽन्यप्रतिषेधात् " । यदुक, पराशर मिति परमे 1, पूर्वपक्षे तप्ते ग. 2. जगधारणं क, आ.४.४.} बृहदारण्यकोपनिक्षत् १५५ ४-४, मैत्रेयीति होवाच याज्ञवल्क्यः, ‘उद्यास्यन् अरेइमस्सा स्थानादसि ; इन्त तेऽनया कात्यायन्याऽन्तं कचणीति ॥ १ ॥ सा होवाच मैत्रेयी, ‘यन्नु म इयं भगोः सर्वं पृथिवी विचेन पूर्ण व्यपदिश्यत ’ इति -- तन्न । 'न तस्मादिति नेत्यन्यमस्ती ? ति नेतिशब्द निर्दिष्टम् एतस्माद्रक्षणोऽन्यत् परं नास्ति इति अन्यस्य परस्य प्रतिषेधात् ।' पर सरं पुरुष’ मिति श्रुतितु, ‘अक्षरातः प९ः ' इतेि अक्षरापेक्षया परस्तात् । समष्टिजीवत् परम् अदृश्यवादिगुणकं प्रकृते भूतयोन्यक्षरपुरुषमेव प्रतिपादयतीत्यर्थः।। " अनेन सर्वगतत्वमायामशब्दादिभ्य:” अनेन बक्षणा सर्वस्य जगतो गतस्ये = व्याप्तत्वम्, ‘तेनेदं पूर्णं पुरुषेण सर्वम्, ‘ अन्तर्बहिश्च तत सर्वं दयाप्य नारायणः थितः ', 'नियं विमुं सर्वगतं सूक्ष्म मित्यादिभिरायामसाचिशब्दादियुतैः प्रभगैरवगम्यते । अत इदमेव परं अन्न संर्घस्मन् परमिति स्थितम् । प्रकृत नुसरामः ॥ ६ ॥ १-३ . अमृतवमप्युपायव-सर्वजगत्कारणल-सर्वात्मवादिकस्याणगुणगतिपिपाद यिषथा सुर्थ ब्राह्मणमिदमारभ्यते मैत्रेयीति होवाच याज्ञवल्क्यः । याज्ञव इक्यस्य मुने ॐ भार्ये [स्म ? ] स्तः, मैत्रेयी कात्यायनी चेति । मलय अपश्यं मैत्रेयी । त मैत्रेयील्यमभ्याह यक्षकन्नय इर्ष । किमितीरयन्नाह उधास्यन् वा अरे - अन्तं करवाणीति । अ मैत्रेय! अहमसाद आनाद् गार्हस्यर्क्षणादाश्रमत् उद्यपक्षसि उषं गन्तुमिच्छनसि । इने यदैकपायाम् । ते = तव अन आत्यायन्या सह अन्तं निश्चयं = युधयोः इशांतये द्रव्यविभगनिर्णयं करवणीयुवाचेत्यन्वयः ॥ १ ॥ स होवाच मैत्रेयी। साथैत्रेयी ने मुर्नेि प्रयाहेयर्थः । किमिति ? यन्नुम नैं अथ मैथर्विद्य प्रस्तूयते । विशय मृन्थयतऽआश्रि२= iधानं पूर्वमनुपेक्ष्य
- मिति गद्यते हन्यादिना।। १५६ ओरलराभलुजमुनिविरचितभाष्यथ् [अ..ज.8.
स्यात् , कथं तेनामृता स्यामिति । नेति होवाच याज्ञवल्क्यःयथैवोपकरणवतां जीवितप्, तथैव ते जीवितं स्यात्; अमृतत्वस्य तु नाशाऽस्ति विलेनेति । R| सा होवाच मैत्रेयी, येनाहं नामृत स्याम् किमई तेन कुर्णम् । यदत्र भगवान् वेदतदेव मे ब्रवीति ॥ ३ ॥ -कथं तेनामृता स्यामिति । हे भगो - ‘संबुद्धौ विभष भवद्भगवदघयक्ष मोझावयति ओवम् , भुवम्, विसर्गश्च - हे भगवन् ! सर्वाऽपीयं पृथिवी वितेन पूर्णं यत् यदि मे मम स्यात् वशंवदा स्यादित्यर्थः । तदा तेन वितेन कथं कथञ्चिदपि अछुत स्यनु ? संसारान्मुक्त स्थां किमित्यर्थः । नु इति प्रश्ने। नेति होवाच याज्ञवन्यः । सः याज्ञवल्क्यः नेत्युवाच है । ‘वितेन त्वं संसारान्भुक्त न स्याः ' इति ह निश्चितमाहेत्यर्थः । तर्हि वितेन किं स्यादित्यत्र यथैवोपकरणयतां जीवितं तथैत्र ते जीवितं स्यात् । उपकरणवतां भोगसाधनदश जीवितं सुखजीवनं यथा सिद्धयति, तथैव ते भोगोपकरणविषयाः जीवितं सुखेन जीवनं परं लभ्यते इत्यर्थः । यथा वितेन ऐहिक्सुखम्, तथा मोक्षमुखमपि किं न लप्यत इति पृच्छत पुनः प्राह अमृतस्त्रस्य तु नाशास्ति वित्तेन । तुशब्दो मोक्षस्य, ‘नान्यः पन्थाः’ इत्यादिश्रुतिसिद्ध ज्ञानैकसाध्यत्वमाह । अमृतत्वस्य मोक्षस्य वितेन साधनेन प्रप्यत्याशIऽपि नास्तीयर्थः मोक्षस्य वितpध्यक्संभावनाऽपि नास्तीति यवत् ॥ २॥ सा होवाच - ब्रूहीति । सा मैत्रेयी प्रभूव । इ= अहं खिथाः त्रियागेन मोक्षसाधनापेक्षेति भावः । किमिति । मममृतत्वमाभ्यनुपायभूतेन विरोनाहं किं करिष्यामीति । तर्हि किं तवापेक्षितम् ? तनह यदेव - ब्रूहीति । भभावान् यत् अमृतत्वमप्युपायं वेद, तदेव मे ब्रूहीत्यर्थः ॥ ३ ॥ कथं तेनसृता स्थामियत्र कथमित्यस्य कथमपीत्यर्थस्य लीकृतत्वात् तस्थाने नु इति प्रमपरं योजितम् । यदि स्यादित्यनेनैव वितर्कस्य हावा नु इतीदं दनपेक्षितावित असता स्यामि यत्रान्वितं हतम्। शतव वितर्कस्य अष्टश्रीतये तुभयुते तु कथमियस्य प्रश्नपरत्वं । यदि मितनामृतं भवेत् , तर्हि स भग्नप्रकारो जिज्ञास्यतेऽज्ञानार्थम् । तदा च सर्वपृथिवी संपत्यर्थमपि यन्नः कर्त७थ इति । एवं प्रश्नपरेष सती वितवैद्यर्थमंबंद्धाटयामासेति ध्येयम् । मगकन् अपीतु 'र्ति प्रयोगे; पतिः श्रर्थनां जातु न मन्येते बृहीत अश्न परं मधुर १.४.आ.४. गृहदारण्यकोपनिषत् स होनच याज्ञवल्क्य, प्रिया बतारे नः सती प्रियं भाषसे । एवा(स्व | व्याख्यास्यामि ते ; व्याचक्षाणस्य तु मे निदिध्यासस्वेति । ब्रवीतु मे भगवानिति ॥ ४ ॥ स होवाचन वा अरे पत्युः कामाय पतिः प्रियो भवति । आत्मनस्तु स होवाच याज्ञवल्क्यः । एवमुक्तो याज्ञश्चयः तां प्रयुवाच । कि मितीत्यत्राह प्रिया – निदिध्याप्तस्वेति । बयनुकंगथाम् । अरे मैत्रेयि । यं सती सभ्वी च सती, नः अस्माकं प्रिय' अनुकूला च सती प्रियं मनोनु कूतं वाक्यं भाषसे इति तां प्रशस्यत्यदरे गाई एहि-इह आगच्छ–आस्त्र भसमीपे उपविश इति । सभक्तिसाध्वस तां समीपपवेशने अनुज्ञाय आह व्याख्यास्यामि ते । अमुत्क्षयं तत्रापेक्षितं व्याख्यास्यामि वश्यामि । किन्तु त्याचक्षाणस्य व्याख्यानं कुर्वतः मे मम वाक्यानि निदिध्यासख अर्षतो निश्च येन ध्यतुमिच्छ। यद्वा-, व्यचक्षाणस्य तु मे मुखं निदिव्यास्र - निन्यान भनेकमन् --- अवलोकितुमिच्छ । अक्लोथ चेति यावत् । इतिशब्दो वाक्याच साने । एभुक् मैत्रेयी सत्रधान। सती स्वस्य अदभावधानं ज्ञापयितुमाह ब्रवीतु मे भागवानिति । सोऽर्थः ॥ ४ ॥ एवमुपसन्नयै मैत्रेश्यै मोक्षोपायं ब्रशोषासनमुपदेषुमारेभे इयाह स होवाच।। किमितेि? न वा अरे - अनसुतान्वार्थिन्यै मैत्रेयै अमृतस्त्रस|धनदर्शनविषयतया, आनैष द्रष्टव्य रघुपदिश्यमान आम धमारमेत्यवश्यमभ्युपेथः; ‘तमेवं विद्वानसूत इह भवति। नञ्जयः फ्था अयनाय विधते ’ इति तस्यैष समदर्शनस्य मोक्षसाधना शामत् । ' जस तं पराददित्यादिना तस्यामनः सं नवकथनात् । ‘आत्मनो व। अरे दर्शनने ' त्यादिना तज्ज्ञानेन सर्वच्यावेदनेन सर्वोपादानत्वमतिपादनाच अस्मिन् प्रकरणे द्रष्टव्यतम उपदिश्यमान आमा परमात्मेति सिद्धम् । अतः तदुपशदकस्यास्य संदर्भस्य यथा परमात्मपरत्वं ससा, तथाऽथ वर्णनीय इति च संद्धम्। १५८ और रामनुज्ञनिविरचितभष्ययुक्का [अ..., गय पतिः प्रियौ भवति । न वा अरे जायायै कामाय जाया निण भवति । अतोऽस वाक्यस्यायमर्थः--न वा इत्यत्र वैशब्दोऽवधारणे। नैवेत्यर्थः। पत्युः कामाय । कामः समर्थः । कामाय सक्कराय । संकरसं सफलीकर्तुमित्यर्थः । ‘पिथपपदस्य च कर्मणि निमः' इति चतुर्थीं । तथा च अरे ! हे मैत्रेयि ! ययुः प्रियत्वम् , 'अहमथाः प्रियस्य 'मिति पतिसंकरल साफल्याय नैव भवतीति न वा अरे पत्युः सभाय पतिः प्रियो भवतीय स्यार्थः। जायां प्रति पत्युः प्रियवं पतिसंकल्पायत्तं न भवतीति यावत् । ‘वेद अयनं सफलीकर्तुं यज्ञः ’ इयुक्ते वेदाध्यधनस्य यज्ञः फलमिति हि सिद्धयति । एवं संकरपसफरधाम पिंधल्यमियुक्ते संकवायत्तं प्रियत्वमिति हि सिद्धयति । ततश्च ‘अहमस्य जायायः प्रियस्य 'मिति पतिः सहस्रपयन्नपि न स तस्याः प्रियो भवति, कन्यास्मनः कामाय पतिः पद्याः प्रियो भवति । पयुः प्रियव मंगनः कामाय । परमामनः संकपात् पतिः न्यः पिथो भवतीत्यर्थः । आरमशब्दस्य प्रभामनेि मुख्यतृत्वादत्त्राच्यारमेति मामेवोच्यते । प्रकरणावैरू न श्वा अरे इति । यद्यपि वेषं धृऋकथं तदेवोपदेष्टध्यप-सथापि वैराग्यस्य पूर्वमयेति अत्, अहद वित्ते ते वैराग्यम्, तारां वैराग्यं च मयि मम सुपीव, तथा पुत्रादिष्वपि आपश्यकमितीदं भयथा सूचयितुमिदं वाक्यजातम् । वैशब्दस्य प्रक्षिप्त पर्थ में घटते पथादेः प्रियभावः परमात्मस्वरूपाबीन इत्यस्य छत्विभावादित्यत्रइ बैशद्य ऽवषारण क्त। अत्र पनिसेकाधीनं न भषति युः प्रिंथयमेिययमंशो ययनर्भ लोकः असिखः-अधामेिं आंशिकतायैष तयोष्णवलयाः वैशब्दस्य प्रसिद्दपेिक्ष।। सफली कर्तुमिति छान्ते प्रयुज्य, वान्तिके खास्पायेते प्रबोकुरथभाशय -क्रियामाप्रपद त्रा तु समर्थने, 'पमाभीकी संकीर्ह व्रियं भवति इति ज्ञेयम् । तुमुनोऽर्थः क्षश्रीनेच्छामिंषयम् । न च परमसँपसफर्मेच्छाना अचित् प्रियभनेछ. लोकेऽस्तो हु शखा न अर्धे तुमुनय प्रयोजध्य इति लिईन्याभावात् । क्रियासाधकक्रियावाच पञ्चममिष्यात अचूकनिंघर्मवअन् ःयेन श्रुत्रयी । अमनः कामथ प्रियो भवतीत्यत्र परमप्रीयसङ्गणप्रियभाषतश्रय इषद , तत्र सकबेष ...] इवारण्यकोपनिषत् ४ १५९ cपाच । ततश्च परममा - , यो ऑस्य प्रियः - भवदिति तनकर्मानुगुणं सः प यति । स तस्य प्रियो भवतीति बद्यार्थः । अत्रापि कामायेयलांषि () पूर्व त्रियमेतया क्षमपादाचतुर्थीति । यो यस्येति । अत्र यः इसि यच्छथ में भविष्यत्रा बपः। अयं प्रियो भर्धमिति द्दि संकर-करः, न तु, यः प्रियो भवत्विति । अत एनं यजन अथ लोके यो यस्य प्रिय ईश्वः, तत्कर्मानुगुणं परमामा, भवस्त्विति = अथमस प्रियो भव स्विति कपयति । ततश्च स तस्य प्रियो भवतीति । अथवा ये यस्येयस्य स तस्येत्येव - संबन्धि । देशभाषायामिचलपि एवं प्रयोगः साधुरितेि भाष्यम् । एवञ्च बस्तुपिंगत्वप्रयोजकसंकथाधयस्य 'माभन उसने स प्रसन्नः उपासितुयग्ध अनुरोधेन वस्तुनि प्रियलभादयेत । इतरवैशाग्यपूर्वकं तदुपासने तु सविभूतिने सालिग्नेव
- िरतिशयप्रियत्वाभादयेदिति स आस्मा इष्टयः । किञ्च पलाद प्रियत्वं ससंकरात्र कृश्यन्
परममन हि खं प्रियं में कपेत् । ५युत स्त्रयं निरतिशयप्रियवं खस्मिन् संक्रम्य अन्येऽपि लेशतः तत् आदध्यात् । अतो में फेर्बलं पत्यादिमाने, किंतु सर्वत्र प्रशचे तये तस्मिन् परमात्मनि च प्रियवात्रिश्नोपयोगितसंकल्पसंपादनाय स द्रष्टव्यः । अरि च आत्म शब्दार्थः शेषे । शेषलक्षणशोधने च शेषी प्रियतम इति तिचेत् । तथा च प्रियतमसंकथा धनं खर्चेषां मिथलभ , न तुदासीनयस्त्रिविधीनामेति स प्रियतम एष इन्यः । एवम् आत्मा वा अरे द्रष्टव्य इयस्य पूर्वेवक्यै: समक्ष इति । आत्मनस्तु कामायेयत्र आरमशब्बस्य जीवपरता योजनाय तु न परमात्मप्रकरण घटनेति तदुपेक्ष। तदा तु कभशब्दो न संकल्पपरः । धिंतु इफलपरः। छोके पतिः प्रियो भवति यत् , तत् न पतीष्टफ़संपतये, किंतु स्वधेतंये। पत्यादेः प्रियमिच्छाविषयत्वं ह तस्य खतः फलाभांबा फुलोपायतय वाच्यम् । तथाच तस्य फलेभय सां तफ़ल रिये भस्लादिदिपते । यस्मात् पयदि नेष्टसिद्धये यते, तस्मात् पस्थादिकं परित्यज्य खमा इष्टव्य इअर्थवमनं पृष्ठताडनहून्तर्भाव इत्युकं स्यात् । एवमर्थक्षणेने हि मन इष्टत्वाव खाभगतमथोजनस्येऋभम् । तस्येष्टत्वात्तसाधनस्य पयाचेरि ट्यम् । पत्यादेरित्वात् पथादिगतफयादेरपह्वम् । [न तु पत्यादिगतफलेष्यप्रयुक्तं पत्यदेविए; वैपरीत्या | शलि बेिमानी भवेत् । न तु षत्यादि उपेक्ष आममात्रस्शदरणीयवं हि वेद । नन्मनः द्विषत्वमनौपाधिकप्र; अन्यगतं प्रिमर्षे तु आत्मगप्रियताप्रयुजचात् औपाधिकमिति सिदतीति चेत्-किं तेन? न हि फलपेक्षया फरसाधने यिनमाधिमित्येतावता फलामी साधनमुपेक्षेत । इत ए लभ्यम् - सामीष्टसाधवेनैष पलायेिः प्रियवाद, यत्र खशीघ्षकर्ष पुष्कम्, तनै प्रीतिर्युकेति आरम“नभेग अर्यमित । एथ खति आस्मद्र्णनपदेन परमाण दर्शनं सम्यक् महतुं शक्यते । परन्तु अश्मशययोः पूर्वापरपोर्मिभिभाषेचारा बेयम् । १६० . मनुबधूनांवरचैतभाष्ययुक्त [अ.४.शा. आत्मनस्तु कामाय जाया प्रिया भवति । न वा अरे पुत्राणां कामाय पुत्राः प्रिया भवन्ति । आत्मनस्तु कामाय पुत्राः प्रिया भवन्ति । न वा अरे वित्तस्य कामस्य वित्तं प्रियं भवति । आत्मनस्तु कामाय विषं प्रियं भवति । न वा अरे ब्रह्मणः कामाय ब्रह्म प्रियं भवति । आत्मनस्तु कामाय ब्रह्म प्रियं भवति । न च अरे क्षत्रस्य कामाय क्षत्रं प्रियं भवति । आत्मनस्तु कामाय क्षत्रं प्रियं भवति । न वा अरे लोकानां कामाय लोकाः श्रिया भवन्ति। आस्मनस्तु कामाय लोकाः निया भवन्ति । न वा अरे देवानां कामाय देवाः प्रिया भवन्ति । आत्मनस्तु कामय देवः प्रिया भवन्ति । न वा अरे भूतानां कामाय भूतानि प्रियाणि भवन्ति । आत्मनस्तु कामाय भूतानि प्रियाणि भवन्ति । न वा अरे सर्वस्य कामाय सत्रे निरं भवति । आत्मनस्तु कामाय सर्व प्रियं भवति । " " एवमुज्रन्नपि वाक्यानामओं द्रष्टव्यः । अत्र प्राप्ता इत्यर्थः । अत्रं क्षत्रिय इत्यर्थः । लोकाः स्वर्गाद्य इत्यर्थः देवाः उपाखा देता इत्यर्थः । ननु समशब्दस्य संकर्षक परमामसंकरदेव पलादेः प्रियत्वमिति, 'ने या हरे पयुः अमाय पतिः प्रियो भवति, आमन कमाये' तिवत् , न वा अरे जायाथ! यमाय पतिः प्रियो भवति, आत्मनस्तु कमाये'यपि वक्ष्यं भवेत् । यागताय पति विषयकप्रीतौ जायापैकभी गलस्याप्यभवत् । अतः आरमशब्दः कामपर एवैत वेब-पत्युः कामयेयत्र पतिशब्दः परमात्मव्यतिरेकपर्वधरूक्षज इति आत्मनस्तु इति सुवेदेन शर्पितयेष्टमिहैः। ननु आत्मशब्देन स्वात्मनिशिरसा धृतम् । कमनेच्छा । लाभविशरमाणे छापूर्तये पस्दैः प्रियस्यात् स्वात्मविशीिश्वपरमामा द्रष्टव्य इत्यर्थः । तत्र खगतेि फारू; परमामगतेच्छा च संकल्परूप । लोवेभ हपेणोभयोरनुगमेन प्रहणमित्यस्विति बेत् . अस्तु अभम् । सर्वेषा परमामा प्रकरणार्थ: ; अन्यथा अमृतत्वोपायतया इष्टयम देरनन्वयादिति । धिष्णसारावलिः श्रीभाष्य साधनभह सेव्ये । आमिस्रदल फलपरम रत्न - निशिपमामपरुपपध्द्यलाभातइयमंत्र । ह्वीिपमैत्रीगमने , ‘ए’ या भूरे अयमः' ति आवशब्देऽपि अशष्यः। अ, १.४.] हदारण्यकोपनि १६१ आभा वा अरे द्रष्टव्यश्श्रोतव्यो मन्नव्यो निदिध्यासितव्यः। ततः किमियत्नह आमा वा अरे द्रष्टव्यःश्रोतव्यो मन्तव्यो निदिध्य सितव्यः। तस्मात् पतित्रयादीनां प्रियवं यत्संकरपायसम्, तस्य परमात्मनः प्रसादाम परामा द्रधुन्यः। स हि परमामा दर्शनेन प्रसन्नसम् तदर्शनरूपब्रह्मविधयै पतिजयादिषु सतगतिनियकप्रियत्वापादकपुण्यापुण्पामकभगवत्सरसोपरमे कर्मप्रति बभनिघृतेः स्वोपासकफय निकुशतन्येण सर्वेषामपि वस्तूनाम्, पतिपादिवत्, ततोऽधिकं वा प्रियवमापादयितुं शकोति । मोक्षदशांथामानुकूल्यपातिकृश्यविभाग विरहितं सर्वशरीरकं सवितिकं प्राप्त आनन्दरूपं तपसादादेव तदुपासकोऽनु भवतीति तत्रसादसिद्धार्थं स एव पर्सामोपास्य इति फलितार्थः । ‘न पश्यो सूर्यं पश्यति न रोषं नोते दुःखताम् । सर्वे ह पदयः पश्यति सर्वमानोति सर्वशः इति श्रवणादिति भावः । अत्र स्वाध्यायस्यार्थपरबेन अधीतवेदः पुरुषः प्रयोजनवदर्थदर्दनात् निर्णयाय स्वयमेव गुरुमुखात् न्याययुक्तार्यग्रहणलक्षणश्रवणे प्रधर्तत इति अवगम प्रसवात् श्रोतव्य इयनुवादः । स्ममनि, एवमेवेति युक्तिमिः श्र (ज्ञ ) तार्थ प्रतिष्ठापनलक्षणमननस्य श्रवणप्रतिष्ठार्थतया प्राप्तवान् मन्तव्य इति चानुवादः।। अनवरतभागरूपं ध्यानमेव निदिध्यासितव्य इतेि विधीयते । उपयदश प्रभूति भगवद्यानपानुकूळचमूचनाय निदिध्यासितभ्य इति सन्नतपदेन निर्देशः । अन्न ‘स्ऋतिलभे सर्वग्रन्थीनां विपमोक्षः ' इते ध्यानयैव मोकं प्रय वहितहेतुत्वक्षत्रणात् , क्षीयन्ते चास्य कर्माणि तस्मिन् दृष्टे फ्राने ’ इति दर्शनस्यापि मोक्षाव्यवहितकारणयभवणात् , उभयोरेकार्थत्वस्य वक्तहषवात्, चाक्षुष bनदाचिसया दृशिधातोः, नाक्षुषज्ञानस्य च, ‘न चक्षुषा गृह्यते ’ इयचक्षुषतया प्रतिपने' अक्षणि 'विधातुमसंभवात् , द्रष्टत्वं इति दर्शनशब्देन उपचार दर्शनससनकरमतिविशदं ज्ञानमभिधीयते । ततश्र द्रष्टव्यो निदिध्यासितव्य 4. अनुषशनवैवे, क , 2, षाितुमिति न वा. कोशाय, 3. दर्शनखंमागारः निति नियनं . . 28] १६२ औसरामनुगमुनिरिमितभाण्वुफा [ अ४,४, मैत्रेय्यामने वा अरे दर्शनन अत्रषेन मत्या विज्ञानेनेदं सर्वं विदितं भवति । 1, भवतीति न . शं. बा. इत्याभ्यो दीनसमानकावविशिष्टं ध्यानं विधीयते । आर्षेयं वृणीते बं। वृणीते त्रीन् वृणीते न चतुरो वृणीते म पातिवृणीते ’ इत्यत्र ‘आर्षेयें वृणीते , श्री घृणीते इत्याभ्यां त्रिवविशिष्टोंधेयवरणविधानवदिति द्रष्टव्यम् । एवं विहितस्य दर्शनसभानाकारवविशिष्टविशदतमनिध्यान किं फस मियतइ मैत्रेयमनो-सर्वं विदितं भवति । अत्र वाक्ये बिहानशब्दो निदिध्यासनपरः ; ‘आम वा अरे द्रष्टव्यः श्रोतव्यः मसव्यः निदिध्यासितव्यः इति स्थानप्रमाणात् । वैशब्दोऽवधारणे । तथा च तस्मिन् परमात्मनि अवगमन नभ्यां दर्शनसमानाकारश्यामविषहते सत्येव प्रसादादिदं सर्वं विदितं भवति, अनुकूलन विदितं भवति । सर्व प्रियं भकति ग्रधन् । आनन दर्शन मकविज्ञानेनैव सनितिक्रनिरतिशयप्रियामक्षमाप्तिर्भवति, नल्येन विरादिनेति आर्षेयमिति । तृष्ठज्य ओोतव्य इक्लत्र इनानन्तरं अषणस्मिलस्यार्धभवत् ब्रgज्य इत’ निदिध्यासितव्य इत्येतदनन्तरं निवेश्यम् । व्यानानन्तरं दैर्धनभिलषि यद्यपि न बी शक्यते, परमात्मनोऽतीन्द्रियत्वाद-अष, आयामस्यैवारयतिष्यार्जुनसमानमकर संप्रति पत्र तत्र दर्शनाचोयुकिः। एवञ्च ध्यानपर्शनयोरभेदे ध्यानस्थ ऑगस्य च मोक्षसाधनसंवरं द्विविधं बलममिं समञ्जसं भवति । ततश्च वधभेदे विधिदुग्रश्रवणेऽपि एकविर्विपयंत्रशागमे । अत्र अथैर्यं कुर्यान्नः । ‘ग्रीन् पीते ’इति यमश्च विधायक । [नत्वविशिष्टधरणे बिहेि ते एक्म दूयोत्र तत्रान्तर्भावात्] तईष्ठतम्, “एकं बृणोठे, वे दूभवे' र्ति पद्ध अनुवादकप् । ततोऽपि पूर्वधृतम् 'आर्षेयं ऋणीव' स्यै अन्तिमर्विधिना ‘ग्रीन् भूपते' इत्यनेन संगतम् । अन्यथा अपने आपॅपच्या इययभट् | त्रयाणमापणशभित्तात् विविधानाभोगात्, प्राप्तार्षेयोद्देशेन अप्रातश्रिाविधिर्मनानुकूछोदस्यमयंगषकयद्वा भावैकतया त्रितशिशधेयनिषरै। श्रद्धेयः गोत्रकर्तर्षिःसबैलिडम्, अभ्यार्षेयस्य इनं स्यात् ’इति पूर्वमीमांसासूत्रेऽभिप्रेतं मन्तव्यम् । तद्वदिह निदिध्यासितध्य पेट्सर्वभूतं ओोतो मन्वय इति द्वमर्षसम् । ततश्च पूर्वते ऽष्य इतीद्वजन्तिमविधिना संगतम्। पूर्ववदेनपसभाक्षेत् परिपोषतुषाभावादिति भा आ.४.५.} सूरण्यकोपनि। १६३ अथ ते परादायोऽन्यत्रात्मनो ब्रह्म वेद । ६ ते परादाघोऽन्पत्र बाक्यार्थः । यद्वा निदिध्यासितष्मसया निर्दिष्टस्य परमात्मनः जकारणवे सायेव ध्येयवसिद्धिः स्यात्; 'कारणं तु ध्येय ' इत्यवधारणात् । अतः तस्य अगर गवं ब्धणमाह आमन या इत्यादिना । उपादानोपदेययोरभेदात् तरिमझामिनि शते सर्व विदितं भवतीयर्थः । अत्रणमतिविज्ञानदर्शनानि ज्ञानाक्थाविशेषः । अत्र सर्वमिदमिति शब्दें धूलवस्थचिदचिद्विशिष्टमझभरीं । सर्वशरीरकस्य ब्रह्मण एव चराचरव्यपश्यसक्रप्शब्दवाच्यव, चराचरव्यपश्रयस्तु स्था " दियत्त्र समर्चितात् । आत्मशब्दोऽपि सुक्ष्मचिदचिद्विशिष्टत्रतपरःतस्य शरीरस्रनि संबन्धिनि दृढत्वात् , सामथ्र्यात् सूक्ष्मचित्रचितोः शरीरस्वेन भवेशात् । अत. तयोरसर्वपदार्षयोरभेदत् आरभविज्ञानेन सर्वं विज्ञानमिथुष्पधते । अनेन जगदुपादानत्वमुक्तं भवति । अत्र निदिध्यासिमय इयुक्वा सवपादनस्त्रकथनात् जगकारणवं प्रकल परविद्यनुयाथीयुक्तं भक्तीति वदन्ति ॥ ५ ॥ ननु कथमस्मनि विज्ञायते सर्वमिदं विशांतं स्यात् , जगतः तद्भिन्न दित्याशीध सर्वानवमेवइ अझ तं परदायोऽनुपलमन अक्ष वेद-वेद । ‘आभनेि बरे ठे इत्यादिना उपायझणम्” ति श्रीभव्यमनुरुध्य पक्षान्तरमा यति । सधैषायां सृष्टान्ताविळेन ' येनाश्रुतं श्रुतम् " इत्यादिवाक्ये उपलन पाथेयभावनिबन्धगमैग्नयुक-एकबिनसर्वमिशनाभामा तत्स्ये प्रकृतयो येऽपि तथेति भागः । एषुषार्थस्यात्मनो अगस्करणमॅनेन, 'अमृतकशासौ स्वमाधश्चोशनस्यापि परम्पर योगयोगात् टुपवेश एष कुतोऽतु 'इति शझा ! शमिता भवति । वयन्तीत्यखरसः । प्रकृतगियायां प्रकरणात् तस्मिन्नपि सर्वत्र तसिङौ मान भाषा । 'मोक्षार्थोपायभेदे धुभयमपि समन्वेति विंशाधिपस्था’ ति बाधिर्यसार बलिः शरणां कतिपगोपाक्षमविभातं वर्धयति । प्रासादभिमामिल थितं तसङ्ग्रहनं गभः तां मारर्षकमित्याह तमिस्राण १६५ श्रीरक्रामनुजमुनिविरचितभाष्प्रयुक्त ( अ.४.शा.}, मनः क्षत्रं वेद । लोकास्तें पाहुणेऽन्यत्रारभतो लोकान् वेद । देवर्स परार्थेऽन्पत्रमनो देवान् वेद । भूतानि तं परादुर्योन्यत्रारमन भूतानि वेद । सर्व तै परादाद्योऽन्पन्नमनस्सर्व वेद अह्म जलगर्वार्गः । क्षादिसहपाठात् | यस्यषिकारी बक्षणवर्णम् आस्मनोऽन्यत्र परमात्मनोऽन्यत्र क्षितम्, न तु परमात्मनि स्थितम् , अपरनामकं स्वनिष्ठं वेद जानीया, ते ब्रह्म स बालणहणं एव परादाद पराकुर्यात् = अभिभवेत् आमनोऽन्ययेन = अनशमकचेनावगतो ब्राऊणवर्णा एव ते तथायागन्तारं संसार यतीत्यर्थः । एवमुत्रापि द्रष्टव्यम् । अतः सर्वत्र बलस्मकत्वमेव स्वरूपमित्युक्तं भवति । अत्रागभवमतिपतेः संसारहेतुत्वोक्त्या मिथ्याज्ञानवसिद्धेरिति द्रष्टव्यम्। क्षेत्रं क्षत्रियवर्णः । लोकाः भूस्वर्गादलोकाः । देवा? आराध्याः ताल्लोकमापकाः देवताः । भूतानि अचिस्संदृष्टचेतनवर्गः । इतः सखर्थः (सद्योऽर्थः)। ननुक्तरीत्या सर्वस्य प्रश्नधारयः कामकवेऽपि अश्नामिकस्य शीर भूतस्य जगतः शरीरिभूनन्नमापेक्षया भिनस्वेन तथाविधत्रसज्ञानेन सर्वज्ञानसंभवात् । तस्मिन् त्रिज्ञाते इदं सर्वं विदितमिति निर्देश नोपपद्यत इत्याशङ्क्या, सर्वस्यापि तच्छरीरत्वेनशरीरवाचिनाव शब्दानां शरीरिर्पर्यन्तम इदं सर्वमिति शब्दः भ्याम् , अन्यैरपि शब्दैस्ततश्छकं प्रतैवाभिधीयत इति सर्वं श्रीरिणि ब्रह्मणि अन्यत्र स्थितमिति । ननु ‘दं सर्वं यदयमारभे ’ति अभेदस्योपवेक्ष्यमाण' स्वान् इह मेदप्रतीतिनिषेध एव कर्तव्यः । अतः अभ्यन्यस्य व्यतिरेकेणे यर्थः । आण कर्णादिकगामनोऽभूप यो वैदेयर्थः । किं अन्यत्र क्षितमिलुक, यो अक्षमधिकं परमम भिमतत्वेन वैवेत्यर्थः सिङ्ग यति । न चैकं स्याद्यनुभावः । अतो निषेधाञ्जलि रसभा स्वनिष्ठमिति । नक्षत्रादिपदानां प्रकारमात्रपत्यत तत्र प्रीपेक्षया भेदन कहतो वर्तमान स्वेन भेदप्रतीतिनिषेधायोगात् । सप्तम्याः प्रयो गठन आधाररूपार्थस्य प्रतीतस्यायाधेन ने एवमर्थवर्णनम्। तात्पर्य है, स्वतन्त्रे वेद परमान्मन्त्रत्वेन न वेधयेण अन्यपदस्य यने हेितसिलामि विभमिल्लज्ञेऽपि भयंभुमर्हति। एट अवस्थस्य नेलर्भस्रो. श्र धनादि यः पश्यनमधभूतं वंदे इचो कार्यः। अथापि कक्षागि १ अ,४.४.] गृहदारण्यकोपनिषत् १६५ दै भनेदं क्षत्वमिमे लोका असे देवा इमानि भूतानि वें सत्रे यदयमात्मा ॥ ६ ॥ स यथा दुन्दुमेहोन्यमानस्य न बाध्छदान्छक्नुयाद् ग्रहणाय , दुन्दुभेस्तु ग्रहणेन दुन्दुभ्याघातस्य वा शुदो गृह्यतः ॥ ७॥ शते तच्छरीरभूततया तस्तर्गतञ्च सर्वमिदं तं भवयेवेत्यभिपेयह ३ी अखेदं क्षत्रं - अंयपारमा । अयमास्मेति यदुक्तं ब्रह्म, तदेव ब्रहक्षसलोक देवादिसर्वरूप; सर्वशब्वाच्यमित्यर्थः । ततश्चामनि विज्ञाते इदं सर्वं विदितं भवति = एतत्सर्वशरीरकं घन विदितं भवतीत्यर्थ उपवस इति भावः ॥ ६ ॥ एवं जगकारणत्वविशिष्टपरमामोपासनां विधाथ उपासनोपकरणभूतमनः प्रभूतिकरणनियमनमह स यथा दुन्दुभेईन्यमानस्य - शब्दो गृहीतः । दुदुमेरियनादरे थी। ग्रहणशब्द ह निरोधपरः। उपादाननिरोधयोर्दूयोरपि अहणशब्दवाच्यत्वात् । यथा गृहीतानि पुष्पाणि, गृहीतधोर इति । स यथा = स दृष्टान्तो यषेयर्थः । चुलुमे’न्पमानस्य = दुदुभी इम्यमाने बाह्यान् ततो बहिर्निस्सरतः शब्दान् ग्रहणाय न शत्रुयात् = न निरोढं शङ्कयादित्यर्थः । कथं तर्हि निर्णीत्यत्राह दुदुभेस्तु –गृहीतः। विदतु आहन्यमानं दुदुभि मनुपेक्ष्य दुदुभेर्वहणेन शब्दनि:सरणाधारभूतदुन्दुभिनिरोघेन, दुलुम्याषा तस्य च तदहन्तृपुरुषस्य निरोधेन वा शब्दो गृहीतः मेर्याः निःसरन्तः शब्दा निरवयन्त इत्यर्थः। 'मेरीदण्डयोरन्यतरनिरोधेन तत्संयोगनिरोषद्वारा भेरीशब्दा यथा निरुद्यन्ते, एवम्-इन्द्रियेषु विद्धगणे व्याप्रियमाणेषु आश्चार्थानुभवो दुर्नि रोधः । तस्मात् -विद्यापसरणेन वा इन्द्रियनिरोधेन व विक्षेत्रियसंयोगनिरोषद्वारा परमांमसाक्षाकारक्रोिषिणार्थज्ञानं निरुच्यत इत्यर्थः । एवं निरुध्य, निदिध्या सितष्यो ऽन्यः' इत्युक्तं वर्शनसमानाकाराविच्छिन्नपरममस्मृतिसन्तानं साधयेदिति भावः । एञ्चनरत्रापि द्रष्टव्यम् ॥ ७ ॥ 1. 'दुन्दुभ्याघातस्येति ङ१ = ' इचिवमा क बरे ।
- अयमत्रार्यायैः”इति भाष्यथ । पद्यमात्मेति । इदं प्रारभ्य खर्वमिलन्मोक
अश्वत्रधमेदविः आश्मानमुदिय । तथा च अशाबिपदं तत्तग्रसरमिव । अत्र यवि• अस्य गदगाविचर्ष संवृष, बलाघवमर्श आदिान्तानि , तस्मात् आदि परा. वर, एषामनो वेवास्तारि । १६६ [भा., स यथा शक्रस्य ध्मायम।नत्यं म यहाञ्छब्दाज्ञ्या प्रदेशाय; शकस्य तु ग्रहणेन शङ्कमानस्य वा शब्दो गृहीतः ॥८॥ स यथा वीणायै शङ्कमानायै न शशष्ठस्याध्ॐया ग्रहणाय, वीणायै तु आहणेन वीणावादस्य वा शब्झो गृहीतः ॥ ९ ॥ स यथाऽत्रैधाग्नेरम्याडितात् पृथग् धूमा विनिधरन्त्येवं या अरेऽस्य महतो भूतस्य निमितपेतग्रहग्वेदो यजुर्वेदः सामवेद ऽथर्वाङ्गिरस इतिहासः पुराणं विद्या उपनिषदः श्लोकाः खत्राण्यनुव्या 1. ण्मस्य. शं. म, स यथा शट्ट - गृहीतः । शङ्मनस्येति मन्वाविवत् कर्तुर स्युः। अत्र मतुरित्यर्थः । शिष्टं स्पष्टम् ॥ ८ ॥ स यथा वीणायै वाद्यमानायै - गृहीतः । अत्र वीणायै इति स्तुयी वध्यर्थं । छान्दसो विभक्तिर्ययः । सर्वं पूर्ववद् ॥ ९ ॥ पूर्व ममाभनः सामभ्येरोक्कं सर्वकारणवं प्रपञ्चयति स यथाॐधाग्नेः अभ्यादित पृथग् धूमा बिनिश्चरन्ति एवं –निःश्वसितानि । एघशब्दः अकारश्नः इन्धनची । 'आईंधविशिखाभिग्रहणं ब्रह्मण एव चिदचिद्विशिष्टम् सर्वविशिष्टस्य चोगदनवनिमिचालयोझेपनार्थम् । ‘अग्निर्हि धूम्रोतािवैौण्येन निभितम्; इधनविशिष्टत्वेन तूदानं भवतीति ब्रष्टव्यम् । अभ्याहितव आआ नवीअनादिना प्रवर्तितादित्यर्थः । पृथविधा घुमा विनिश्चरन्ति निर्गच्छन्तीत्यर्थः। स ययां स दृष्टतो यथा, एवं वै एवमेव अरे यि ! अस्य पूर्वोक्तख जगईभिमानिभिोपानभूतस्य महतो भूतस्य प्रसासनः निश्वसिती निश्वास अनायासेनैव तस्मादुद्धतम् । किं तत् ? एतत् । वक्ष्यमाणमित्यर्थः । तदेवाह यहग्वेदो यजुर्वेदः - इति सः रामायणादिः, सुरापं बिष्णुपुराणावि, विद्या चतुष्षष्टिविषाः, उपनिषदः प्रसिद्धाः, श्लोकाः स्सूतिरुपाःस्लाणि जपून 1. आमभिनवं स ग 2, अषिर्हि धूमेन निर्मितम् । इधनं पावनं. ख, ग, रासायणविलति । रामपणच आपस की क्वचिदितिऽवस व वृत्त इति श्रुतौ 'प्रेमियोसोम ग एउर्भसि । श। ३ विश्व ,५.४] वारणकोपनिषत् १६५ स्थानानि व्याख्यानान्यथैवैतानि सर्वाणि निमसितानि ॥ १० ॥ स यथा सर्वासामषाँ समृद्ध एकायन-वें सर्वं सशन वगेकाय नमेंखें सर्वेषां रसानां जिीकापनमेवं सर्वेषां गन्धानां नासिकायनमेवें सवों रूपाणां चक्षुरेकायनमेवें सर्वेष शब्दान भलभक्षयनमेवं सर्वेषां सङ्कल्पानां मन एफपनमेवें सर्वासां विद्यान इयमेकायनमेवं सर्वेषां कर्मणाँ हातावेकायनमेवें सर्वेषामानन्दानद्युपस्थ एकायनमेषं सर्वेषां विस 1, सबंगि. इति न.श. मान दीनि, अनुव्याख्यानानि भाष्यव्याख्यानानि, व्याख्यानानि भाष्यरूपाणि । ऋग्वेद इत्यादि यद्यदस्ति, पतानि सर्वाणि भगवतोऽस्यैव निःश्वसितानि। अयलेन तदुद्गतानीत्यर्थः । यद्यपि सूत्रस्मृतिपुराणादयो व्यासापुद्गा इति पुसणेषु प्रसिद्धिः -- तथापि तेषां भगवदंशत्वात् भगवन्निश्वसितस्योक्तिीपपवत इति द्रष्ट अम् । अत यधर्मि वाचकशब्दसूध्मािनमुक्लम्-तथापि षष्ठे मैत्रेयीप्ताक्षणे (] 'इट् हुतमाशितं पायित मियादिना भोग्यभोगस्थानमभोक्तूबर्गलभाच्यसवेतनात् अनुक्रयन्ते प्रायात् अत्रापि बल्या दृष्टिलेति द्रष्टव्यभ । अनेन पूर्व सामान्यतो निविष्टं जगत्कारणवं विवृतं भवति । १० ॥ एवं प्रधमोक्तं जगकांश्णवं विशयित्वा तदनन्तरं सामान्येन, ‘स यथ॥ दुद्भेदैभ्यमानस्ये ' स्यादिनोक्तं परोपासनेपकरणभूतकरणानामनियमनं विशदयति स यथा। सशंसा मषी समुद्र - बागेकायन। समुद्रस्य सर्वासामपामेकय मयं नाम तदुष्कतृवम् '; एवं त्रयः सर्वस्पर्शानामेकथमयं नाम तदुपादातु क्षम् । ततश्चायमर्थाः -- : यथा समुद्रो भूयसीसो बहुधा विशतीगृहाति, ताभिः अदाचिदपि न पूर्यते च- एवं त्वगिन्द्रियमसंस्यकन् बहुधा प्रभुषतः सी विशेषन् गृहाति, तै: कदाचिदपि न तृष्यति च। diञ्च वगिन्द्रियस्य स्मार्शः विशयकल्यापार अनन्त इत्यर्थः । एवमुत्रापि द्वयर् । बषर् अन्सा ]. उपादातुममेय. क. पदैरपि भवान्तर्गत गरितावितिपादकमाणनामे प्रधर्ष इस । भगवंसत्यार्षती। अयं आरेभे शर्बनेि अझोषानमि मितमसषेवेपि ध्येयम्। १६८ भीरतरमनुझनिविरचितभष्ययुक्ता [ अ.५.,४, गण पथुरेकायनमेवें सर्वेषामभनां पादाघेछापममेवं सर्वेषां वेन बागेकायनम् ॥ ११ ॥ स यथा सैन्धवाविण्य उदके प्रास्त उदकमेवानुविलीयेत; न हास्य प्रणयैव स्याव} यतो यतस्याददीत लमषमेष-एवं या इदं महद्भूत विशेषविशिष्टं मन एव हृदयमियुच्यते । अमनार् अध्यागमनानमित्यर्थः ।। शिष्टस्य स्पष्टोऽर्थः । ततधैकैकेन्द्रियवृत्तिविशेषा अनन्ताः। ततश्चमसाक्षात्कार धिंना एते श्रुतिविशेष निरोढव्या इत्यभिप्रायः । ततश्च, स यथा दुन्दुभेर्दैन्य मनस्ये 'त्यनेनोक्तं बलोपासनोपयोगिकरणममनियमनं विवृतं भवति ॥ ११ ॥ अथ सर्वावक्षास्वपि जीनस्क्रूपय रसभस्मनिष्ठतयस्त्रतथाभवशांपनाय जीववाक्शिब्देन परमात्मानं निर्दिशन् अमृतोपायमद्युतिप्रोत्साहनाय भूतसंघासित शरीरबममणानुविधायिनः संसतो जीवस्यापरिच्छिन्नज्ञानैकाकश्तामुष्मादयति। एवमुपपादिते हि, 'स्वयमपरिच्छिन्नझननन्दकार एव सन् अयं जीवः पञ्चभूतमय शरीरनुविधानेन जन्ममरणदिबने स्वकर्मतिरोहितस्वरूपः परिभ्रमति । तच्च कर्म ईश्वसंक्रम (पं सर्ववेधपसत्रेण स्वेन स्वातन्त्र्येण निमचयितुमशक्यम् । अतः तादृशकर्मबन्धविमोचनपूर्वकस्वभवाविर्भावरुपमोक्षप्राप्तये परमामोपासनमेव कर्त. व्यमिति मतीयेतेति । स यथा सैन्धवखिज्यः - विनश्यति । सः लग सघनतया प्रसिद्धः सैन्धत्रखिल्यः लवणाखण्डः । खिल एव खिचयः । स्वार्थे गत् । यथा सैन्यशकतो; उदके प्रस्तः प्रक्षिप्तः उदकम् अनु अनुसृत्य प्रक्रिया विलीयक्ष एव। अस्य विलीनस्य स्त्रणस्य उदाहृणाय उबकत् पृथक्कृत्य प्रीतुं यथा नैव स्यात् कोपि न शक्तस्यात् । तमोदकं यथा । – पतयः यस्मात् यस्मात् प्रदेशात् मध्यतः पार्श्वतो व आददीत गृणन् , ततः ततोयं लवणमेवं लवणरसमयमेव भवति - एवं वै एवमेव = उकञ्पणखस्य दृष्टन्तवदेव मइव भूतं सर्वचेतनाचेतनेभ्यः उत्कृष्टम् , – तदेवोपपादयति । 1. जन्मेति न छ, कोशे । संभागने माक्यमेदाधोगात् स यथा सैश्श्वभविस्य इचत्र, स खातो बघेलनं गतः अ.४.४.] इवारण्यकोपनिक १६९ अनन्तमपारं विज्ञानघन एवैतेभ्यो भूतेभ्यः समुत्थाय तोन्यगनुविनश्यति; न प्रेत्य संज्ञऽस्तीत्यरे अबीसीति होवाच याज्ञवल्क्ष्यः ॥ १२ ॥ अनन्तमपारम् अनन्तं स्वरूपेणापरिच्छेबम् अपारं गुणतप्यपरिच्छेषं अत्र विज्ञानघन एवं स जीन एव सन् , - जीवशरीरक एवं सनिति यावत् --’ अनेन जीवेनॉरमनोऽनुप्रविश्ये ' ति श्रुतेः जीवशरीरकतया भूतेष्वनु अविश्य, एतेभ्यो भूतेम्यसमुत्थाय तान्येवानुविनश्यति । भूतेषु श्रीरादि रुपेणोत्पद्यमानेषु तेभ्य एव भूतेभ्यो हेतुभ्यः स्वयमुश्मानः तेषु नश्य तानि भूतानि अनु पश्चात् स्वयं विनश्यतीत्यर्थः । देहोपतिविनाशानुविधायुविना भवान् भवतीति यावत् । विनाशो नम , अत्यन्तज्ञानसंकोचः । “ विनश्यति न श्यतीत्यर्थः ” इति, “ स्याप्यसंथयो ए रिति सूत्रे भगवता भाष्यकृतोक्तम् । अतिनम बिकसभादुर्भावः । इमादुपतिविनाशौ विज्ञानमयशब्दिते जीवशरीरके महतमित्युक्ते परमात्मनि जीआर संभवत इति द्रष्टव्यम् । न प्रेत्य संज्ञऽस्तीति । प्रेत्य चरमदेहेवियोगं प्राप्य, 'येथे प्रेते विचि लिसा मनुष्ये’ इति प्रयोगात् । तदा मोक्षदशायां स्वाभाविकपरिच्छिशनस्य संकोचाभावेन में संज्ञाऽद्धि । समित्येकीकारे । माषातज्ञनर्थः । तथा भूतसंघातेनैकीकृत्य ज्ञानं संसशब्दार्थः । सा नास्तीत्यर्थ इति द्रष्टव्यम् । ततश्च पूर्वोकभगवदुपासनेन ज्ञानसंकोचहेतुभूतकर्मणो विनाशे निशापरिच्छिनज्ञानवतो जी स्वस्वरूपयाथाभ्यज्ञानेन संज्ञशब्दितदेहाश्मश्रमादिनिवृथा पूवोंकतानु निधनपयुक्लयरिविनाशदिमीक्षदशायां नास्तीति सर्वसंसारचक्रभ्रमणनिवृत्यर्थ - गरमोथासनमेव कर्यमिति याज्ञवल्क्ष्यो मैत्रेण्या उपदिदेशेत्यर्थः । अत्र अरे अ मीयुकिः खोतिप्रामाण्यदाद्यैर् । न च, ‘ महद्तमनन्तमपार'मिति निर्दिष्ट तान्येषानुधिनाथतीने धिभिवृद्धिक - ऐबिभपहनप्रसारमाधाविरोधृतरा अथावसंयोगविनाशस्य वेङ्कयिोगऽदिभ्यो न मे संशस्तीति पुनस् अनमनुधम्। यि देवियोगधन्तई इनसामान्यस्यैवाभयात् यंत मोहमदनमस्या भाषथनमनुपपभ्रम् । अतः प्रेयेति मोहाभ -हनन्तरझणझूठे पुनर्मानमार्तानार्तेन पर्षषयेि प्रायणं विवक्षितमिरम बरसेति । प्रेयेतेि स्पषः पतगंतवातुलानयन बभनवक्तृता । सैव न प्रपद्यनन्तरं भवतीर्थः 2X १७५ भीमशममुशनेवितिमाष्युज (.१ .. स होवाच मैत्रेयौ मा भगवानसुषुव । श्रेय संज्ञऽस्ती' ति स्यैव प्रेक्षणः 'विज्ञानघन एवैतेश्रो भूतेभ्यस्समुत्थाये' ति जीववसंसारित्वाऽऽवे वनं साक्षादेवभ्तुः किमिति, विज्ञानघन: जीवशरीक इति व्याख्याय जीवदारकं तस्य तदित्युच्यत इति वाच्यम् 'निरनिष्टो निखद्यः’ इत्यादिश्रुतिप्रतिपन्ननिखिळ हेयमत्यनीकस्त्रस्य परमात्मनः संमारिवासंभवात् । अत्र एव मोक्षधमें बनकयाज्ञ बर्दयसंवादे यज्ञश्येनैव, अपश्च राजन् स परस्तथान्यः पञ्चविंशकः तथचदनुपश्यन्ति एक एवेति साधवः इति शरीशरीरिणे; जीवेश्वरयोर्भदे सत्यपि शरीरान्तःखितस्य शरीरिण एकमांव् + अयमेकः पुरु:’ इति सशरीरे जीवे व्यवहार्वत् मामनो जीव म्नखस्थितिनिबन्धनाः प्रकर्षेक्ष्यविषयाः जीवेश्वराभेदव्यवहारा इत्युक्तम् । ततश्च तेनैव याज्ञवलयेनापि जीवस्य परमस्मशरीरतया तद्वाचिना विज्ञानघनशब्देन परममनोऽभिधानं तद्धर्म तदतिविनशादिना धर्मतत्वकथनश्च न विरुद्धम्; उप पत्रतश्चेति द्रष्टव्यम् न चरीत्या निर्बिकरे क्षमॉमधुयधिविनाशयोः सद्वारकविशेषणत्वे आयके सति तावन्मात्रमेव कथनीयं स्यात् । न त्वधिकम् । एवं सति विज्ञान धनचन परमभनि समादेध संभवात् विनघनशब्दस्य जीवनचित्वमाश्रित्य विज्ञानघनशब्देन जीवलीरससमारमभिधानाश्रयणक्लेशः" अवस्थितेरिति काच कृतनः” इति सूत्रभाष्ये कुलेऽनुभूयत इति वाच्यम् - श्मामनः स्वरूपेणोरथान विनाशसंभवात् , जीवनपे गेस्थानविनशयोर्वक्तवद्भवेन जीवयाचिपदस्य कदाचिद् अखणे जीवद्वाकवोक्तययोगेन तचिषदावश्यकंवत् , अन्यस्य चांमधात् विशनघनशब्दस्य जीवाचित्वसंभवाच, ‘विज्ञानघनशब्देन जीवशरीरकपरः लोऽभिधीयत इति भाष्योकेर्विरोधभावप् , उपपन्नतरस्वति द्रष्टव्यम् | १३ स होवाच मैध्यनैव भा भगवनस्पृहल् , न श्रेय संज्ञास्तीति एवं याज्ञवलयेनपदिष्टा मैत्रेय्युवाच । किमिति । न प्रेत्य संज्ञास्तपसि सम्भाश्रमेय उस्थानविनाशदतमीभित्रधमेव, न ह विगामयान्तरमिनि अ..शा.४.] इवारण्यकोपनिषदो १७१ स होवाच याज्ञवल्क्यो न वा अई मे अभीषलं ३ अर दै विज्ञानाय ॥ १३ ॥ वाय एख भागवान् मा माम् अवहत् । मुहूर्ण चकि' मोहयति स्मेत्यर्थः । विज्ञानघनशब्दितस्य ज्ञानैककारसामन मुक्त संज्ञाभावो बिरुद्ध इत्यतो मुझे संभवप्रतिपादकं भवद्धो मोहो मे संवृत इति भावः । अत्र ‘ने प्रेत्य संज्ञाऽस्तीति वाक्यस्य विज्ञानधननोक्तिविरोधे आमदनीयेऽपि, मंत्रेभ्यो गुरु वेण स्वस्थ वाषया“झतिरूपमोह एव वषनिकवृत्या आपादित इति द्रष्ट यम् । यद्यपि संज्ञाशब्दो देहानैषयमन्ति ? इति न विरोधः - तथाऽपि अभिप्रायानभिज्ञानात् मुशती वैज्ञेय एवमुक्तसतीति इष्टयम् । स च यज्ञान्वयो न बली अरेऽहं मोही ब्रवीम्यलं च । अर इदं विज्ञानाय । स इर्थ पृष्ठो याज्ञवल्क्यः आह । किमिति । अरे ! मैकेयि ! ‘न प्रेत्य संज्ञाऽस्ती' ति नाहं मोहं मोहकं वचो ब्रवीमि । इदं विज्ञानघनशब्दितं हतं प्रेयाषि विज्ञानालमेव ज्ञातुं पर्याप्तमेवेयर्थः। ततश्च मुक्तौ सर्वज्ञ या सर्वं पदमन एध सतो विज्ञानघन मया पूर्वनिर्दिष्टः संज्ञाऽभावी नाम देहा जैवैयविषयकमाभ्यभावात्मेति भावः ॥ १३ ॥ एवं न प्रेस्य संज्ञाऽती "ति स्वमादयस मुक्तौ देहल्सअमनितिपरत्वेन विज्ञानघनत्याविरोधमुक्त्वा स्वनिष्ठताश्रमनिवृत्तिप्रतिपाङ्कतवेनापि तवक्रोिधमुपपादयति 1. " मुहे वहति” इति. क. अलं । इयादिविशॉनधनयं धुकम्। विधानं तन्मुखस्य । संहाने तु गोहगडी तह गोतीति नर्स्थ संहश्तीपुतम् | आ! को विरोध इति भावः । वन8aभ्रमेति । तथा च संहा नाम मित्रयोरेकररूप भ्रमः । स च वेदमभमय परतन्त्रे खतश्रताश्रमोपनि भासेः भद्रा सं । नम प्रकृते संकुचितवनम् , परमात्प्रहेण प्रारमात्रनगम; विनं विवीधरमितं भाष्यम् । १७२ अंकीरामनुज्ञनिविरतिभयपुत्र (., अ.४. यत्र हि दृतमिव भवति, तदितर इतरं जिघ्रति, तदितर इतर पश्यति , तदितर इतरें भृणोति , तदितर इतरमभिवदति , तदितर यत्र हि दैतमिच भवति तदितर इतरं पश्यति । -- विजानाति यह यस्मयखांमां हि प्रसिद्धं द्वैतमिव भवति । स्तुनिष्ठता परम स्मनः भगिव भक्तीत्यर्थः । स्कान्त इव भवति यावत् । स्वा अस्यामामाणिकविवोतनार्थ इवशब्दः | तत् तस्य दशयां इतर इतरं पश्यति ।। इतः परमो भिन्नभकः - gभविसद्ध इति यावत् - इतरं.भिनामकं पत्र मनः पूयविसदं विषयं पश्यति । अत्र इतरेणेयध्यायार्यम् । उत्तरत्र , ‘तत् केन कं जिं’ इति दर्शनात् । इतरेण चैतन्त्रेण कणेन जिघ्रतीत्यर्थः । एव मुतत्रापि । अत्र जिघ्रति पश्यति शृणोति मनुते विजानातीतं सर्वज्ञाने त्रियमृत्युपस्क्षणम् । तन मनुत इति मनोवृतिरुळ, विज्ञानातीति बुद्धि धृतिरिति यभट्ट । अभिवदतीत्युक्तो वागिन्द्रियाणः सर्वकर्मेन्द्रियव्यापारोप पृथगिवेति। टीक्ष्य तु दैतपदस्य भर्मपरत्वसाक्षात् पृथकत्वमित्युक्तम् । अत्र अक्ये, वस्र वा अस्येत्यत्र स्थितं अस्येतिपदमपह्यते । तेन दैवमिषस्य भवति । अनियमानमपि फूतमनेन तं भवतीत्यर्षभाः। अत्र इबेयनेनानियमननत्रोत प्रकरः मरिणखीतुन दैतस्य नियमानतत् अविद्यमानं दैतं पृथक्त्वरूपमितेि सिंहपति । गोश्याः दैतपबेतरपदादेर्मुख्यार्थेषबड्या एवमभ्यर्थवर्णनं संभवति -हितैष द्वैतम् । ॐण छ। एकथाभेदनिरास इति वक्ष्यम् । तत्र भेदाभेदयोः सतो रोिधात् । भववेशभेशभयः सिद्व इति तस्यान्यपरमिष्यते । तथाच दैतप्रभवन्तमेदः। जगन्से अनेन विजयलये शिनोर्मेखलमानाधिकरणभ्यवहारस्याप्यभाग घ्यते । नीलघटयोलेंदेऽपि भीमेषऽ इति भुट्यसमाधिभ्रषष्यभरेऽस्ति । तद्भाव इहेति । मुख्यसमानाधिकरणग्धनः प्रभाषलित मेबः हैतम् । बख्तः प्रसूपिणेधरण यान परमामरप्रारि मातम मुखमागाषिरणम्पझारखंभात ताब्याक्षरविषयकभाषाभाषिचमिवेलमेव प्यते । माषप्तिमिममर्थं तपस्तद्वितयं मुषितुमे। झानेनिग्रहार्थमत्रकथनमये। ततरमिति अग्न्याधारस्यापि प्रस्ताः । तघन बस्यां दणायां मतुपेयमानान भेद मनगसुतेतस्या वणायामिन्द्रियार्थानशभविष्यभूतानां मनुमेयमानानां मिथो मिलत् । भागादिगत आनर्विशेषणवितरः मातादिरूपा वनविशेषादितर मेषादिपावू शनषिनेत्यादि ओरोनिक्षेप आले । साक्षात्रनिशेष्यामि इति भजन्तोरुधैः । इश्वर शहरमभिः। ओ..भू.३.J सुंदरण्यकोपनिषत् १७३ इस भनुते , तदितर इतरं विजानाति । यत्र वा अस्य सर्व आत्मैवाभूत्, तदा कैन के जिचेक् , तन कं पश्येत् , तन्केल क्षण] इति द्रष्टव्यम् । एवमुत्ररत्रापि । यत्र वा अस्य सर्वगामैवाभूत् तलेन के जिने – विजानीयात् । यत्र भेदा अस्य जीव संधै वस्तु आमैवभृत् परमारमापृथक्सिद्धमेकमकमेवाभूत् , सद् केन भिनामकेन क णेन के भिजात्मकं विषयं विचेदित्यर्थः । अत्र क इत्यध्याहार्थम् ; ‘तदितर इतरं पश्यती' ति पूर्वमुक्तवान् । कः मित्रमकः खातन्त्रः कर्ता जितेदित्यर्थः । अत्र किंशब्द इतरशब्दश्च सर्वत्र स्वतन्त्रमतिशेषपरः । एवं सर्वत्र द्रष्टव्यथ। अत्र संदेकमस्य जगतः कलभेदेन भिन्नभिन्नमययोः परमात्मपूयसिद्धय पृथक्सीिद्विरूपयोरसंमझ आमैवाभूदित्यस्य एकामकवेन ज्ञातमभूदिति, हैतमिव भवतीत्यस मितमकत्वेन ज्ञातं भवतीति चैवाथ पञ्जय: । तथा च क्यामभेदप्रतीतिः कियदप्यस्तितस्य कर्तृकर्मकरणेषु मित्रमक्षयतीतिरनु बर्तते । यस्यामभेदप्रतीतिर्यदा सर्वथा नास्ति, तदा विरुद्धधर्मगतत्वप्रतीतेः कर्तृकर्मकरणेषु भिन्नलकतया प्रतीतिः सर्वथा नास्तीति पर्यवसितोऽर्थः । शिष्टं सष्ठम् । बदति ताशेन अअमिनियेष मुख्यध्या भेर्यं नेिष्यतया अक्षरति च । यदा इ सबै कि फिलिमहर्षेणैषयस्याश्वारो भुजिकि संपन्नःतदा नभसरस्येब्रियाधीन भात् केनेत्रियेषा ङिविशेष्यभानमनुवीत । ज्वगुणद्वितसमुपविशेभ्यङ्ग9प्रास्याविमण" मिन्द्रियाणां नियतम् । परमात्मनोऽतीन्द्रियत्वात् । मुक्त प्रगति अकर्मणि। पाश स्थरश्च तथा सर्वणिष्ठभीकनेिथ तल मेयज्ञानविशेष्यस्य मर्मविशेष्यता चेतरतमे नास्ति । अतस्तदा। सरसरमिसाथि बस्न रुं न शक्यत इति । अत्रैवमितर तt पश्यतीत्युकार्यनिषेपस्मैप अर्षतया इतर ईतरं ने एसयतीरये ध्यै के के पश्येदिति भर्धन्तरणम् - ब्रियाविसंध विशेष एष ओभरस्य अस्तीति बोधन अॅम् । अत्र द् इतिअ क इयप्रयोगात् , ‘परमात्रमातिरिक्त दर्शन हु वेते । अतो न तन्निषेधः । किंतु इन्द्रियजन्थं रुमविलेपकष ज्ञानं नास्ति ’ इतेि भुवि। दूदयमूख़ाम । इहर इखरं पश्यतीति पूर्वपक्षे इतरेत रणनिर्दे स्मर्तुमेययोरेव लोके अयं वटं आनामीति चरसको प्रणता रणश तदा नविषयत्झल् , नभईला १७१ श्रीरङ्गराममुंबमुनिविरचितभष्ययुक्तां [अ.४.अ., ॐ धृष्णुया , तं केन कमभिवदेत् , केन ई मन्वीत , तत्केन हैं | विबानीय । येनेदं सर्ग विबानाति, तं केन विजानीयात् । वि तारमरे । केन विजानीयादिति ॥ १४ ॥ इति चतुर्थाध्याये चतुर्थे श्रावणम् ॥ एवं न नेत्य संज्ञास्तीति वाक्यस्य मुक्तौ देहाभिभ्रमत्रतन्त्रमण निकृतिप्रत्रोपपानेन मैलेण्या अज्ञानं परिहृय तादृशसर्वत्रयरूपमोक्षायै भग प्रसादो निदिध्यासनचेति द्वयमेव सधनमित्यवश्यं निदिध्यासनेन भगवत्प्रसाद मुमऋण संपादनीय इयुपसंहरति यावथद्वयेन य येनेदं सर्वं विजानाति ते के विबानीय; विज्ञातारमरे केन विजानीयात् । येन परमासना प्रसन्नेनानु गृहीतः इदं सर्वं विजानाति सबैज्ञो भवति, तं परमात्मानं केन हेतुन विजानी बा । ‘क इत्था वेद यत्र स:’ इति । परमसमप्रसादमन्तरेण परमास दुख बोध (त्यर्थः । विज्ञातारमरे केन विजानीयात् । अत्र विज्ञ/तृशब्देन पकम दित संगकारणाक्षिप्तसर्वज्ञत्वाऽथः परमामेवोच्यते । तादृशं विज्ञातभारं सर्वसु प मॉर्गनं प्रकमोदितध्यानं विना। कैन केवळपक्षद नद्युपयेन विजानीयात् । न केन पीत्यर्थः । उक्तवि व्यासरैः, "परमास्भप्रमादादृते तस्स दुखगमवषरं तं केन गरेिभस्यान्यत्र स्थितं यत् इतरस्वम्, तस्यैकत्र लिहितादियर्षि सुचम् । तत्र केन मिलनेन, ‘दुकाने चक्षुरदेनं करणम् ; मासिं प्रश्वस्य प्राधान्य' मिति ज्ञापितम् । केन। अभिवदेत् सन्धिमह्तप्रशविलंबोधयिशब्दप्रयोगसाधनम्नभूताद्यगिनियमावर तऽभज्ञा न इषं । परमहमथानसखीमभूतपरममविशेषपक्षयी शि नान्यत् तदेति भावः । अतः परममविशेषजनन्तं अवहारं कुर्यात् ; भक्त्या विशेषणमत्र विश्व प्रयोभमपि मुकः कर्म कुर्यादिति न तदुपबध्यैः । तदानी परमामर्षीन्सर्वमभूत्र तसञ्चरस्थिति समनन्तरमेव दर्शयिमयतं नेदं सर्वमिति । एक जीमपरादिविमिश्रार्थयन ५धानां किविदूषेण मुल्यसमानाधिकरणधर्म खोकुल ताइशष्यवहारस्य सः श्वभिरदिनः तीथयः दैतपय विवक्षितान्तमेव निर्ध न मेहमीश्वराद हैर्तिनः । भेदगर्वन्तः, कृतेऽभि भैये तामुद्यम्य मर्थयमाना द्विीताऽपि दैतस्माअर्देशिर इत्यपि सुविधेयम् । येनेदमिप्यत्र येनेति तृतीयथा, ‘ असे ? अरे ई मिग, 'सर्वमर्मा 'ईत इषर्षदतिर्विनामसूतिं प्रति सिधागो अथ इष्यते। ते केन विजानीयादित १,५.४.] इवारण्यकोपनिषत् १७५ विजानीयादिति पूर्वोक्थस् ; उपासनातिरिञ्चैबड्यशदनाद्युपयान्तरनिषेषप्रं विज्ञातारमरे केन विजानीयादियुनखक्षम् " इति । ततश्च परमरमपnपर ममोपासनयोर्दूयोऽप्यवश्यकचं द्वाभ्यां वभ्यां प्रतिपादितं भवति । अत्र पमारमोपसनःप्रसादसाध्या परमात्मावगतिः किंरूपेति चिन्त आम्--, दीनसमानाकारध्यानवपतिरेव परमामवसादोपसनसध्यश्चेन वाक्य हूयमतिपतेति केचिदूचुः । मुक्तिकालीना देशविशेषवशिष्टत्रमसाक्षात्कारण, परात् परं पुरिशयं पुरुषमीशत ’ इत्युक्तेधरे । नोभयथाऽपि विरोधं पश्यामः। इविशः प्रतिवचनसमाशौ । इदश्च बक्षणं समन्वयाध्याये चतुर्थपादे चिति। उक्रमे पतिजयापुत्र तािदिप्रियसंबन्धित्वलक्षणजीवलिनकीर्तनम् , मध्ये च, विज्ञानघन एवैतेभ्यो भूतेभ्यसमुत्थाय तान्येवानुविनश्यती' ति देहानुबन्धजननमरषदएजीवलित प्रतिपदनान , अन्ते च ‘त्रिज्ञाभारभरे केन विजानीया 'दिति शिर्वरूप जीवलिकीर्तनञ्च हातभकिं प्रकरणं जीवपरमेध। परमसलिलानि तु कथञ्चिने यानीते पूर्वपक्षे पक्ष्यांचार्य-- " वाक्यादथात् " । कृस्नस वाक्यसन्दर्भस्यान्वयः परमात्मन्येवोपपद्यते , नान्यत्र । तथाहि - 'अमृतधस्य तु नाशऽस्ति वित्तेने' ति याज्ञवस्मयेनाभिहिते, येभाहं नभूता स्याम्, किमहं तेन कुम्नमिति असृकौपयगलाथिन्यै मैत्रेयै आमा वा अरे द्रष्टव्यः ’ इति द्रष्टव्यत्वेनोपदिष्टस्यामनः परमात्मत्वमेवाभ्युपगन्त यम्। अस्थायिकार्या विचारातविशेषप्रतिपादनोद्युक्तस्य पुरुषार्थपादे चित्वात् । 1. दनुविधाधि. ई. तादृक्षमुलिदानसाधनभूpg|सनहर्प विहारमपि तदधोनमित्युच्यतें. वहामि बुद्धियोगं में येन मामु यान्ति ते’ इति हि गीयते । एवञ्च, विज्ञातारमरे केन वियनीयदिखस्य विजानीयादिति पूर्वं तेनोपममरूपेण विज्ञानेन विना तेन तं सुतं विजानीयाद्यर्थः । क्षेत्र तमियेवास्या विझतारमतिदभयोगः ये, तमिति पदद्थपरामृष्ट अभिनेषु सर्वदनुपर्छ। शशिनिष्ठ सिटीश श्री परमात्मेति मनर्थः । यद्यपि अत्र परमात्मा परमममवाद दे। विजानीयाविति पूर्वमुक्त, विश्वमित्यादिना विज्ञानभयं औमि न विजानीषा; परमाभप्रदं दिन परनिपातभूतलामभिर्मि दुर्ललीि (घर्थ उध्येतअंधभषिष्टिपरमारमथनवर्तव्यताया अत्र प्रकरणे सिद्धतम तत्र भीषण ७५ श्रीसमागमुञ्चनिसिलिनाडु [.५..’, तत्र हि , “ अथ ह याज्ञवल्क्यस्य द्वे भार्ये बभूवतु' रित्यक्ष्यस्यानाम् सर्वाध्याख्यानानि पारिप्लवे शंसन्ति ’ धमेधगरिएक्नामकसले. विनियुक्त त्य पारिप्लवाधीनि आख्यानानि ; न तु विषोपयोगीनीति पारिप्लवाधी इति चे" पिति सत्रखण्डेन पूर्वपक्षे कृत्य, “ न विशेषितव " दित्यादिना सिद्धान्त तम् । अथर्थः - ने सर्गास्थानानि पारिपदार्थानि भवितुमर्हन्ति । सर्वष्ण स्यानानेि सँसती ' ति विधाय ‘मनुर्वैवस्वतो जे ' त्यादिना केषाधिकस्याग नामेव विशेषितवान् । बायोपपठितानामेवायनानां 'पारिप्लवे विनियोगः ने सर्वेषाम् । अतः' विधासविषिषट्तिानां यज्ञक्ल्क्याख्यानानां तdाक्यगतपरमास्म विषपकपदविशेषप्रतिपादनोपयोगित्वमेव । “ तथा चैकवाक्योपबन्धात् । यथा , तेजो वै घृतम्’, ‘सोऽरोदी १ दित्येवमादीनाम् , ‘अक्तः शर्कर। उपदधाति , तस्माद्वर्हिषि रजतं न देयः ? मित्यादिविधिनिषेचैकवाक्यतया विधिनिषेषविषयहुति निन्द्याद्युपयोगिव - तथैव, ‘आला व अरे ब्रष्टव्य ' इत्यादिविधिना आस्यनान मेकमवषवोक्षन्भा विधेयविद्यविशेषोपयोगित्वमक्याभ्युपगन्तव्यमिति सिद्धान्ति तम् । ततधोषकगताख्यायिकालात् फ्रभामिबिष्पवमेव प्रकरणस्य । तथा, अस्य महतो भूतस्य निश्वसितमेतत् ', ' आमन था अरे दर्शनेन अथणेने स्यादिना मतीयमनं सर्वापदानखम् , ' ब्रह्म तं पशदा’ दित्यादिना भतीय मानं साङ्गल्यश्च न परममनोऽन्यत्र संभवति । यदुक्तम् - पतियापुत्रादि संबन्धित्वकीर्तनं जीवलिङ्गमिति - तन्न; तस्य वाक्यस्य परमामानुगुणतयाऽर्थवर्ण नोपपत्तेः । तद्वर्णनस्य पूर्वमेव प्रदर्शितः । नन्वेवम्, विज्ञानघन एवैतेभ्यो भूतेभ्यासमुत्थाये' ति क्वचिर्विज्ञान 1. पारिश्नवे विनियोगेन सर्वेषामपि. क. शनस्य प्रशंपायस्य विषयेऽपि परमास्मसापेक्षवचनम्न संगतलत् - अथापि परममिनः सिलोपाखयः समनन्तरमुखतया ठासनमेशनपेक्षितमिति केविन्यनीरन् इति तर्गत शुदासाय श्रीभाष्ये । ठणशनायमलपरतया क्षत्रियं बोधितम् । जबेचे चितांनघन इति । अस्य जीवनविषयगवंष, “हेक बाल चिलोऽपि पदय परमपितमप्यापदण्ब , तवैव वाक्यानपाद इयुकस् । तत्र प्रामस्य भवस्य धीममित्रविदो वैिष श्रीमध्ये निस्वतः उपरितनभूत्रापि विशनधापयषिगणी मनः । अ,४.४.} इदारभ्यकोपनिषत् १७७ धनशब्देन कथं प/मनोऽभिधानम् ? उपदविनाशादिजीवलिनश्च कथं पर ममनि समन्वय इति चेत् - तत्राह -- | प्रतिज्ञसिद्धकिभाश्मरथ्यः । एकविज्ञानेन सर्वविज्ञानप्रतिज्ञाऽऽशिलो पक्षनोपादेयभामराठभेदसूचकं जीवधर्माणां तल कीर्तनमित्यादमध्य आचार्यो मयते । “ उक्रमिष्यत एवभाधादियौबुलेमिः " | आमुक्तेनैव एव स्वस्य च परस्य च । मुक्करस्य तु न भेदोऽस्ति भेदहेतोरभावः । युक्त्या मुक्तिदशायां भाव्यमेवमाक्षिय परमभनि जीवधर्माभिधान्मुपयत इषडुलोमिराचार्यो मन्यते । “ अवस्थितेरिति कशगः ” । जीवे पर मनोऽन्तर्यामितया अवलितेरकृत्यधिकरणम्यायेन शरीरभूतजीववाचिशब्दैः श्री पिः परममनोऽभिधानसंभवात् शरीरभूतजीवधर्माणां शरीरिणि परमारमयुपपतेश्च जीवभृतिलिङ्गानां परमात्मनि नानुपपत्तिरिति स्थितम् । अन्न तु शङ्कनमतमेवाचार्यस्य मतम् । तदुपरि पक्षान्तरनुपन्यासान् , आश्मरथ्यौडुबेमि मतयोर्दष्टवाच । उपादानोपादेययोर्मेदाभेदवाद्यश्रयमतं जैन प्रतिलेपादेव प्रतिक्षिप्तम् । तत्रैपदे जैनानां मतं " ये' हि प्रतिदिक्षसमाचयेण। ॐ मन्यन्ते () जीवाजीवासवसंवरनिर्जरयधमो नाम सप्त पदार्थाः । बोधामको जीवः । इद्रिथप्रवृत्तिशत्रवः । शमदमादिरूपा प्रवृत्तिः संक्रः। तप्तशिलारोहणादिनिर्जरः । मन्थोऽष्टविधं कर्म । तत्र घातिकर्म चतुर्विधम् , नावरणीयं दर्शनावरणीयं महनीयमतरायिकमिति । तत्र सम्यम्झना मोक्ष इति विश्र्ययो ज्ञानावरणीयं में । आईतदर्शनाभ्यासान मोक्ष इति ज्ञानं दर्शनाबरणीयम् । बहुषु विमति 1. ते, ग. --
अकमिष्यत एवम्भवादिति । एषस्माबः परमात्मैक्यम् । मयाघ्र सत्रे सन्तिप्रागवस्थायामेव एकम्भाय; पश्चातु मेय इत्येव प्रतीयत ईत राक्षम् -‘अयमात्मा परमानैट्यसंपतये जस्कनष्य किञ्च। अतोऽस्य परमश्चैव नियुक्ष इव परमात्मैक्यमिति इगायोगाद । अतः एथम्भादिव भविष्यत इति विशेषभमर्षसिद्धमिति । १७८ औरसरामानुजभुनिविरनितभाष्घयु [ ...१. षिद्धेषु मोक्षमार्गेषु विशेषानत्रधारणीयं' मोहनीयम् । मोक्षमार्गप्रवृसानां तद्विन' करं विशनमासरायिकम् । तानीमानि श्रेयोमार्गहन्तृवद् धातिकर्मणीत्युच्यन्ते । अघातिकर्म चतुर्विधम् , वेदनीयं नामेिकं गोलिकाघुष्वेति । तत्र वेदनर्थ कर्म सुयुद्ळविपाकहेतुः । तद्धिं कर्म बन्धोऽपि न भवति । निःश्रेयसमति हेतुशनात्रिघात कशत् । शुक्लपङ्गलाग्भकं वेदनीयकमनुपुर्ण मामिकं कर्म । तद्धि शुकपुद्गलस्याधयां भी कलिल्बुझ्दादिकामारभते । गोत्रिकं तु अयाकृतं ततोप्यार्च शक्तिरूपेणावसितम् | आयुष्कम् = आयुः कषधयुपादद्वारेणेयायुधकम् । तान्ये तानि शुकपुआश्रपलादघातिकर्मणि। तदेतत् कर्माकं पुरुषं अश्नतीति बन्धः ।। विगलिप्तसमस्तक्लेशनद्वासनज्ञान‘वणशनखमैकमानस्याऽऽमय उपरि देशासानं मोक्ष इत्येते । अन्ये तु ऊर्जगम्भशीलस्य जीबन शुष्काळवुफलोभेमळुनच सततोऽर्थगमनं मोक्ष इति वर्णयन्ति । इमम्पमपि अपवमचक्षते । पञ्चसि कया नाम, जीवास्तिक्यः पुद्रों स्तिकायो धर्मास्तिकायोऽधर्मोस्तिस्रय आकशातिकायश्चेति । अस्तीति कपोते शब्द्यत इति त्रयः । जीष एवास्तिकायो जीवास्तिकायः । एवं सर्वत्र । तन्न न जोतिषस्त्रिविष, बद्धो मुको नियसिद्ध। तन्न निस्यसिद्ध आई। नौ के प्रसिद्धौ । पूर्यते गतिं चेति उअचिभमंच बतु पुद्रमाब्देनोच्यते । पुरा । तित्रयश्च योध, पृथिव्यादिभूतचतुष्ट्यं भवरं जङ्गमश्चेति । धतिकायः प्रभृत्य मेयः। अधर्म तनयः स्थितिहेतुः। आकाशास्तिकायः द्विविधः, लोकक शेऽलोकशश्चेतेि । उर्दू र वर्तमानानां लोकानामन्तर्वर्ती आकशो लोकः कशः । सर्वेषां लोकानामूर्धने अनौवृताकाशो ऽलेकशः 1. सिंधानघारखं. ई. विशेशरणीयं, न. झा, दी ४. विषटन, क. 3. परि पनिषद्भाना. ख. ग. , पुनस्स्यायामषEर्था. ग. पुद्गद्यबस्थ. श.श. दी. के. शतद्भव सनॉवरणाम. के. 6. धाक्यमिदं न क ओो। शुक्रुधुळे विपाकहेतुरवि . भपक्षधर्मतषत्रुसामान्ये तन्मनसेदं नाम पुतले। तर्र कयते पूयंते गर्जति नेते । अतः शुश्य शरोरभय विषदहेतुरित्यर्थः । अत्र श्रीभाथोकीयपेक्षया तन्मतभक्रियागणीने वनेदः तन्मतप्रस्थान्तरानुरोधेन भ्युपावनार्थ दर्शित इति ध्येयम् ।
अ४..४.] वरथपनिषत् । १७९
संवैप्येते पयर्थाः - स्यास्ति , स्यानस्ति , स्यादति च नास्ति च, स्यादन्य, स्णवस्ति चात्रतयम् । स्वान्नास्तुि वक्ष्यम् , स्यादति च नास्ति जाक्किजयश्चेस्थेयं सत्व-असव - सदसव - सदसद्विलक्षणत्व -सवविशिष्टसद सद्विलक्षणहण - असत्त्ववशिष्टसप्तळिसगाव-सदसवविशिष्टसदसद्विट्क्षणवलय ससभपरिघुal । स्याच्छब्दोऽयं तिङन्तप्रतिरूपको नेिपातोऽनैकान्य द्योती । एवं सर्वे वस्त्वनेकस्तमियाईतसमयः साधुः, स्याप्रतिक्षेपवादिति पूर्वपक्षे आहे • मैकस्मिन्नसंभवात् "। एकस्मिन् वस्तुनि सत्वासमित्रभिन्नांवादि विरुद्धधर्माणां परस्परविरहस्वरूपणमसंभवात् तन्ममसमञ्जसम् । प्रमाणप्रमाण बिभगभङ्गप्रखर सर्वव्यवहारोच्छेदमस | । " एक्झॉमकार्यम् "। जीवस्य हनुरूपपरिमाणत्वमित्येवमः षगच्छन्नां जैनानां हस्यादिशरीरस्यान्मनो यूनपरिमण शकादिशरीरनुभवेशे अपनः पारेपूर्णत। न स्यात् । अथ संकचविलासधर्म भेआऽमनः पययेण = अवस्थान्तरपया न विरोध इति चेत् - तत्राह, “ न चे पणीयादष्यविरोधी विकारादिभ्यः "। कालभेदेन संकोचविकलावस्थायुपगमे निकारित्वमित्यादिदोषप्रसङ्गः । अन्यथतेभथनियन्दविशेषः । जीवस्य यदन्यं परिमाणं मोक्षादमगतम् , तस्य ततः५ देहान्तरपरिग्रहाभावेना अखितवत् तस्य परिमणस्य तदाश्रयस्य च जीवस्य च () उतरा। स्वप्रसिबिधु (वंम नियत तदेव परिमाः पूर्वत्राप्यवशिष्टमस्येवाभ्युपगन्तव्यम् । उन बधिश्यस्य पूर्वबध्यभावात् । ततश्च देहभेदेन तदनुरूप“रमाणभेद इति जैनानं भीनमसक़तमिति स्थितम् । ततश्व जैनमतप्रतिक्षेपेणैव भेदभेदसमावेशबाधाश्मरथ्यमतमपि निरस्तमेव । परमर्मरमनोर्योगः परमार्थ इतीष्यते । मिथ्यैतदन्यद्द्यं हि नैति तद्देव्यतां यतः॥ 4अनेऽन्त. ग. ३. ओबस्य नित्यत्वादुतरावधाधुरचेन नित्यत्वाद. ग; झ. श. , , जैनान, कं. देविकायामप्येवमत्र १३: परन्तु अधिपदथाने अद.आपदम ! 3 परमसममिनोर्योग इत : । एतर्षिः बिसंधिपणे | योगः * पुराणध ११ १ = ' । श्रुधः १४४ श्रीरङ्गरामनुजमुनिविरचितभष्ययुला [..8. इति सरणात् अक्षमित्रस्य जीवस्य मुक्तैौ जमैक्यवाडौबुलेमिमतमपि निरस्तम् । अतः कशेरलमतमेव भगवद्दरायणमतम्' । अत एव, ५ अंशो नाना व्यपदेश दिति जीवस्य अक्षांशवमेवोक्तम् । () तत्र प्राधिकरणे ‘ज्ञाशौ द्वाविजवीक्षनीशौ ’ इत्यादिभेदथ्यनुरोधादभेद बादो जयाबभेदाभिप्रायेण गौणो नेतव्यः । अध्या तत्वमस्याधभेदश्रुत्यनुरोध भेदव्यपदेश औपाधिकभेदपरतया नेतव्य इत्येवं पूर्वपक्षे आते इदमुच्यते - “ अंशो नानापयपदेशादन्यथा चापि दाशकितवादित्वमधीयत एके "। नानव्यपदेशाः भेदव्यपदेशात् , अन्यथा चापि = अभेदेनापि व्यपदेशात् , श्रुतिद्वयानुप्रह ब्रक्षणोंशो जीव इत्यव (?) गम्यते । चिदचिद्विशिष्टं हि अन्नणः स्वरूपम् । तत्र विशेषणभूतचिदंशस्यान्तर्भनवादभेदव्यपदेशोपपतः । बिशेष्यापेक्षया विशेषणस्य भिन्नचार भेदव्यपदेशस्याप्युपपतिः । ब्रह्म दाश ब्रश दास बलेभे किसबा उते ति दाशकितबादीनामपि बनवमेकं शाखिनः अधीयते । नास्याभेदव्यपदेशम्य गौणत्वं वक्तुं युज्यते । नषि युज्यत्वसंहर्यादिलक्षणभेदव्यपदेशस्य मानान्तर सिद्धार्थाभिधायिनोऽनुवादित्रं गौणवं वा वक्तुं युज्यते । अतो व्यादेशद्वयमुख्य त्वाय नीलोत्यायपृथविसङ्गविशेषणभूतरूपंजायदिविशिष्टद्रव्यस्य यथा रूपज त्यादिविशेषणमंशः , एवमपृथक्सिद्भवशेषणभूतः शक्तिस्थानीय जीवोंश इत्यर्थः । मन्त्रवर्णात् ’ । ‘पादोऽस्य विश्व भूतानी ' ति मन्त्रवर्णेन सर्व जीवानां भूतशब्दिनानां पावकादिकांश-अतिपादनाच्च जीवो ब्रासविशेषणांशः ।
- अपि सर्यते । ‘ममैवांशो जीवलोके ' इति गीतधचनांशांशत्वम् । न्सु
जीक्यांश जीवस्य बलैकदेशचावश्यग्भावेन तद्वना दोष जैक्षणि स्युः । नेतु च्यते, " प्रकाशादिवतु नैवं परः । तुशब्दः चोधं व्यावर्तयति । परः = पर ममाः , एवं न = जीवन दुष्टः, प्रकाशदिवत् । यथा प्रकाशगोत्वादिविशिष्ट प्रभाववादिद्रव्यस्य प्रभागोचादिकमंशः, तादृशोऽयमंशः , न तु घटाकाशादिर तदेकदेशरूपः । अतो न जीवदोषेण स्य दुष्टन । ‘स्मरन्ति च " | स्सरति न धरझदयः -- । 1. कदर्यपालिभम्. ग. . -पि. क. 3. अंगत्राणं इति ग- पाई । नूनमयं श्रीभाष्याथभिस्तपाठ । एव स्यात् ? १.४.प्रा.४.] इदारण्यकोपनि १८१ 'एकदेशस्थितस्मस्नेः ज्योत्स्ना विस्तारिणी यथा । परस्य ब्रह्मणः शक्तिः तथेदमखिलं जगत् । इति प्रकाशाचैशसाभ्यम् । ननु सर्वेषां अक्षांशवे समाने केषाञ्चिद्वेदाध्यय भधनुज्ञ, केषाञ्चि परिहार इति व्यवस्था कथं संगच्छताम् ? तत्राह - “ अनु ज्ञापरिहरौ देहसंबन्धाश्योतिदिवत्"। यथा अम्यादेकरूपस्यैत्र श्रोत्रियचण्डाला गायदिसंबधबशेन हेयत्वोपादेयस्वे , एवं ब्रशांशाविशेषेऽपि जीवानां नैवर्णिका त्रैवर्णितशरीरसंयोगात् वेदध्ययनाद्यनुज्ञपरिहरावुपपद्यते । " असनतेश्चाव्यतिकः” । प्रतिशरीरं भिन्नन जीवानामणुरवेन सर्वत्रा सनभवत् न भोगव्यतिकरदोषोऽपि भवति । ननु जीवत्रक्षभेदपक्षेऽपि अविद्या लोपाधिभेदात् भोगासर उपक्षस्यते । तत्रह-" आभास एव च । अखण्डैक रसप्रकाशमात्रस्वरूपस्य ब्रह्मणः अविवकृतरूपतिरोधानतयूर्वकोपाधिभेदपरिस्पन हेतुरामास एव । प्रकाशस्वरूपस्य तिरोधानं हि प्रकाशनश एवेति पर्यथास्येत् । ननु पारमार्थिकोपाध्युपहितबलजीववादे उपाधिभेदहेतुभूतनिधदृक्शा भोगव्य दया भविष्यति । तत्राद् - " अदृष्टनियमात् " अक्षस्वरूप 'छेदनभेदनञ्च संभवेन सर्वेषामप्यदृष्टनानभनियतान् न भोगव्यवस्था सिद्धचेत् । मनु अदृष्ट हेतुभूतामिसम्ध्यादिब्यवलय असृष्टव्यवस्था, तद्रा भोगव्यवस्था च भविष्यती त्यलह - “ अभिसंध्यादिष्वपि चैवम् | अभिसन्ध्यादीनामपि चेदमथनी रूपमात्रसंबन्धिबधब्यक्षा। तदधमेव । “ प्रदेशभेदादिति चेलान्तर्भावत् । ननु ब्रशस्वरूपस्यैकवेद्युपाधिसंबन्धिप्रदेशभेदादुपपद्यते भोगव्यवस्थेति चेत् - न; उपाधीनां तत्र तत्र गभमात् सर्वप्रदेशानां सवपाभ्यन्तर्भावेन भौगळ्यतिकः तदवस एव । प्रदेशभेदेनोपाधिसंबन्धेऽपि सर्वस्य प्रसभदेशात सर्वसंबन्धि दुःखं द्रक्षण एवं स्यादिति अलभावे महान् अनथे आपद्यते । अतो जीवो जागो विशेषणां इति स्थितम् । ततधातर्यामितया परममनऽवक्षितेः शरीरवाचिशब्दानाञ्च शरीरिपर्यन्त बात् शरीरभूतबीक्याचिविनषन्शब्देन शरीरिंभूतपरमामभिधानं न विस्तृत इति शनम्तमेव बदरायणमतम् । प्रतनुसरामः ॥ १५ ॥ ४२१, 1, दैवमेव ४, धो हनषेः , , १८२ श्रीरानुबनिविरचितमप्युत [ अ,४,५. ४८५ इयं पृथिवी सर्वेषां भूतान्तं मध्बगै सुबिध्यै सर्वाणि भूतानि मधु, पापमस्य पृथिव्या तेजोमयोऽमृतमयः पुरुत्र यथायमध्यान्नै शरीरस्ते पूर्व, ‘सस्य हैतस्य पुत्रस्य रूपं यथा महर्जनं वसः' इति मूर्ती र्तः ब्रामणे दिल्यमळविप्रहविशिष्टतथा प्रतिपादितः पुरुष एव मैत्रेयीब्राह्मणे ' आभा बा। अरे द्रष्टव्यः’ इयुक्त अस्मा सर्वान्तर्यामीति प्रतिपादनायेदं प्राप्रमारभ्यते इयं पृथिवी सर्वेषां भूतानां मधु; अस्यै पृथिव्यै सर्वाणि भूतानि मधु। इयं संयमन पृथिवी सर्वेषं भूतानां मधु। सर्वभूतानां धारणान्नपानादिहेतुतयोः जीन्स्वेन पृथिव्याः सर्वभूतधुम् । अस्यै पृथिव्यै । प्रविश्य अस्याः इत्यर्थः । विभकिन्याययछान्दसः । सर्वभूतानां पृथिवीधर्षस्वेन तयर्बन तदनुकूळचात् पृथिवी प्रति मथुत्वं द्रष्टव्यम् । एवं पृथिव्याः भूतानपजनयो जीवत्वेन परस्परमधुयमित्यर्थः । यश्चायमस्य - यश्चापमयामी शरीरः – अयमेव म योऽयमात्मेदं – सर्वम् । अस्यां सर्वभूते जीव्य मधुभूतायां पृथिव्याम् (' अन्तर्यामितयोऽखितः।) तेजोमयः ‘वध नकाशनमयं इति यावत् । अमृतमयः मरण (मरणादिधर्म)म्भः-अङ्गतम् ददिगुणश्नथ इति यत् । तदन्तर्यामितयावस्थितो यः पुरुषः (यः पुरु वर्तते) यथायश्रध्यात्मम् । आत्मनि अध्यानम् । अतमशब्दैन देहेन्द्रिय मनःप्रगबीबसमत उच्यते । तस्मिन् योऽयं शरीः शरीरातर्यामी । तेजो अनन्तरे मधुब्राझ अहेब पृथािदीन् अध्यात्मं शरीरद्ध तुर्दश्च ईश प्री भयेयतर्यामी परमामेति निरूप्यते सर्वततलियम्बत्वसुश्रुवे । उखनिजांश चतुर्दशदिशश्चमी संवें भूतानाम्, उतनां चतुर्दशानां देवानाम्योन्योपजीयवाहित बिच मधुवनिर्देशपूर्वी तमधुत्वमन्तर्यामिशुथुमिी इतये अमृतसमवपुषस्यान्तर्यामिणः यन्न् एवं मधुरुणम् । संव उच्यत इति । विद्यादिचतुर्दशथिोयं शरीरादि चतुर्दशमष्यामशक्षणे निर्किमिति भावः । अत्र इदं शरीर बाथमिलन थोमेऽपि शीदि याह बोल बबति प्रयोजन में विश्व केहेन हरेण मुकि।
--
-
- - - - - अ.४.सा.५, ] १धारण्यकोपनिषत् १८३ जोमयोऽभूतभयः पुरुलोऽयमेव स योऽयमात्मेदममृतमिदं वेदं सर्वम् ॥१॥ इमा आपस्सर्वेषां भूतानां मध्यासामयं सर्वाणि भूतानि मधु, यभाषमास्वप्सु तेजोमयोऽमृतमयः पुरु यथायमध्यात्में रेतसस्तेजोम योऽमृतमयः पुरुषोऽयमेव स योऽयमस्मेदममृतमिदं ब्रवेदं सर्वम् ॥ २ ॥ गमोऽमृतमयश्च । (श्वेति पूर्ववत् ) । यथैष पुरुषः , -- अत्र शरीरस्य पृथिवी विकालात् अधिभूतं पृथिव्याः स्थाने अध्यास्मै शरीरस्य निवेश: -, अयमेव सः योऽयमस्माि। योऽयभारमा ‘आत्मधरे द्रष्टव्य ' इति मैत्रेयीजाक्षणे आम तया निर्दिष्टः, सोऽयमेव पृथिव्क्तभैमी शरीरन्तर्यामो नायमेवेत्यर्थः । 'अयमेव च पुरुषः‘तस्य हैतस्य पुत्रस्य रूप " मियुकदिव्यमनिप्रहृवान पीति द्रष्टयम् इदमृतम् उपक्रमअविया, 'एस्सृतमेतदभयमेतद्र' ति अभूतत्रास्रवादिना निर्दिश्यमानमपीदमेध । इदं ब्रवेदं सर्वए। ‘सर्वं खल्विदं जले स्यादौ सवपदनतया निर्दिश्यमानमपीवमेव प्रत्यर्थः । एवमुनरत्रापि द्रष्टव्यम् ॥ १ ॥ इमा आपः – ॐ सर्वम् । ‘यो रेतसि तिष्ठन् यये रेतसोऽतरः । ईस्यन्तमित्राझणे रेतसोन्तरतथा निर्देष्टः परमात्मा तैस इत्युच्यते । रेतसे अरविकारवत्, ‘आयो रेतो भूत्वा शिदनं प्रविशन् ‘ति श्रुतेश्च[' अधिभूतं ] थं स्थाने अध्यायो रेतसो निवेशः । [ अन्योन्योपजीव्योपजीवकवयो: अधि भूतायामयोर्बलेरेतोल ( ध्यामगमयोर्बलरेतसः अत?) मम पूर्वोक्त आगे त्यर्थः । शिष्टं स्पष्टम् ॥ २ ॥ १. अधिकादशेन अथ | ] एवं दरि, पूर्व ईस्थानापन्नत्वः दर्शनाय ) खं ठित इ. कोशस्थम् । . इदमधिकं क, कोशे ! अशुद्ध । अत्र प्रतिपगम्, अयमेव स योऽयमात्मेदमसूतमिदं ममेदं सर्वम् इति पठ्यते । तेतेन , ' आनंदमग्र आसीत्' , ‘प्रश्न स इदमम् आसीत् ', भेत्येवोपासीत ', आश्मानमेव लोलुपासीत , शगो आ अमूम, 'म ए ते अगणेि ’, 'अस्माकमिनः सर्वे प्राणा', 'आमा वा अरे द्रष्टत्रयः ' इत्येवमधस्तादामादिशयोः ईर्धन्तर्यामी छव्यिमविप्र व पुरं भ्रमति । १८५ श्रीरस्तमनुबमुनिविरचितभाष्ययुक्तं [ ४.४.A.५ . अयमग्निस्सर्वेषां भूतानां मध्यस्याग्नेः सर्वाणि भूतानि मधु, यथायमस्मिञ्जयनौ तेजोमयोऽमृतमयः पुरुखो यश्चयमध्यात्मं वाङ्मय स्तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषोऽयमेव स योऽयमात्मेदममृतमिदं जयेंद्रे सर्वम् ॥ ३ ॥ अयं वायुस्सर्वेषां भूतानां मध्यस्य घायोः सर्वाणि भूतानि मधु, यथायमसिन् वायै तेजोमयोऽमृतमयः शुरुको यश्चायमE प्रषस्तेजो मयोऽमृतमयः पुरुसोऽयमेव स योऽयमात्मेदममृतमिदं अत्रेदं सर्वम्॥ ४॥ १ अयमादित्यस्सर्वेषां भूतानां मध्यस्यादित्यस्य सर्वाणि भूतानि मधु, अयमग्निः - इदं सर्वम् । अन्यभिमानिकक्रयात् वाचः ‘अग्निर्वाग भूत्वा मुखं प्राविशत्' इति श्रुतेश्च, अध्यात्मं तस्याने वाचो निवेश उपपद्यते ।।
- एवमुपर्यायेष्वपि कश्चन संबन्धो द्रष्टव्यः । [ वाङ्मय इति । ' यो वाचि
तिष्ठन् ’ इत्यन्तर्यामिणोक्त इत्यर्थः । 'सिटी पूर्ववत् ॥ ३ ॥ अयं वायुः – इदं सर्वम् । मुख्यप्राणस्य वायुविकारत्वात् तरसाने तनिवेशः । प्राणः । मुख्यगणशरीरकतया, ‘प्राण इति होवचे 'त्यादिवृक्ष इत्यर्थः ॥ ५ ॥ + अयमादित्यः -- इदं सर्वम् । 'सर्वत्रोपजीव्योपजीवकभावेन मधुन
- दें बायें ल. ग. कोशस्थम् अत एवोषरितनपधेयेषु प्रायो भाष्याभावस्तत्र ।।
?? आयुपर्यायानन्तरमाक्षशुषर्यायभाष्यं क . कोशे । ५.कोशेऽप्यस्माद्भशपर्याय एव पञ्चमहाय लिखितः । परन्तु नथिनृधुर्यायानन१माजशपर्यायो लिखित भाष्ये शते च तत्रोकमस्ति । ग. कोशे तु तद्वैपायनपर्यायपठनम् | ध्रजीमतः श्रुतिपाठोऽपि आशषययन वशमने जैन । अतः क. ओग्रमुपेक्ष्य यथा श्रुतिपठनेन क. संस्थं ततपर्णायगतं भाष्यं तत्र क्ल मुषिामिह । परन्तु भमैपयये पूर्वखण्डेति पदं जनयिलपर्यायस्य तदभ्यामाहितईत झ. बतीति स्यात् । अथापि तपः कविकोशं अर्धनात्, ब्यवहितपूर्वपरयाऽपि निबंध डुसैमहातपाद्रहेति भाव्यम् । 1, अश्यनिदं ॐ ओोशस्यं व्यवैनं अनिचेषात् । .४.न.५.] `इवारण्यकोपनिषत् १८५ यथायमस्मिआदित्ये तेजोमयोऽमृतमपः पुत्रो यथायमध्यात्मं चाक्षुषस्तेजे मयोऽमृतमयः पुरुषोऽयमेव स योऽयमात्मेदममृतमिदं बतेदं सर्वम्॥ ५॥ मा दिशः सर्वेषां भूतानां मध्यास दिशां सर्वाणि भूतानि मधु; ययमासु दिक्षु तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषो यथायमध्यास्मै श्रीौलः प्राति शुकस्तेजोमयोऽमृतमयः पूरुलोऽथगेव स योऽयमस्मेदममृतमिदं बलेर्दै सर्वम् ॥ ६ ॥ "अयं " चन्द्रः सर्वेषां भूतानां मध्यस्य चन्द्रस्य सर्वाणि भूतानि मधु ; । यथायमस्मिंश्चन्द्रं तेजोमयोऽमृतमथः पुरुषा यश्चायमध्यात्मं मानसस्ते जो मयोऽमृतमयः पुरुषोऽयमेव स योऽयमात्मेदममृतमिदं श्रलेदं सर्वम् ।।७ ॥ यम् । 'आदित्यश्चक्षुभ्वाऽक्षिणी प्रविश 'दिति श्रुतेरदियय चक्षुरभिमानि बादादित्यक्षाने चक्षुर्निवेश इत्येवं सबन्धविशेषतत्र तत्र द्रष्टव्यः। चक्षुष इति। ‘यभक्षुषि तिष्ठन् ’ इत्युक्क इत्यर्थः ॥ ५ ॥ इमा दिशः – इदं सर्वम् । श्रौत्रः श्रीमान्तर्यामी । प्रातिश्रुत्कः । प्रतिश्रुका प्रतिध्वनिः । तरसंबन्धी प्रतिश्रुतः । अतिशब्दहीति यावत् । भूलशब्दशार्हस्यपि सिद्धम् । प्रतिशब्दग्रहणस्य मूलशब्दग्रहणपूर्वकत्वात् । साहित्य परमात्मनः श्रोलेन्द्रियाधिष्ठातृत्वदुपपद्यत इति द्रष्टव्यम् । '[दिशः श्रोत्रं । भूल कण प्रविशन्ति शृतिस्त्रानुसन्धेया]॥ ६ ॥ अयं चन्द्रः – इदं सर्वंम्। [मनस इति । 'यो मनसि तिष्ठन् मन सोनः इत्युक्तः परमात्मेत्यर्थः । चन्द्रश्च मनोऽधिष्ठानूचाचन्द्रयाने मनोनिवेश इति द्रष्टव्यम् ] ॥ ७ ॥ ख. पैसे इदं वाक्यं न । ग. कोरे तु दिक्पर्यायभाष्यं किमपि न । प्रतिश्रुक इति । णारेऽपि प्रतिष्ठायां प्रतिभवषवैलाथ भत्र इयुक्तम् । लून मिदं श्रीदा स्थस्य विवरणहयं स्यात् । ‘नं दिखामेकस्मिन् क्षेत्रे कैममुपयोग इति शिसाशमनं विषसम् । श्रोत्रगता:, अनें शब्द तो दिश आगतः, अयं तु ततः' इति प्रतिनियतदिग्भघवं शन्दे श्रायन्तो भगाः प्रतिगृशः । ततसंबन्धी प्रतिभूति इति । श्रोत्रमेय है दिगधिंधेयम्, न तु प्रतिधनिअवमाधि । अतः श्रोत्रभागयं शुचम् । १८६ और रामनुजशुलिनिरचितभाष्पयुक्त [अ.ज.५ इयं विद्युत् सर्वेषु भूतानां चक्रे विद्युतः () सर्वाणि भूतानि मधु; यश्चयपस्य विद्युत तेजोमयोऽमृतमयः पुरुत्रो यथायमष्यानं तेष सस्तेजोमयोऽमृतमयः पुरुसोऽयमेव स योऽयमात्मेदममृतमिदं भवे; ॥ ८ ॥ अयं स्तनयित्नुः सर्वेषां भूतानां मध्यस्थ स्तनयिोस्सर्वाणि भूतानि मधु; यथायमस्मिंस्तनयितौ तेलुभयोऽमृतमयः पुरुषा यथायमभ्याओं शन्दस्सौधरस्तेजोमयोऽनृतभयः पुरुखोऽयमेव स योऽयमात्मेदमभूतमिद ब्रजेदं सर्वम् ॥९॥ इयं विद्युत्--इदं सर्वम् । अस्यै' असाः इत्यर्थः । तैजसः कौक्षेय तेजस्संबन्धीत्यर्थः । निडुब्जाठरयोः तैजसवेनैवयानस्थाने तदुक्तिः ॥ ८ ॥ अयं स्तनयितु—इदं सर्वम् । [तनमितुः मेघगर्जनम्।] शब्दः वागिनिद्रयोचार्यमाणशब्दान्तमी । [थः सर्वेषं वेदेषु तिष्ठ भनययुक्तः ] तस्यैव विशेषणं सौवरः । द्वारादिवत् ऐजग्मः । अत्र सनयितुरिति सेधनिष्ठार्जनमेव गृह्यते । अध्यात्मं तथने शब्दस्य निवेशादिति द्रष्टन्यम् ।] अत्र । शब्दस्य अद्रव्यत्वेन शरीरवसंभवात् गुणद्रव्यनिष्ठतया च तदुक्तिदंष्टया प्रमणपादद्रव्यस्यापि शब्दस्य द्रवमवघटितशरीरत्वाभावेऽपि परममाश्रयेन प्रक रान्तरेण 'शरीरस्वोक्तिरविदंति च द्रष्टव्यम् ॥ ९ ॥ 1. क. पेशे, अस्यै विद्यते अस्या विद्युत इत्यर्थः इति पावः । स च पूर्वं अस्यै पृथिव्यै द् िअञ्जलि बिधुते इति चतुर्थन्तभूषािऽधुन्चे युः; न तु तस्यै आवं निषत् पाठे। 2, अत्र 'शरीरत्वोकौ में दोष इति द्रष्टम्यम् ’ इति क. ग. पाठः अदेः । बक्षरतास्यापेक्षिता । तेजस इति । सा यत्र त नोकम् । किं तु तङ् इति अज५.] सूइदारण्यकोपनि १८७ अयमाकाशः सर्वेषां भूतानां मन्त्रस्याकाशस्य सर्वाणि भूतानि धु; पञ्चषमसिवाकाशे तेजोमयोऽमृतमः पुलो यथायमध्यामें हृद्याकाशस्ते जोमयेऽमृतमयः पुल्चोऽयमेघस योऽयमारमेदममृतमिदं बतेदं सर्वम् ॥१० अयं धर्मः सर्वेषां भूतानां मघस्य धर्मस्य सद्याणि भूतानि मधु; यथाथमस्मिन् धेमें तेजोमयोऽभृतमयः पुरुो थुश्चायमध्यात्मं धर्मस्तेजो मयोऽमृतमयः पुरुखोऽयमेव स योऽयमारभेदममृतमिदं जप्दै सर्बम् ॥११॥ इदं सत्यें सर्वेषां भूतानां मघस्य सत्यस्य सर्वाणि भूतानि मधु; यथाथमस्मिन् सत्ये तेजोमयोऽमृतमयः पुत्रो यथायमध्यागें सात्यस्ते जोमयोऽमृतमथः पुरुओोऽयमेव स योऽयमारमेदममृतमिदं बतेदं सर्वम्॥१२॥ अयमाकाशः -- इदं सर्वम् । 'ह्याकाशः इति । ‘अथ यदिद मसिन् अङ्कपुरे दहरं पुण्डरीकं वेश्म दहरोऽस्मिन्नन्तर आकाशः’ इत्युक्तः परमा सेयर्थः । शिष्टं स्पष्टम् ॥ १० ॥ अथै धर्मः- इदं सर्वम् । श्रुतिस्मृतिप्रसिद्ध ज्योतिष्टोमादिरूपं धर्मः । [ अन्न परमामनः, ‘यश्चायमस्मिन् धमें 'इति क्रियाहूपधर्मासयमि चोक, 'यस्य वेदाः शरीरं यस्य यज्ञाः शरीर' मियादाविव पूर्वखण्डोक्शब्द वदेव तदभयद्रव्यनिष्ठतथा द्रष्ट, अपृथक्सिद्धिमान्नाभिपाया वेति न विरोधः । ] धर्मस्तु फळभूतश्चादिरूपः'; तवन्तर्यामी पुरुष इयर्थः ॥ ११ ॥ इदं सस्यं -- इदं सर्वम् । सत्यं सत्यवचनम्। सात्यं तफलभूतं मुखादि । [ अपि सस्यांतर्यामिन्वोः पूर्ववत् तदभिमानिदेवतादिद्वारा द्रष्टव्या ।]॥ १२ ॥ 1. अत्र 'सुखदुःखादिकgणः ’त झ. ग. पाठः अशुद्धःङस्य धर्मफलभावात् । भार्म इति । शन्द इत्यादैिव धर्मान्तर्यामीत्यर्घ ए कमः । तत्र धर्मपदेन पुमान्यधर्मभट्टणम् । अयं धर्म इत्युपक्रमे हु अभीशणम्। ( अध " अर्भसामान्य अयं तन्न; पानी छत्र धर्मपदेन तनक्रियमागधर्मविशेषप्रण)। ए सात्य इमापति इयम् - असावि सुप्रसभेदेन भिन्नभिषविध ॥ संभावुच् । १८८ औसतामनुष्ठनिमिचिमायु (अ.१.५. इदं मानुषं सर्वेशं भूतानां मध्यस्थ मानुषस्य सर्वाणि भूतानि मधु; यश्चायमस्मिन् सनृपे तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषो यथायमध्यास्मै मानुषस्ते जोमयोऽमृतमयः पुरुषेऽयमेव स योऽयमारमेदममृतमिदं बल्लेदं सर्वम्॥१३॥ अयमात्मा सर्वेषां भूतान मधस्याऽऽमनः सर्वाणि भूतानि मधु; यथायमस्मिजन्मनि तेजोमयेऽमृतमयः पुरुक्षे यथायमामा' तेजोमः 1. यश्चायमध्यात्ममाया . मा. अयसमा विरिञ्चः। अध्यात्मममा जभषतविशि गत इति तत्र व्याख्य।। इदं मानुषं -- इदं सर्वम् । 'अनाधिदैवतं मानुषं नाम लक्षणया मनुष्यप्रसिद्धममीन्द्रादिरूपम् । अध्यास्मै मानुष इत्यत्र मनुषशब्दो मुल्यम्भु प्यान्तर्यामिषरः ॥ १३ ॥ एवमध्यात्माधिभूताधिदैवतभेदभिन्नसर्वोचेसनान्तर्यामिदम्, तद्रा सर्वा चेतनवैलक्षण्यच असणः प्रतिपादितम् | अथ चेतनान्तर्यामित्वमुखेन सर्धचेतन वैलक्षण्यं प्रतिपादयति अयमामा - इदं सर्वम् । आत्मा ' भ्यामे यर्थः । यथाभयमसिमानमनि तेजोमयणेऽनृतभयः पुरुषः । सर्वेषु पपयेषु, 1. ख, ग. पाठस्तु मानुषं मनुष्यप्रसिद्धमधिदैकाममादिरूपं सर्वेषा। मबियर्षेः अध्यात्मं सानुपपत्र मनुष्यब्दो मुख्यमनुष्यपरो ऽनभ्यः इति । 2. इदं न ग. कोव ।। 3. अयमस्मा ग, मुख्यमनुग्येति । मनुष्ययायास्मै प्रभु पद, तदतिरिक्तमथापगतं सर्व मनुष्यपदविपतिमिश्यति सुदम् । अयमारमेति । नन्वत्र पूर्वपर्ययेधिव प्रचिद् वेला हिरण्मृगः तम् या आमदेन गृणतम् । ‘पधायमात्मे' यत्र आत्मपदं तदधिष्ठेयवारमपरमस्तु इति चेत्- उच्यते । अत्र पूर्पपर्यायपि यथायमध्यमभात्ममय तिरीत्या प्रयोगाभावात् अध्यान्तर्गतजोषप्रहृमाश्रमपदेन न युकम् । अतः आश्रय इषद आमदेखि आरमनः अमृतमयपुरुषं प्रति प्रकारानुकैः। अमेरोध स परममैव । तस्यास्मगतामृतमयपुरुषभेदस्य अयमात्मेयाविना कथनात् ४ आनैव अथापशब्दवैसघातनि विजीवनेति झरएत इति । अतो नात्र पूर्वीपर्यायीतिसंभ इति । अत्र यश्चायमस्मिन्नात्मनीत्यादिवाक्यार्थ एवं स्या-एक्तपीयन्तार्यामी यस्तेजोमयः यची शक्सर्वपर्यायोकस्तेबोमयःस तावत् आस्म भूतग्रामादिपथैः श्रुत्यन्तरशसि यः स ऐतेि । भाषपात्रे निरीक्ष्यःअधिभूताधिदैवतेति । उक्तेषु पर्यायेषु पृषभभाविकमधिभूतम् आक्षिपाधि वार्धिदी स्नायी अम्बम् । सरेऽप्यभ्यभाषिभूताधिदैवयुकम् । अ.५.,५.] झदारण्यकोपनिषत १८९ येऽमृतमयः पुरुयोऽयमेषु स योऽयमात्मेदममृतमिदं प्रसेदं सर्वम् ॥१४ ॥ स घा अयमात्मा सर्वेषां भूतानामधिपतिः सर्वेषां भूतान राजा। तवथा रथनाभौ च रथनेमौ चाराः सर्वे समर्पिताः, एवमेवासिगणमनि सर्वे प्राणाः सर्वे लोकाः सर्वे देवाः सर्वाणि भूतानि सर्व एत आस्मानः समर्पितः ॥ १५ /
- श्वार्य तेजोमयोऽमृतम्यः पुरु' इति निर्दिष्टो यः, सोऽस्मिन् आन्यत्र
चितोऽर्यामीत्यर्थः । सोऽपि क इत्याह – यश्चायमात्मा तेजोमयोऽब्रु तप्रयाः पुरुषोऽयमेव स योऽयमात्मेदममृतमिदं भल्लेदं सर्वम्। ' पूर्वत्राश अथोः पुरुशमशब्दाभ्यामुक्तः परमनैवेयर्थः ॥ १४ ॥ स या अयमात्मा -- राजा । स वा अयमात्मा इयत प्रबन्धेन प्रतिपादितः चेतनाचेतनविलक्षण आस्म सर्वेषां भूतानाम् अधिपतिः शेषो।' पति शब्दः शेषिणि रूढः ’ इति स्थापयैः 'प्रथमसूत्रे प्रतिपादितवान् । सर्वेषां भूतानां राजा । नियता। तद्यथा -- समर्षिताः। नाभिः चक्कमध्यवर्तिसन्ध्रकाष्ठम् । नेमिः बाधक्रूपकारकाष्ठम् । अरा मध्यधर्तिदर्शछ। । अरा यथा नाभि नेग्याश्रिताः, एवं सर्वाणि भूतानि देवलोकप्रणवः समाश्रिता इत्यर्थः।। बेसनाचेतनामकः सर्वोऽपि प्रपञ्चः तदभिश्च इति यान् ॥ १५ ॥ एवमुपदिष्टमधुविचास्तुतये आख्यायिका आरभ्यते । अत्रेयमाख्यायिका अनुसन्धेय। दष्यथर्वणनामा ऋषिः इन्द्रल् मधुत्राणविद्यां । प्राप्तवान् इंद्रेण , तदुपदेशसमये स दभ्यश्छथर्वण एवमनुशिष्टः - अन्यस्मै नैतदुषः देह्यम् । अन्यथा कृते ते शिरश्छेस्यामीति इत्युक्तोऽप्यसौ लोभादश्विनोः समीपमागत्य () एक्जन्-'मयेयं मधुविचेन्द्रात् आप्त। अतोऽस्य अन्यसा ब. एतस्थाने 'पूर्ववचः 'इत्येषःख स्ल कोशादी १. व्यासायैः समर्षितक . क. मधुबिधा मधुशशणम् । तत्र श्रीध सतोऽयंसथे क्रियते । महता प्रश्न मनुष्यदू दैरधीतत्वात् परतरथरहस्यप्रतिपादक मध्विदं सारभूतमिति । प्रथमांडनिरूपणं प्रथमोताङ्गतमन्त्रयेग; परनिकर्षं परेण येन । तमु हयग्रीवासितो दधीच आथर्वणात् मधुक भर्यप्रथिभ्यसुगं कर्म शं कुतः ’तमितीदमायाविप्रैनेसह आत्रेयमिति । तदिति । भरि शतपथप्रवर्ग्यायतः इन्द्रस्योपवेद्युवं न सुयते । अत्रं दधीच हे विज्ञानमस्तीति श्रीरामनुबशनिषिऐलिसभाष्ययुकख (अ,४.न.५. इदं वै तन्मधु दयाथर्वणऽश्विभ्यामुवाच। उपदेशे स इन्द्रो मे शिश्चेत्यतीति भीतोऽसि । तन्नयं युवाभ्यां निवार्यते चेत्, युधयोर्मधुबाझणमुपदेक्ष्यमी 'ति । ततः ताभ्यामश्विभ्यां स दध्याथर्वण इत्थं प्रयुक्तः -‘इन्द्रात् ते भयं व्यपैतु । आवां त्वां रक्षिष्यवः । तत्रेधमुपायं । करिष्यावः। उपदेशापूर्वकाले आवामेव त्वदीयं शिरश्छिवाऽन्यत्र दापयित्वा अन्यदीयेन शिरस च योजयिष्यावः । तेन शिरसा आवाभ्यामुपदिश । उपः देशकुपितेनेन्द्रेण तच्छिरसि छिने त्वदीयमेव शिरो यथापूर्वं प्रतिसन्धस्याघहे" इति । एवं तौ तेन समयं कृम तथैव तेनोपायेन विद्यां प्रसबी ; तत इन्द्रेण तच्छिरसि छिन्ने तस्य पूर्वशिरो यथापूर्वं प्रतिसंहिती चेति । इमामास्यायिक मभिप्रेत्याह इदं वै मधु दपञ्छथर्वणोऽधिश्थार्जुनाच। वैशन्तो यथा क्राख्यायिकवृत्तान्तसारणे । दघि अक्षतीति दर्जङ् । ऋत्विगियदिना छिन् । 'हल्यादिलोपे संयोगातलोषे ‘किन्प्रत्ययस्य कुः' इति कुचम् । आथर्वणः अथर्वणः पुत्रः । स दध्यङ्ङाथर्वण: अश्विभ्यां तदेतत् मधुत्राणमुवाचेयर्थः ।। 1. अयं ग. पBः । अन्यत्र, 'इलन्तादसंयोगान्तलोपे ' इति पाठः । अत्र ऋत्रि गियादिना खोपपदादधो: ऊिनि, ‘वेरपृकस्ये' ति तछिपे, हल्द्वाभ्य इस्पार्दन स्त्रेष सुखोपे, 'संयोगान्तस्य लोपः ’ इति ते च लोपे किंस्ययस्ये' ति कियन्तपदान्तस्य गो वे व्यङ्क इति स्मनिषतः। इन्नो हाय अन्यस्मै नोपवेष्टव्यमित्यादि अवोचदित्येतावेष । अपि समान्तरवंशश्रेणd: धर्षणस्य दधीचोऽथॉंगपरेति पाप-प्रथापि प्रथममष्डले एताद्दशाबखरे षियारण्ये यापनाद्यनुसारेणेन्ब्स्पोपद्रवं वर्णितम्भानुसंधेयम् । श्मश्रु वशोषवेष्ट इक्षुः, मधुमझो. पवेष्ट चाथर्थ इति या विभज्य वन्यम् । लभादिति । नैष दधीविच अन्यथे नोपदेश्य भित्यादिष्टे सनि रस्थमियं विदित्वा अश्विनौ ठोश ततः प्रहस्यास्य प्रर्षयामासतुः । अयं तु, शरविक्रयेतेति भीतोऽस्मि | ततो रतुिं शक्षािमस्ति चेत्, अपयामी 'युधाव । श्रेय तयोः रक्षण(मापितवतोः, वयं प्र ई उपदेक्ष्यामीत्युक्ता तस्य सत्यस्य परिपालनाय स्टुःखमा सोह्र कृत उपदेशः इत्येवेतिवृत्तमगमत अत्र तवर्णः पाठः स्यात् । अत एव मंत्रेऽपि कठायङ्गिनि आबित । वक्ष्यति च, ' तादृशप शुपयां कृत' मिति । अतो मे दमीयः कीधिोभः । तदनुगुषपठभावे च ६थीय एन तिथि संभवप्रयः । अश्वा.५.] झाथकोपनिमय १९१ तदेतषिः पयश्वघोच तद्धां नरा सनये बँस उग्रमाविष्कृणोमि तन्तुर्न दृष्टिम् । ६व्यङ् ह पम्भवाथर्वणो वामश्वस्य शीष्णं प्रपदीमुवाचेति ॥१६॥ देतयषिः परमवोचत् । तदेत् अधिनेषं कर्मणा विषापसिस्टं योगसक्षाक्षरेण पश्यन् कश्चिदृषि: अश्विनौ प्रति उवाचेत्यर्थः किमितीत्याह तैलं नर । – हे नरा | 'सुप खलुक् ’ इत्यादिना द्विवचनय आद्य देशः । हे नरौ दिव्यपुरुष, हे अश्विनौ च युवयोः । सनये - सनिः = लाभः -- लमाय । मधुवियलाभायेति या। तलाभाय युवाभ्यां कृतमिति फ़ब्निर्थः । उ कूर लिरस्कंदन - पुन:प्रतिसन्धानरूपं दंसः कर्म- अस्ति सकरन्तोऽयं दंसशब्दः -[' तत्] तन्यतुः पर्जन्यः । कूटिं न वृष्टिमिव । शब्द इवार्थे। पध पर्जन्यो भृथं प्रकाशयति, एवं तत् पूर्वकाले युदाभ्यां कृतं कर्म आविष्कृणोमि प्रकशयामि । [' लोकप्रसिद्धं यथा तथा घोषयामीत्यर्थः।] के तदनिष्क्रियत इत्यत्राह दज्य है - उवाचेति । ऽशब्दोऽनर्थको निपतः । है। प्रसिद्धं । हे अश्विनौ । यां युवयोः ध्यङ् अथर्वणः अश्वस्य शीधण धशिरोव्यतिरिक्तेनाथशिरसः मधु मधुविद्यां प्रोवाचेति च, तत् ['३ प्रसिद्धं यथा तथा] आविष्कृणोमीत्यर्थः। ['इति स ऋषिः तावभोषयदिति भावः ।] तंतश्च एवं महता प्रमले गश्विभ्यां दधीचो विश्व संगृहीतेयमिति विश्व स्तुता भवति ॥ १६॥ 1. इयं क, कोशे में । 2,B, इदमपि कः कोशे । फश्विदृषिरिति । वक्ष्यमाणमन्त्रत्रय ध्वरित्यर्थः । नस्थ दार्थ इति । न पुरतडुपचारो निषेधायुः; उपरिष्टदुषारस्तु उपमनायें वैदे । अत्र च स्सन्वमिनः तन्तुवडुपरिष्टदुष्यति इति । अत्रे यन्मधु इत्र यष्छदो मधुविशेषणे प्रसिद्ध पर्यो। यत्र खलु मधु, तदुबान्यन्वयः । ऽवचेतियत् तदित्यत्र निवेश्यं । करदर्यस्येव। इति यत् तदित्यनेन प्रवघनं न विवक्षितम् । किन्तु अस्विकृतं यत् क्षीचः स्वशरोऽप्रधानपूर्वं ब्रह्मशिरःप्रवेशनम् , त वर्ग मी। तब अश्वस्य शीष्णिं इति तद्वाक्य पदमितम् । ‘इति यह तदित्यनुक्य, यस् यस्मात् अश्वशिरःप्रतिधनस्पोप्रर्भवात् अणात् अस्य शीर्षा व प्रोश, तदुभं कर्मेत्यधोऽस सुवचः। उभकर्माधिशत् । पन्ना । ऽप्रश्नमेनार्थि छत्रपति बिरुदंसनात् । इंग्रजी व ओो। विषगरिक भ्यामश्विभ्यां वेदनालेलेनापि धुिरं घोऽनुकूल कर्मकाणी भवतः । १९२ मुनिविरचितभाष्ययुक्तं । [ अ. ,ना.५. ३ई वै हृन्मधु दध्यङ्गश्चाथर्वणोऽश्विभ्याद्युवाच । तदेतःि पश्यभवोषव आथर्वणायासिनौ दधीचेऽत्यं (वियें) शिरः प्रयैर्यतम् । स वां मधु प्रवोचडतायन् वी यदस्रावपि कथं बामिति॥ १७॥ इदं वै--पश्यभवोचक। पूर्ववदर्थः। मन्त्रान्तप्रदर्शन अधभारभः। है मन्तमेवह आथर्वणायाश्विने - कथं नामिति । हे अश्विनौ ! दधीचे आथर्वणाय दध्यङ्गाने आथर्वणाय अश्वियैअन्यं) गिरः अश्वस्य संबन्धि शिरः प्रत्यैरषतर् युतं प्रतिसंहितक्तौ । सः दयङ्गमा ऋषिः यां युवयोः अता यन् सन्] उपदेक्ष्यामीति स्वोक्तं वचः ऋतं कुर्वन् = द्रुतं कुर्वन् स्या मधु - त्वष्टा = यज्ञशिरः । तसंबन्धि त्वाष्ट्र -- 'शिरस्सं 'घायफवसायात तादृशं मधु-अवग्यमिति यावत् । भवभयेस्य ['तु] नाशब्बियज्ञशिरश्रति 1, ताडनं शिरसंधाग्रझषसाम्यान्मधु , ख, ग. &, समाधायकक. संघपनि स , ओोसे शोधितम् । 3. तुशब्दोऽधिकः कः कोशे । पूर्वमन्त्रे उग्रं कर्म अनिशदमुकम् ; उपदिकं मधु वेदमिति न दर्शितम् । तदुभयवैशद्यर्थ अत्रान्तरं पठितुं पुनराह इड्वै तिं | दध्यङ् भश्विभ्यां प्रर्यम्, मधुञ्जामदश्चोपदिदेश। अभिभ्यां किमर्थमेतदपेक्ष। कुतेनि नेत्-अश्वमी हिमान्ये देवा, यशोममासपे यद्रुमारेभिरे । तत्र विष्णुः श्रेष्ठोऽप्रगामी वभूव । स धनुः सज्यं कृत्वा तत्रोविनिक्षिप्तचिरतस्थे । अनुमानेषु देवेषु, देनेतेिषु वनिषु यामध्यं भन्नितधष्ठ, (इन्वे बनिस्पेण भक्षयामासेमी इनिस्ति) ज्यात्रोटनात् धनुःकोऽवुदूनायां तदूठेन विष्णो: विरः खिन्नमासीत् । पतितं शि आदित्यो बभूव । विष्णुर्मदःअतो यद्दशिर एवं द्विजम् । यज्ञशिरः प्रतिसंधानाभावे च गझलए इति तदर्थ प्रबर्यकर्म । तत्र अश्विब्यलरिंदैरेष यहाभा अश्विनोरेतद्धिषये जिज्ञासु। आसी दिति, इन्यः तथा शकिय शिरश्छेददण्डमाभर कर्षादिति च अलभ्यम् । यश्च। आनन्दरी, भिषजे वें स्थः। त यस्य शिरः प्रतिधतभ" इति भुयुकहरणात् बेवैः अर्पिताखिनौ संयं भैषज्याय ओवः तजिघृक्षतामिति मेध्यम् । अत्र दशैवोपदिई ठूयमत्र मधु स्वी कथमपीत्यनेनोकम , त्याऐं मधु कस्यच मधूपदिष्टमति । ियासिर आऽिस्य बभू भुलाभा प्रश्न आदिपो यक्षशिरःतत्संबन्धि वाटु । तत्स्थ मथुखं अधुनागढ वा । द्वयोः साम्यञ्च हिरवं वाथव । मधुब्रह्मणे हे अश्विभ्यां सरयषयगषाड (रेण दधीचोपदि सत् इन्द्रावपिरानन्तरं यथावस्थितशिरसंघनायासो । अनुषी स्वशिरसः त्रिभस्म पुनः प्राप्यनागतेः। प्रवर्थस्य अह्नशिरस्जोषामर्षमवंशवसिंखम् । एवं प्रलयं मध्वो गादनव मन्त्रे संधुदेश लिनेष्षष्ठमर्थकामयोप्रधाना । मधुणे भ.४.ना.५,} गृहदारण्यकोपनिपात् १९३ इदं वै तन्मधु दध्याथर्वणोऽत्रिभ्याध्रुवाच । तदेतषिः पश्यभवोषत् पुरश्चक्रे द्विपदः पुञ्जके चतुष्पदः । सभानर्थलात् 'बाष्ट्रचम् । ‘मधुब्रावणस्यापि शिरःप्रतिसमाधानार्थस्या वाट् तुझ्यतया त्वाष्ट्रवमित्यर्थः । ] तम् प्रस्रोचत् प्रोसवान् । हे दस्रौ ! हे अश्विनौ !–‘नासत्यावश्विनौ दस्रौ ’ इत्यमरः -*क्ष्यं गण्यमपि यत जलसंबन्धि मधुब्रक्षणम् , [ तत् ?} वां युवयोः प्रोवाचेयर्थः । [' तनधानेन क्रूरकर्मणा जहाविधामासिथैवां (माप्तिः चां?) अयुक्तयुपालभः । विद्यश्नुत्यर्थत्वं । पूर्ववत् ]॥ १७ ॥ इदं है – पश्यवोचत् । पूर्ववदर्थः । मन्त्रान्तप्रदर्शनार्थोऽय मारम्भः । पुरश्चक्रे द्विपदः -- आविशदिति । [ मधुविद्यमतिपयः सर्वा तर्यामी परमारमा । कुतः ? सः परमभ] द्विपदः पुरश्चक्रे । पुरः पुराणि । पूर्छब्दोऽयं द्वितीयाबहुवचनान्तः । शरीराणीति यावत् । द्विायुराणि देवमनु यादिशरीराणि वने पृष्टवान् । तथा चतुष्पदः पुरः चतुष्पाखुराणि पश्च दिशरीराणि च चक्र इत्यर्थः । एवं देवमनुष्यपश्वादिशरीरं सुष्टु पुरः पुरता 1. ५. ग, 2. वाक्यमिदमधिकं सोते। 8, वाक्यन्निदं न विकोशे । पूर्वं तु षञ्चिदपि नोपपाद्यम; मन्त्रे मणीमति प्रवर्यमत्रस्य, कश्यमिति मधुमणस्य च पृथग्रहणात् । प्रवर्यस्य मधुत्वं भोग्यत्व - मग्यद्ध्यवाईिनषि यद्यपि सुषवम् - अथापि मधुपदेन मधुना॥pणस्य वकघ्थतया स्कभाष - आश्रयसदृशवान्यतरसंबन्धेन भक्षुद्गल• विश्वमिति मधुपदार्थेषिसौक्ष्य अनुरूप अनन्तरमन्त्रौ मधुणाणस्य सत्वं श्येतदुपपादनपरं । परमरमन आभए अभ्ये तष्रीरघस्य कथनादस्य रहस्यता । एतदुपदेशभाषादिन, 'अस्तुत विष्णो मापिनोऽतर्पमिणः परमपुरुषस्य शिरसो न अछेदो न वा प्रतिधानं ईस्यचित् पदमस्ति। स सर्वमिदं जीजामात्र मिति तनं बुदवेद्यताम् । एषष्ठति नैषधमपि सुकरं भवतीति । मम मन्त्रद्वये प्रथमे परमास्भक आगेषा वक्तो द्वितीयेत पिणदयते । तथापिशवीक्षण नेॐ गजारबुप्रवेशलए , किंतु अन्यान्गप्पमपीति पितं भत । श्रीसरामानुजनुनिविरचितयुक्त (अ.५ पुरु स पक्षी भूत्वा पुरः पुरुष आविशदिति । स वा अयं पुरुषः सर्वासु पूर्छ पुरिशय 'नानेन किधननाएं ‘नानेन किनासंवृतम् ॥ १८॥ इङ वै तन्मधु दध्यङ्ङाथर्वणोऽश्विभ्यामुवाच ।। तदेतदृषिः पश्यन्नभोच-- 1, 2. मैनेन, शेन मा, =आदिकाले सः परमामा पक्षी भूखा--संसरणहेतुभूतकाम्यविधाय कर्मावृतो. भूत्वेत्यर्थः । अत्र कम्यविद्याकर्मणी एव संपुरतो जीश्स्य पक्षस्वेन लभ्येते। ताभ्या मेव संसरण। संसार जीवशरीरको भूवेति यावत् । परमात्मनः अरक कर्मसंबन्धाभावत्- पुट आविशत् । सृष्टानि सर्वाणि पुराणि जीवशरीः परममा । प्रविष्ट इत्यर्थः । ‘अनेन जीवेनमनाऽनुपविश्ये १ ति भूयन्तरात् । अत एव पुरुषः पुरुष उच्यत इत्यर्थः । तमिमं मन्त्रं धृतिंरेख [स्रर्थं व्याचष्टे स वा अयं पुरुसः सर्वासु “ पुरिशयः । वैशब्दः प्रसिद्धौ । सर्वासु पूर्ण सर्वशरीरेषु वर्तमानः कोऽयं मधुनाञ्जगप्रतिपाद्यः 'पुरसने शरीरेऽस्मिन् शयनात् पुरुधो हरिः । अकारस्य षकारोऽयं व्यत्ययेन प्रयुज्यते । इत्युक्तरीत्या पुरिशयः सर्वशरिरान्तर्वतत। [तस्मा] पुरिशयनादेः पुत्र इत्यर्थः । तामेव सर्वान्तर्यामित्वरूप सर्वश्यातिं व्यतिरेकमुखेन दुह्यति । नानेन किञ्चनानावृतं नानेन किञ्चनासंवृतम् । अनाथू अहिमदूतमित्यर्थः । असंवृतं अन्तरसंवृतमियर्थः। अन्तर्बहिश्चनेन पसामना अड्यार्ड फिशन कि अपि तु नास्तीत्यर्थः । अतोऽस्य पुरुषशब्दवाच्यत्वमिति मन्त्रार्थ इत्यर्थः ॥१८॥ इदं वै - अवोचत् । पूर्ववदर्थः। मन्त्रान्तरप्रदर्शनथोंऽयमारम्भः । पक्षीभूवेति । ‘झा युपणं 'इम जीवेश्वरयोः पक्षिसं प्रसिद्धम् । मम दन्तर आनन्दमयश्त्र पीय दर्शितस्तैत्तिरीयेपुच्छनिर्देशात् । ओ पी मते घस्रश्रया पद्दिवं भुज्यतेऽपि । अथापि व्यापिनोऽस्य कृषीमावेश इत्याशङ्का तत्परेिपथुल;तरत्रानुॐ क्षीमूत्वेत्यत्र विहिता । तक्षच यापिनोऽपि, अनेन बघेनामचे तिक पदारभर् प्रवेशे उष्पत इत्युक्तं भवतेि । अत एरुषं पुष्यः मुशियर्थात् । पुरीषेन्नमविच्मि। इडुज्यते सर्वासुपूष्विति । खरूपतो बघूम्रवेश पापिहित्य नमनेनेशादिना। ११४ अ.३..५.] इवारण्यकोपनिषत् १९५ सूर्य रूपं प्रतिरूपो बभूव तदस्य रूपं प्रक्षिचक्षणाय । इन्द्रो मायाभिः पुलए ईयते युक्ता ह्यस्य हर्यशता दशेति । समेव मन्त्रमाह रूपं रूपं प्रतिरूपो बभूव। रुध्यत इति स्पे श्यं वस्तु । वीप्सायां द्विर्वचनम् । प्रतिपस्विति यावत् । प्रतिरूपः सदृशरूप इत्यर्थः । तद्यशब्दित वक्तुसद्शतयाऽतर्यामितया परिपूर्णाऽभस्खिन इति यावत् । बभूवेति। सर्वदा । परिपूर्ण एवेत्यर्थः।] पञ्च प्रतिसर्ग (प्रतिरूपः ?) प्रतिष्ठितं रूपं यस्य स तथोक्तः । सर्वान्तर्यामीति फलितोऽर्थः । तदस्य रूपं प्रतिचक्षुषाय। चरोि भावे ल्युट् । अतिपक्ष्णं = व्यवहारः । प्रतिवक्षणाय = व्यवहाय । तदिति श्रवणात् यदिति शेः । यत् अयमहाय-वत् व्यवहर्तव्यमिति यावत्–तत् सर्वमा मधुव्रज्ञान वेबस्य परमात्मनो रूपं शरीरमित्यर्थः । यद्वा । तत् तसादिति बा () अर्थः । मा च यस्साध्यं प्रतिस्रो बभूवतसादेव सर्वं व्यवहार्य बस्तु तच्छरीर मियर्थः । नु शरीरसंबन्धस्य कर्माधीनमात् तौभनारब्धस्य व्यवहियमाणप्रय इस कथं तद्फ्वम्? तस्य कर्माभावादित्याशङ्कयाह इन्द्रो मायामिः पुरुहए यते । इन्द्रः परमेश्वरः। ‘दि पमैश्वर्यं ’ इति हि धतुः । 'मायां व्युनं ज्ञान 'लिति नैघण्टुकः । मायाभिः सफ़रसरूपसनैः--विचित्रऽर्थाचित् भासरूपवश्च मायशब्दितत्वं संकल्पस्योपधते - पुरुरूपः बहुशरीरः - 8 1. डुित्र रु. ग. ४. अस्य तथोः . . ग. पंरूपमित्पत्र 'प्रति 'इति पदमध्याहार्थम् । प्रतिरूप ईयस्य सशस्त्ययंत्रणेनेन, ‘स एष में प्रविष्ट आनशाप्रेभ्यः 'दुयुलरीय । तत्तद्वस्तुसंस्थानसमागमारवर्मभूतनपरिणमः सन् ततश्चतुर्वचः प्रविष्ट इयुज्यत ईंयुक्तं भर्त | ईस्परिणाम सर्वेक्तुशरीरिव सिंहवदि । तदिदं शन्दोग्यपरिकरे निषादनवेदयाम | प्रतिशब्दस्य सोदर्योदर गर्यमुलं तस्य यावद्वस्तुसतं Rिथ(त्वसिइये प्रतिहितेत्यर्थमध्यप्याह यदेतेि । मलिपे भचिर्हित मिति । ऽपे ये प्रतिष्ठितमियर्यः। प्रतिरूप इति च , तदा प्रतीक्षाएँ धात् । वषयपंप्रतिचक्षणयेयस्य प्रतिरूप इत्यत्र हपसन्देत विदितं यत् रूपम्, तत् अमस्य परममनः ततस्तुषगशाः प्रतिघणाय ग्यवहाराय भवति इति व्याख्यानेपेि ए अभीभूतवानरिणामेन वंगस्थापना सधैबचबाउयो भति मिलितार्थ श्रभो योग्यः । उपनिषधर्मभूतनसंस्थानस्मङ यत् रूपम् यत्र विभव यमने १६ श्रीरामानुबशनिविर्भाष्यं (.५, अयं वै हरयोऽयं वै दश ६ शतानि सहस्राणि बहूनि चानन्तानि पमेधसः । स्सहरमरपझानेनैव बहुकारो भवति, न कमपेक्षया - ईय ताशम्हुसरीरस्सन् वर्तत इत्यर्थः । स्वेच्छगृहीblनतदेह इति यावत् । ननु रूपं रूपं प्रतिहये बभूखेपेसट्युक्तम् । अनन्तेषु अशदिनुभवपर्यन्तेषु रूपेषु एक्य पसामनः तदनवतितयाऽवज्ञानसंभवादित्याशङ्काः युक्ता तस्य इषशना दशेति । शता शतानीयर्थः। ’सुरां सुलु' गिर्यादिना अका देशः । अस्य अनन्तपक्षस्य युक्ताः येष इत्यर्थः । तदनुरूपसंख्यशलिन इति यावत् । शतानि दश (पाः । शतानि दक=अन्ता इति यावत् । अगता हरयः । अन्तर्यामिविग्रहानन्यादन्त हरय इत्युक्तमिति द्रष्टव्यम् । सर्वेन मन्त्रसभावितिशब्दः । अमुं वै श्रुतिः खथमेव व्याकरोति । अयं वै-अन्तानि च। चैतन्द अशरणे। अयमेकं एवं ,व शतानि च सहस्राणि यानि च यो भवति । अतोऽयमेथ अनन्तानि हयो भवति । एवं प्रत्येकं कपेणापि पर्याप्या संर्घशरी रिमुपपद्यत इति चशब्दार्थः । विचित्रशलेः परमामनः शुपरिति भावः । अत्र पूर्वमन्ते जीविवकसधेनुप्रवेशेन पुरुवमुपपादितम् । द्वितीयेन तु विषादकमुपवेशेन साक्षाप्या च पुरुसोपधादनमिति भेदः । आभ्भां मन्त्राभ्यां वेषभूतमाममहिमप्रशंभुदास भक्षुविद्य स्तुता भवति । एतादृशभहि" शासिमसामविधयवादेवेयं मधुविधा प्रदानकरीत्या अश्विश्थाश्रुतिभ्रमेणाप्याजेितेति तन्मिथस्थवेदिनाझी जन्तुरिति फठिनार्थः॥ थिएसर्व , मेमोचिषादियुच्यते न मक्षभिः पुरुरूप ईयत (हैि। एफनेश्वरपरिग्रहात् एक एव (िसन्ता। हारय इति । अस्यहरर्थः इति प्रवेशे इक्षिप्त मिश्रविक्क्षया । शिष्टनिषक्षायां तु वामनविदम्। अन्तरं न प्राप्रति प्रबोधनाप धुले मन प्यास्थाने अंथं वै हरय इति । हरिस्रवैनियाइक्षाि अहलः संपतालयोपेश्श|शतावशेवि चलन्स्थरमति भावः । ती मधुराक्षरं परमः असंबन्धि सबै रहस्यमुशाटितमिति धर्बरभूषगर विश्वभेषजमुपनिषन्मधु; यस्य मार सुखाभ्यामभिधालय थड् अन्यदीयलिप्रतिभाले प्राप्ते अयच् सबैमुपेग वशिरः प्रतिषानेन सद्स्यान् श्रीशमीगो भावितः तरु बुधभते तयोधिनोरभिरुधि ।
- अण६ ] इवारण्यकोपनिषत् १९७
व। तदेतत् ब्रह्मापूर्वमनपरमनन्तरभाष्ठमयमस्मा अन्न सधैनुभूरित्यनु शासन । इति चतुर्थाध्याये पञ्चमं ब्राणम् | ४--६, अथ वंशः -- पौतिमाष्यो गौपवनात् , गैौपवनः पौतिभाष्यात् पौतिमाष्यो गौपवनाथ, गौपधनः कोशिकाद, कैशिकः कीष्विन्याद् एवमियता प्रबन्धेन निर्दिष्टं जलैयुपसंहरति । तदेतद् ब्रह्म । अक्षताब्दित विविधपरिश्छेदराहित्यमुपादयति अपूर्वम् - अपूर्वमनपरं पूवतरलछ यम् । कालापरिच्छिन्नमित्यर्थः। कल्मरिच्छिनस्य हि पूर्वोचरकसंभव इति भावः । अनन्तरमबाधम् । देशपरिच्छेदशन्यमित्यर्थः । देशपरिच्छदप हि। बाभ्यन्तररुपमहईत्वमिति भावः । अथ सर्वोत्कृष्टत्वलक्षणं वस्तुपरिच्छेदभाव मुपपादयति अयमात्मा । सर्वनियन्तृतया सबॉकृष्ट त्वमित्यर्थः । गडु। सर्वमन् नादेव इदमिदं नेति निर्देशानर्हत्वलक्षणवस्त्वपरिच्छेदोऽत्र विवक्षितो द्रष्टयः । अयं मधुविग्रविषय इत्यर्थः। अझ | एवं विविधपरिच्छेदशून्यतया ब्रहशब्दवाच्या इति भावः । सर्वानुभूः सर्वज्ञः । इदं जगत्कारणवनियन्तृवाक्षिप्तसर्वशङ्कि आदिगुणानान्युपलक्षणम् । अत्र सर्वम् अनुभवति सर्वदा । सर्वथा साशकरो तति भूपतिर्दष्टव्या। इत्यनुशासनम् । अनुशासनम् = उपदेशः इति पर्याप्त ईयर्थः । अज्ञातसंप्रदायाय विद्यायाः अभ्युदयफलकवाभावेनानादरणीयवत्, आचर्यवंशो ज्ञेयः ’ इति भणाञ्च विधाप्रवर्तकाचार्यपरेषामुपदिशति अथ वंशः। अंशः शिष्याचर्यपरंपराक्रमः कीर्यत्र इति शेषः । सर्वत्र प्रथमान्तैः शिष्यनिर्देशः घथतैराचार्यनिर्देशः । पौतिमाष्यो गौपवनात् पौतिभाष्यः लिष्ण आचार्या नैनमत् । प्रप्तविधो बभूवेति शेषः । एवमुतरत्रापि द्रष्टव्यम् । दंधव आथर्वण अश्विभ्यां भृतं मधु पश्वाद् गया। परम्परया औसत्रपारम्, शत्रे ३ । परस्परा, तङ्गौधयिषया अस्मिन् क्षोपदेशे आंकरं मन्त्री श्रुतिः तद्रेशं दर्शयति भभुवे र्ति । अयं वंशः द्वीिपमैत्रेयीमणानन्तरमपि पुनः पध्यते । ४.-५. १२८ और रामगुजष्ठनिविरचितभाषयघ्नं [अ... डिन्यशाण्डिन्यात् , शाण्डिल्यः कौशिकाच गौतमाच्च, गौतमः (१) आभिषेचयार् , आग्निवेश्यः शाण्डिल्याच आनमिम्लताच , आन भिम्लात अनभिम्लातात् , आनभिम्लात अनभिम्लाताव, आनभिः म्लातो गौतमा, गौतमः सैतवप्राचीनयोग्याभ्याम्, सैतवप्राचीनयोग्यं पारालय, पारशवें भारद्वाजाद , भारद्वाजो भारद्वाजाच गौतमाच गौतमो भारद्वाजा, भारद्वाजः पाराशर्याहू, पराशर्यो वैजवापायनात् , वैजवापायनः शिकायने, कोशिकायनिः (२) घृतकौशिक , धुप्तकैशिकः पाराशर्कयणास् , पाराशर्यायणः पराशर्यो, पाराशयो जातूकर्णस् , जातूकर्ये आसुरयणाच्च यास्काच आसुरायणस्लैघणे, लैवणिरौपजन्धनेःऔपजन्धनिरासुरे, आसुरिर्भार बाबा, भारद्वाज आत्रेयान् , आत्रेयो माण्डेःमाण्डिगौतमा, गौवभो। वात्स्यात् । वात्स्यः शाण्डिल्यात्, शाण्डिल्यः कैशोषक कार्यक्ष, कैशोर्यः आप्यः कुमारहारिता, कुमारहारितो गालवा , गालवो विदर्भादि न्यान् , विदर्भाङ्कौण्डिन्यो वत्सनपातो बाभ्रघ , वत्सनपाद्भ्रवः पथः सैमस, पन्थाः सीमरोऽयास्याङ्गिरसात, अयास्य आङ्गिरस आते स्वाष्ट्रात् , आभूनिस्वार्थं विश्वरूपात् त्वाष्ट्रात्, विश्वरूपस्त्वाष्ट्रोऽत्रिः थार, अविनौ दवीष आथर्वणात्, दध्यङ्ङधर्वषोऽथर्वणो डैवाद अथर्वा डैवो मृत्योः प्राध्वेंसनात् , मृत्युः प्राध्वेंसनः प्रवेंसनात् , प्रवेंसन एकी, एकर्षिर्विप्रचिले, विप्रचित्तिर्यं, व्यष्टिः सनारोःसनारुः सनाः। तैनात् , सनातनः सनकात् , सनकः 'परमेष्ठिनः, परमेष्ठी अखणः। ग्रह । परी बिट् इति रष्याख्या। मध्ये ताडनादिं । आदिभ्यः कौशिकाच शैौतमाच। तस्य शढिपस आचार्षपं कश्चि गौतमश्चेति भावः । एवमुनरत्रापि पञ्चम्यक्तद्वयक्षले द्रष्टयम् ॥ १, २ ॥ परमेष्ठी नक्षयः ब्रह्म स्वयमश्च । पूर्वोकः सनकगुरुः परमेष्ठ खी असणः पत्रव्रणः सर्वेश्वरान् नारायणान् प्राप्तविषो बभूवे:यर्थः । नञ्च ब्र 1.५.१.] उदारष्यपनिषत् १९९ वयः । अक्षणे नमः ॥ ३ ॥ इति स्तुर्वाध्याये षष्ठे ब्राहणम् ॥ --> अथ पञ्चमोऽध्यायः ॥ ५-१, जनको ह वैदेहो बहुदक्षिणेन योनेजे । तत्र ३ कुरु पञ्चालानां ब्राह्मण अभिसमेता बभूवुः । तस्य हैं जनकस्य नारायणः स्वयश्च स्वयमेव भवतीति स्वयंभु उपदंशमसरेण विधप्रवर्तक भवतीत्यर्थः । अलणे नमः। सर्वगुवे ब्रह्मणे नारायणाय नम इत्यर्थः ॥ ३ ॥ ४-६. इति बृहदारण्यकोपनिषदि चतुर्थाध्यायभाष्यम् । व अथ मधुकाण्डसिद्धमेव सर्वान्तर्यामित्व मुखातरेणासिनश्याये हंक्रियते। तल पुष्कलंघनदानं बहुविद्वत्सभमवायश्च विद्यार्जनोपाय इति प्रदर्शनाय आख्यायि. अSSIभ्यते - जनको ह वैदेहो बहुदक्षिणेन यनेनेजे । ३ इति तृतीर्थस रणे । बैदेः विदेहदेशाधिपतिः जनकः वहुदक्षिणेन यज्ञेन ईजे इष्टवान् । ईजे । ‘असंयोगहिट कि ' वि कित्वात् संप्रसारणम् । तत्र इ-- बभूवुः । तत्र तस्मिन् यज्ञे है बहुदक्षिणतया प्रसिद्धे बिहूयिष्ठकुरुपायाः देशेभ्यः बाङ्गणां अभिसमेताः समागताः । एवं बहुषु जक्षणेषभातेषु तस्य है 1. स्वयम्भुः - विद्य9भर्तकः . क. वयमु अन्यधीनोत्प्रीतसभायात्. अन्यायीनभिसनभमपि न तस्य; किन्तु न निखर्वश्च तदिति ॥ अनशनेष्वनन्तेषषि करिषदेच विपश्चितमो भवतीति महानदौर्लभ्यात्तैप्रऽपरः। इयं रतिं गमयितुं जनसभाक्तमाः॥प तन्मुखेन सर्वान्तर्यामिमहाविषयनिष्टात्रिशेषा उच्यन्ते कूपेऽथाये। जनशोथेति। श्वैत्र हेति प्रसैि। ऐतिने ति यत् विजिज्ञास भूवेति निश्चयं स्यमुतममुपाश्रयणाय स्यात् ? ताशे गोदनविशेषेण यह साऽभूषाय | स स पाया इति । ए# पाददशमश्रण पेग आबद्धम्। २९१ श्रीरमनुनिविरचिताभाष्यथ् [भ.५.) . वैदेशस्य विजिरासा बभूख, केखिदेषां आलणानामन्वानतम इति । स द गॉं सहस्रमवरुध । दश दश पदा एकैकस्या भूकंपाराषया गx; । (१) तन् होवाच, ब्राह्मणा भगवन्तो यो वो बलिष्ठः स एता गा उदजतामिति । ते ह ब्राह्मण ने दधृषुः। प्रसिद्धं युद्धं प्रवृतस्य जनकप वैदेहस्य विजिज्ञासा विचारः बभूव । किमिति।। कः स्विदेषां ब्रह्मणानामनूचानतम इति । एषामागमानां बालणानां मध्ये स्त्रिदिति विश्वकै - कः स्वित् को वा अनूचानतमः अतिशयेन प्रश्नविद्यनुक्षण शलः | इति जिज्ञासा बभूवेति पूर्वत्रान्वयः। स ह गन्नां सहस्रमवरुध । सः बनकः तजिज्ञासया हे प्रसिद्धं यथा तथा स्वर्गाढं गजं सहस्रमवरुरोध यूबीचकार। किञ्च दशदश पादाः--आवद्धा भभूवुः । पादः पलाय चतुर्थीलाः। ‘पाल स्तुरीयो भागः स्यादित्युक्तेः । सुवर्णस्य दशदश पादाः - सार्धषष्ट्यमिति बादत् -- अभयेकमेकैकस्या भोः ध्योर्नेित्रद्धा बभूवुरियर्थः ॥ १ ॥ ( तान् होकच) स जनक एवं प्रतिष्ठतम () तया निर्धारितया देया इति तो गाः सदक्षिणाकाः निरुभ्य, तभथे है प्रसिद्धं तान् ब्राहगान् प्रति उवाच । किमिति । ब्राह्मणाः - उदजनामिनि । हे भगवन्तः । पूजकः! हे आक्षणाः । बः भक्षां मध्ये यो प्रतिष्ठः अतिचयेन यो प्रक्षवित्, स एताः गाः उदजलां स्वगृहं प्रति काव्यतु = नयतु इयुवाचेत्यन्वयः । 'अज्ञ मति क्षेपशयो । रिति हि धातुः। ते ह ब्राह्मणा न दधृषुः । एवं बदत्यपि अनेके ते बालभा न दधृषुः न भृष्टा बभूवुः । आधुषाढे ' ति णिजभावे पिम् । तेषु आक्षणेषु बहुषु मध्ये न कोऽपि ता गाः नेतुं बने। हेयावें। उदजामितेिं । अजधालुः सरखतः परमैपदी । आस्मिनेपकंगड़ी विपकी कमी झ। तेन मामुद्धर्तुं व्यज्यते । उपरि, ‘उन सामभयाः’ति परस्मैप औषRि अमिताभप्रदमनस्य । गुर्वर्षमेध तेनोदजनात् । अत एव कृतमयुदमनमेतदर्पसत्र ५०तमे मन्तषमिति ज्ञापय स्वमेवेतेि अरचरिबिलेषणम् । आपोषरिद, 'अषः अण्ड् ' इति गौतमः। अ.५.शा.१.] इवारण्यकोपनिषत् अथ ह याज्ञवल्क्यः स्रमेय अभचारिणंवुवाचैतास्सग्योदज सामभषा ३ इति। त होइकलयन् (हेदचकार) । ते ह ब्राह्मणाश्चुक्रुधुः (चुङ) कथं न ब्रह्मिष्ठे ब्रबीतेति । अथ है--जनकस्य वैदेहस्य होताऽधले गर्भाव-स हैनं पप्रच्छ, कं नु खञ् नो याज्ञवल्क्य बलिष्ठोऽसी३ इति । अथ ह याज्ञवल्क्यः - उवाच। अथैवमधस्तान् दृष्टुऽपि याज्ञवल्क्यः स्वमेष जलचारिणं स्वशिष्यमिषमुवचैवेत्यर्थः । हेत्यार्षे। किमिति । एताः सोम्यो वज सामश्रवा ३ इति । साम शृणोतीति सामश्रवाः। हे सोग्य समझी ! हे सामश्रवः! एताः गाः अस्सद्गृहान् प्रति उबज कलयेति स्वशिष्यमुवाचेत्यर्थः । ता। होक्कालयत् । स समभुवः ताः तद्गृहान् अनयदित्यर्थः। अदाचरेति पाठेऽपि स एवार्थः । ते ३ ब्राह्मणाश्चुक्रुधु । कथं न असिङो अवीतेति । याज्ञवल्क्येन प्रतिष्ठष्णवीफरेण आफ्नो अशिश्वता प्रतिशतेति सर्वे क्रुद्धा ववुः । यं नः=असान् अनादृत्य ‘अहं बलिष्ठः ' इति वदेदयं याज्ञवल्क्य इति चुक्रुशु चेयर्थः । चुक्रुशुरिति पाठेऽपि उक्तं एवार्थः। अथ है - बभूव । अथ सदा - विदेहराजस्य जनकस्य होता। अलिगश्वलो नामाऽऽसीदित्यर्थः । स नै बलिष्ठोसी ३ इति । नः सभवेतनां बहूनां अस्माकं मध्ये हे याज्ञवल्क्य॥ भीमेव ‘लु प्रसिद्धं ब्रमिष्ठोऽसीति अश्वरूनाम। स होता पप्रच्छेत्यर्थः। असी ३ इति भईने प्ङतिः । नुस्खधारणे । । कथं न प्रविष्टे जीतेति केशरूपेण परिणतः कोध इस्राप्तयेन चुकुचयुक। अग्रिड यस्य फर्मप्रभास्मन्सर्ववेदार्थसिम इत्यर्थः; अनूचानतम इति प्रभुक्तेः ; २परि सर्वविषयप्रश्नः
- युतदर्शनाश। अस्मननात्येति। नः स्यनादरे षष्ति न भाव्यं.; ‘गी मानारे’
इति सूत्रे, ‘यस्य च भावेन भाषक्षणम् 'इगनुतेः । वतामिति पदभ्याइरे व गौरवात् । तं मुखचनब्राह्मिष्ठ इत्युपरितनवाक्य इव अस्माकं मध्ये असिष्ठ येन त्वर्थः । एषा अस्सॉन् धनाद्वेषादेः तापयंश्छत् प्रकृत्यार्षता अस्माकं मन्ये कथमयं अच्छि ? तप घेत , अवीत वदतु अहं मझिङ इति । अथ भवेत्, तर्हि नवीन - यत् यत् पुप्रम, तत्र रम्रोत अदीने । अन्यथा कथं अशिष्ट इति अद्यारेिति । अपेय पप्रच्छेयशबषः। मध्ये गवयमेतच्छेषभूतम् । २०२ श्रीरामानुजमुनिविरचितभांष्ययुक् [अ..श.. स होवाच नमे वर्षे प्रतिष्ठय कुओं गोकामा एव वर्षे स इति । हैं। ३ हप्त एष प्रष्टुं दधे होताऽश्वलः ॥ २ ॥ याज्ञवल्क्येति होवाच, यदिदं सर्वं मृत्युनातें सर्वं मृत्युनाऽभिषगए. केन यजमानो मृत्योशप्तिमतिपुच्यत इति । स होवाच । सः याज्ञवल्क्यः तमश्वलं ३ प्रसिद्धं प्रद्युवाचेत्यर्थः किमितीत्यनाह नमो वयं - चेयं स इति । अयं ग्रसिष्ठाय नमः कुर्मः नास्माभिर्बलिष्ठत्वाभिमानाद्भावे नीताः; किन्तु गोकामा यथमित्यतो गोकमनयैव नीता इति सोपहासमुक्तवानित्यर्थः । तं ह तत एव प्रथं दधे होतऽश्वलः एवमुपहसितो होतऽश्वः तत एव सोपहासवचनादेव क्रुद्धस्सन् तं याज्ञवल्दार्थ । पराजेतुं प्रश्नं प्रष्टुभवस्थितो बभूवेत्यर्थः । ‘शृङ् अंवस्थाने' इति द्वीि धातुः ॥ २॥ याज्ञवल्क्येति होवाच । प्रथमं याज्ञवल्क्येति संबोध्य श्यमाणं प्रश्न मधळ ऽअचेत्यर्थः। तमेव प्रश्नमाह यदिदं सर्वे –अभिषगए । यदिदं प्रयक्षादिप्रसिद्धं जगत् चेतनाचेतनामकं मृत्युना मृयुशब्दोपलक्षितेन जम जरामरणधर्मेण आतुं स्यासम् , न केवलं व्याप्तम् , किन्तु मृष्युनाऽभिपनं वशी कृत(त्येतसिद्धमियर्थः । यद्वा आप्तमिन्यत्र विवरणमभिपद्धमिति । इति प्रश्नोपयुकं सिद्धमर्थमनूय विवक्षितं प्रश्नमाह केले यजमानो मृत्योरासिमति सुषत इति । एवं सति यजमानः ब्रह्मविद्यार्थं कर्म कुर्वन्नधिकरी केनानुष्टि - ~
"= "[सम्पाद्यताम्]
-- नमो वयमस्यादि सविनयाहित्यम् । अस्यायं भावः-मिसमेतेषु प्राङ्गणेषु अनइतभन् प्रधूममिहाः प्रगल्भन्ते । अंगप्रयुकश्च न प्रतिष्ठा भवितुमर्हन्ति । तदत्र कस्स चिय न विधवं दुर्निषीरम् । मा भुनिर्धारणमिति चेन–प्येत तावदिदम्, यदि गले न झाम्येत् । तत् अन्बेगमुटगोकामनाऽभावेन जोषम्भावेऽपि वयं तवमा एमुत्क्रयमः । गोथम एष अयं त्यद्युमनिच्छन्तो यशति पृश्न्युप्तरथितुब प्रयतेमहि । अथ भने अभिभवे
शीते फक्पतिस्परप्रयल इति । अधस्य राजाश्रयत्वात् धैर्येण प्रथमं प्रश्नः। प्रतिपरीक्षाय तत्र वस्त्र होतृ कल् होत्रर्वविधने विशेषे पूर्व पृष्ठति थर्ड वर्धमेति । अ.५.शा.१.] इदारण्यकोपनिषत् २४६ होत्रविषाऽग्निना दोचा! वाग्वै यज्ञस्य होता। तवेयं चा सोऽयमणिः, स होता, स मुक्तिः, साऽतिदुक्तिः ॥ ३ ॥ तेन साधनेन भूयोरातिं प्यार्सि संसाद्रन्धमतिरूष क्षिप्रं विद्यासिङथा । मुच्यत इयर्थः । तमेनं प्रश्नं याज्ञवस्त्रयः प्रतिवक्ति-होत्रविजऽग्निना चा। तदर्थ मूढं तभधरं प्रति पुनः स्वयमेव तदेतदाचष्टे वाग्वै यज्ञस्य होता -- साति भुक्तिः । कर्मभूते होतेरि अम्यभिनयेन वा अग्न्यधिष्क्वेिन वा याताया यावो दृष्टं यां कर्मणो वीर्थवरतया ब्रह्मोपासनद्वारा जीवशायामेव विलि क्लिष्टपूवसदुरितभरवण मुक्तिर्भवति, शरीरवियोगानन्तरं प्रकृयतिक्रन्त पदाधिरोह्णरूक्षण अतिमुक्तिर्भवतीयर्थः। क्रमादुद्देश्यविधेयाभिपापः स भुक्ति सातिशुक्तिरिति लिङ्गभेदेनयं निर्देश द्रष्टव्यः। वाग्वै यज्ञस्य होता । यज्ञ भुतहोतरि वाग्दृष्टिः कर्तव्येत्यर्थः । तवेयं आह । या होनार्थेऽथस्यमाना यागि. यर्थः । सोऽयमग्निस्स होता । सा वागेवान्यधिष्ठितवादिना अभयभेदेन भ्यता होर्यथस्सभाना मुक्तादिसाधनमित्यर्थः । स मुक्तिस्सऽतिमुक्तिरिति कारणे कार्योपचारः ॥ ३ ॥ संसारवधमतस्य क्षिप्रं विश्वसिद्धथेने । विश्व सिद्धेः प्रकृ बन्धातिक्रम योगान, अनुष्ठितेन साधनेन क्षिप्त्रं विद्यासिद्ध छ। ! संसारबन्धमनिकन्येयन्मय एष तात्पर्यम्। य। ङस्रशतमः दिलष्ट इतःपूर्वतदुतभरता । फिी विश्वसिद्भिर्नाम यत्पनविधयः किंप्रभातः। मृत्युशब्देन, 'अनिघया भृथं तीर्थै’ यत्रेव वियाप्रतिषन्धर्भमात्रग्रहणे मृत्युमतिक्रम्येत्यथ विगसिद्धयेतीि बिघर स्थात् । परन्थ अकालश्रयस्थानप्राप्तेरुरि भर्गभभ गृणुपंडेन पथावरजं संसारमण्डसमदृणमेघ युक। केनेति पृष्ठं लोपाखनभम् ; फेन यजमान इति यजमानपदप्रयोगेण गमनुबधन एवं पृथ्वगमात् । अतः, ‘भवतैव मुच्यत' दां प्रयुक्तस्थत होनेति । गृथोरतिक्रमःअहातिक्रमः, पुङ्गसरपक्षतिक्रममिन्ला ?ख अथापि मुखमेधेन तद्युक्तिः । अहोरात्र-पूर्वापरपक्षतिगोच या अनुरूच्या स्थितिरुच्यते । तत्र माससूत्रसादिरूपस्य सौरमानरीया आहोरात्रगणनय, नमनीया चन्द्रकलारूपीष्यामक पूोंतरपक्षगथनया मा प्रवत् आदि यस्याहोरात्रात् चन्द्रस्य नधिग्रथोवा तद्वेदेन आभईःरत्रषुओंढरपक्षरूमुखभेदेन द्वेधा अनस् | स मुक्तिः सातिमुफिरिस्सत्र रा इन्भनेन मुक्तिरपि प्रहीतुं शक्यते ; मुकेशीतिमुक्तिः • मुकथा ’ अतिमुक्तिर्भवतीत्यर्थ इति । अथातीि प्रकृईतदायैgणमे युकमिति क्रम(दु बिघेणाभप्राय अमुकम्। ३०४ औसञ्छनिबनितमधनुष [अ] । याज्ञवल्क्येति स्यामभिपजर , केन यजमानोऽहोरात्रयोराहिमतिमुच्यत इति । अयं भ्रूणविजा चक्षुषाऽऽदित्येन । चक्षुर्वै यद्भस्याध्वर्युः । तद्यदिदं बभुः। सोऽसावादित्यः, सङ्घर्थःस मुक्ति, साऽतिष्ठति ॥ ४ ॥ याज्ञवल्क्येति होवाच यदिदं सर्वं पूर्वपक्षापरपक्षाम्यामागें सर्वं पूर्व पक्षापरपक्षाभ्यामभिपषम् । केत यजमानः पूर्वपक्षापरपक्षयोनिमतिमुच्यते। इति । उन्नाव्रत्विजा वयुना प्रणेन । प्राणो वै यज्ञस्योद्गता । तद्योऽयं प्रायः स वायुःस उ (ना, स मुक्ति, साऽतिष्ठति ॥ ५ ॥ याज्ञवल्क्येति होवाच यदिदमन्तरिक्षमनारम्बणमिव, केनमेण यजमानः खगं लोकमाक्रमत इति । स एव पुनः पृच्छति याज्ञवल्क्येति-अर्वमहोरात्रार्थ-अनितgयक्ष इति । अहोशत्रयोराप्तिर्नाम कतिपयाहोरातैर्विनश्वरखम् । उत्तरम। अधीणर्विना। -सातिमुक्तिः। आदित्याधिष्ठितवादिन। आदित्यभेदारोपविषयभूसचक्षुईष्टिविषयः कभीभूतोऽत्रथैर्मलयादिहेतुरित्यर्थः । शिष्ट ईदश ॥ ४ ॥ पुनः पृच्छति याज्ञवल्क्येति होवाच यदिदं सर्वं पूर्वपक्षपक्ष क्षाभ्याम् – अनियुच्यत इति । पूर्वपक्षापरपक्षयोराप्तिर्नाम कतिपयपर्वनध स्त्रम् । उत्तरमाह उद्भानविजा वायुना प्राणेन -- मातिमुक्तिः । बघु विकारवादिना बाष्टमभिन्नमुख्यप्राणदृष्टविषधभूत उद्भसा कर्मा भूतः पूर्वज्ञ मुकयात्मुिक्तिहेतुरित्यर्थः । शिष्टं पूर्वम् ॥ ५ ॥ पुनरेवाश्वः पृच्छति याज्ञवल्क्येति होवाच यदिदमन्तरिक्ष आक्रमत इति । अनारम्भण । (लयोरभेदः । अन्तरिक्षमिदमनालम्बनमिव इभते, स्व् अतरिक्ष स्वयमलवनं केनऽऽक्रमेण आक्रमणसाधनेन के वा आक्रम्य यजमानः अविचार्थकर्मानुष्ठात खगं निरतिशययुवतया वग स्थतं मुक्तिदानं भगवलोका(क्रश्ते इत्यर्थः। अश्र स्वर्गलोकशब्दस्य भग६ कदाचित्रे' स मुक्तिस्सातिएतिहरिस्युतवाक्यश्वरस्यं भवति । 1. विवेक. के .५.शा झदारण्यकोपनिषत् २०५ अभणविजा मनसा चन्द्रेण । मनो वै यज्ञस्य अश्न । तद्यदिह मनः कोऽसौ चन्द्र, स ब्रह्मा, स मुक्ति, सोऽतिमुक्तिः । इत्यतिमोक्षाः । अथ संपदः ॥ ६ ॥ याज्ञवल्क्येति होवाचकतिभिरयभद्यभिहताऽलिन् यं अरि पीति । तिसृभिरिति । कतमस्तास्तिस्र इति। पुरोनुवाक्या च याज्या त्र उतामह अंग्णयिजा मनसा चन्द्रेण । चन्द्राभिन्नत्वेन वा तदभिमानिकस्वेन वा भ्याप्तमनोदुष्टयोपासितो ब्रह्म भगधश्लोकानभणसाधनमित्यर्थः। इत्यतिमोक्षाः । इति अनेन प्रकारेणातिमोक्षाः प्रकृतिमण्डलातिक्रमण रुपमोक्षप्रश्न समाप्ता इत्यर्थः । अथ संपदः । उच्यत इति शेषः ।। येनाग्निहोत्रादीनां फसवकर्मणामन्तवफलथ संपादनम्। सा संपन् ॥ ६ ॥ तमेव सम्पद्विषयमश्वलप्रश्नमाह याज्ञवल्क्येति होवाच कतिमिरयमद्य भिर्हताऽसि यज्ञे करिष्यति । अर्थ होता अद्य यदकाले कृतिभिः ऋग्भिः [फेतिसंस्थाभिः अभिः। ] अस्मिन् यज्ञे करिष्यति । हौदमिति शेषः । याज्ञ संलय उत्तमिह तिसृभिरिति । ऋग्भिरित्यनुषङ्गः । पुनः प्रभः' कतमा तास्तिस्र इति । संस्येयऋमिशेषविषयोऽर्थे प्रश्नः । पूर्वस्तु अनिष्ठसंख्या विषय इति भेदः । काता मैच इयर्थः । उत्तरस्माह याज्ञभल्वथः पुरोनु याज्या च याज्या च शस्यै च तृतीया । यागकाछन् प्राक् प्रयुज्यमाना अचः पुरोनुवाक्याः । यगताधनभूता। अचो याज्याः। शत्रार्थाः अचः शयाः । सर्वत्र जात्यभिप्रायेणैकवचनं द्रष्टयभ । तिमुध्वेव हैौवोणधृवतर्भावः ने चतुर्थः 1. पुनः प्रश्नमधलाइ इ. "सु बफेयर्थं सशुकि सातखुक्तिीति कथम् । तत्र अतिमुष्षत ले ले। सुप्रयोगादिति चेत्-’; पूर्वपक्षीयेषयपि अतिमुच्यत इत्यत्र मुच्यत इत्यनेन स्वर्गप्राप्नेरे निषतितमात्, तत्र सूयुमभ्यतिघ्नस्योकस्य अत्र आसमशीत योतनात्र पर्योऽपि तसृष्वात् । यतिमोक्षाः अधसंपद् इति श्रुतिः स्वयं इति. मोक्षविषयिणी अञ्च यति: समाप्त; अल्पफलविषयिकी अश्लोकिरण भीषोः एबिबिध्यप्रदेशं गवेषु तसर्याणामुपस्थितम्रा तषिये अभ्यारभते कविभिरि चति । पुरोनुवाक्येति । 'पुरोनुवाक्शामय ग्राम पक्ष , कथा अत्र खात्रः अ,५.१] २०६ श्रीरामानुजसुनिविरचितभष्ययुक्ता [ अ.५.धा. शस्यैव' च तृतीया । फिं ताभिर्जयतीति। यतिवेदं प्राणभूदिति ॥७॥ याज्ञवक्ष्येति होवाच ययमश्चात्रयैरलिन यक्ष आहुतीह यतीति तिस्र इति । कतमातास्तिस्र इति । था ऋता उज्ज्वलन्ति ; या हुता अतिनदन्ते; या हुत अधिशेरते । किं ताभिर्जयतीति । या हुत उज्ज्वलन्ति, देवलोकमेव ताभिर्जयति । दीयता इव हि देवलोके। 4. चङ्करः इचिन ।। प्रकार इति भावः । एवमनेऽपि । किं ताभिर्जयतीति पुनवमलैः । प्रयुज्यम नामिः ताभिः अग्भिः किं फले यजमानः प्राप्नोतीयर्थः । याज्ञवलय उत्तरभाह यकिदै प्राणभूव । प्राणिजातं यत् किञ्चिदस्ति, तत् सर्वम् । जयतीति शेषः ॥ ७ ॥ पुनश्चलः प्रश्नमाह यज्ञिवल्यपेते होच यथै-कोयतीनि। किं - संख्याकाः आहुतीहष्यतीत्यर्थः । शिंष्टं पूर्ववत । अत्र याज्ञवल्क्यस्योवम् तिघ्र इति । पुनः प्रश्नः केतमातास्तिस्र इति । उसी या हुता उज्ज्वलन्ति अधिशेते । या आहुतयः हुतासयः उज्वलत, blः ऊर्व उर्मलयः समिदाज्याहुरुप एका कोष्टिरित्यर्थः । य आहुतयो हुताः शतिनंदन्ते अती कुसितशब्दं कुर्वन्ति । ‘नेद' (रोटे!) शब्दसाथाम् । शीशब्दं कुर्व न्तीयर्थः । तादृश्यो मांसाबाहुतयो द्वितीया कोटिः । यास्त्वाहुतयो हुलाः अधि शेरते=उषि अधोगवा अनौ दोरेते, ताः पयसोमाय आहूतपः तृतीय कोटि रित्यर्थः । अन्यत् पूर्वस । पुनः प्रश्नः किं ताभिर्जयतीति । उतरं या हुताः— जयति । यः हुतास्सय् उज्जयति, ताभिराहुतिभिः समिद्यादिभिर्देवै॥ॐ जय तीत्यर्थः । तत्र हेतुमाह । दीथत व हि देवलोक । हि यस अत्रयाओं 1, कलिसंघ५. नेदि. ल. गिदि. ग. श्रोति, '६षते जुहोतीति पुरेसुबाथा पूर्व प्रयुज्यते; पश्चाद् याज्या यंत्र 22 देवताप्रफलमै पदम्, न / पुरोनुभवथ।। यत्रोसरों तर, सा याथा । यथात्रयोगन्ते व यापः येथळे अद्ययाग; इनषेवे न समेत्यादैिः यजमानीः। मन्तवर्षे होतृकर्थ बात भूतो होमश्चीर्मुने अरानन्तरम। अत आश्चर यागादिति । क्षेत्र भएर पीठमन्त्सध्यनिनिशाभिधानम् । ५.५.ना.१.] इदारण्यकोपनिषद २०७ था हुता अतेिनेदन्ते, पितृलोकमेव ताभिर्जयति । एवं मिव हि पितृलोकः । या हुत अधिशेते, मनुष्यलोकमेव ताभिर्जयति । अध इव हि। मनुष्यलोकः ॥ ८ ॥ याज्ञवल्क्येति होवच कतिभिरयमद्य अह्न यी दक्षिणते दैवतानि पयतीति । एकयेति । कतमा सैकति । मन एवेति । अनन्नं वै ६. अ५ हि ग. देवलोको दीप्यते इव 'भासते । अत उज्ज्वला समिदज्याहुतीनामु छिदेवलोकसाधनांवमुपपद्यत इति भावः । या हुताः – जयति । या हुताः आहुतयः अतिनदन्ते कुसितशब्दं कुर्वन्ति, पितृलोकमेव ताभिर्जयतीति । अन्न हेतुमाह एवमिव हि पितुलोक छ । एवमिघ हि यस्मात् कुसितशब्दयुक्त एवेत्यर्थः । कुसितशब्दनॅवसामान्यात् कुसितशब्दयुक्ताभिराहुतिभिः कुत्सित सुव्दयुक्तं पितृलोकं जयतीत्यर्थः । पितृलोकसंबद्धायां हि संयमन्यं पुथ वैवस्वतेन ‘पायमभिनां हा हतोऽस्मीति ' शब्यो भवत । अतः पितृलोकस्य कुत्सितशब्द भुक्तयमतीति द्रष्टव्यम् । या हुताः । - जयति । या आहुतयो हुताः आआअधिशेरते इयुक्तः, तृतीयकोट्यतीताभिः ताभिर्मनुष्यलोकमेव जयतीति। अत्र हेतुमाह अध इव हि मनुष्यलोकः। अर्चलेकापेक्षयमनुष्यलोकः अध इस हे वर्तते । अतः तस्सामान्यात् ताभिधशयानाभिर्मनुष्यलोकं जयतीत्यर्थः ॥ ५॥ पुनः स एव पृच्छति याज्ञवल्क्येति - गोपायतीति । विहारस्य दक्षिणेस उपविष्टो ब्रह्म कतिमिः [अतिसंख्याकाभिः ] देताभिरुपासिताभिः यज्ञे गोपायीति प्रार्थः। उसमह याज्ञवल्यः एकयेति । कतमा सैकेति पुनः प्रश्नः । सा देवता केयर्थः । उतरं मन एवेति । तेन किं जयतीते पुनः प्रशोऽध्याहर्तव्यः । उतरमाह अनन्तं वै – तत्र फलं विवक्षुः प्रथमं 1. होब्यत भासते B. पचमानानांगB, इत; स्मेनिक, . . . प्रऋभ्यषेयताया एोऽपि ताबस निघण्टुवचनात् ऊतिभिर्देववामिति प्रश्न २०८ भीरातरमनुजमुनिविरचितभाष्ययु [य,५.ला.१. मनोऽनन्ता विश्वे देवा गन्तमेव स तेन लोकं जयति ॥ ९ ॥ याज्ञवल्क्येति होवाच कात्ययमथोद्घातऽसिन् यज्ञे स्तोत्रियाः स्तोष्पतीति । तिस्र इति । अतमास्तास्तिस्र इति । पुरोनुवाक्या च याङथा च शस्यैष च तृतीया । कतमता या अध्यात्ममिति । प्राण एव पुरोनुवाक्या, अमीनो याज्या, व्यानः शरण । किं ताभिर्जयतीति । मनस उपासितप्रकारमाह अनन्तं वै मनः । मनः आनन्यगुणविशिष्टसयोपास्य मित्यर्थः। तदानन्ये हेतुमाह अनन्ता विश्वे देवाः । विश्वे सर्वे श्यर्थः । देबशब्द इन्द्रियपरः । मनसोऽधीनानां सर्वेषामिन्द्रियाणामानन्यात् मनस आनन्य मिति भावः । एवमुपसनप्रकमुक्त्वा फस्माइ अनन्तमेव स तेन लोकं जयति। एवमानन्यगुणविशिष्टतयोपसितेन [ प्रेक्षण] मनसा अनन्तं भगवल्लोकं मुकिसानं भगवदुपसभद्वारा जयतीत्यर्थः । एवमुतस्वभावत् पलं गोपायीति प्रश्नस्यापि विधार्थस्तु कर्मणः क्षिमत्रसविघोषादकवसक्तबघानमेवायं इति द्रष्टव्यम् ॥ ९ ॥ पुनः स एष पृच्छति याज्ञवल्क्येति – स्तोष्यसीति । अयमुद्धता अद्य यागमकाले अस्मिन् थकं स्तोत्रिया स्तोत्रसाधनभूताः ऋचः कति संख्याकः स्तोष्यतीत्यर्थः । अत्र यज्ञक्क्य उत्तरं ष्ठति तित्र इति । पुनः प्रश्नः कन मास्तास्तिस्र इति । उतरं पुरोनुवाक्या च याज्या च शस्यैत्र च तृतीय। उक्तोऽस्यार्थः पूर्वमेव । पुनः पृच्छति कतमास्ता या अध्यात्ममिति। ताः पुरोनुवाक्याबासिनः अध्यास्मं कतमा भवन्ति । आसु किंरूपाध्यामवर्यः कर्तव्येत्यर्थः । उत्तरं प्राण एवं पुरोनुवाक्याऽपाने याज्या व्यानाः शस्या । पुरोनुवाक्यायाज्याशरथ क्रमदध्यामं प्राणापानव्यानधिं कृत्वा उदान ताः प्रयुञ्जीतेत्यर्थः । पुनः पृच्छति हैिं ताभिर्जयतीति । प्रागादिधिविशिष्ट पुरोनुवादिभिः प्रयुज्यमानभिः lन् लोकान् जयतीत्यर्थः । उतरमह भगवल्लोकमिति । पूर्वम् भैष संपद ३ि आत्मरूपैवेपमात् अनन्तब्जेकदेनापि अगषोडश्यतिकिणोर्जेसकरन्यं श्रीिनिशी विश्ह्णणमिति चेत्-मुख्यफळस्य अचिबुकापि मैपमेण प्रायियात् अनामि दुरीमूलफलश्यान्यत्यथ संपरु श्वेतवुपपतिरिस्याशय इति। अ.५..२.] वृहदारण्यकोपनिषत् ३०९ पृथिवीलोकमेव पुरोनुवाक्यया जयस्यन्तरिक्षलोकं याज्यया लोकं शस्यया। ततो ह होतSझल उपरराम ॥ १० ॥ इति पक्षमाध्याये प्रथमं लक्षणम् । अथ हैनं जारकाख आर्तभागः पप्रच्छ । यज्ञवल्क्येति होवाच, कति ग्रहाः, फत्यतिशहा इति । अर्थे श्रद्द अष्टावतित्राहा इति । य एते अथै ग्रहा अष्टावतिग्रहाः, कतमे ’ इति । १ ॥ प्राणो वै प्रहः; सोऽपानेनानिग्रहेण गृहीतः । अपानेन हि पृथिवीलोकमेव पुरोनुशस्थया जयति, अन्तरिक्षलोकं याज्यथा, द्युलोकं शुभ्यया। स्पष्टोऽर्थः। ततो ह होताऽश्वल उपराम। एवं स्वकृतप्रज्ञानार्थं ६ प्रष्टव्यादरभाव होता अधछ उपरराम तूष्णीं बभूवेत्यर्थः ॥ १० || ५-१ . अथ हैनं जात्कारच आर्तभागः पप्रच्छ । अथ अश्वलपराभव म् एनं याज्ञवल्क्यं जार्थः प्रकाशोन्नतः अंतभाभपुत्रः आर्तभागः विजिगीषयैव पप्रच्छेत्यर्थः। याज्ञवल्क्येत -- अतिग्र इति । हे यज्ञ देवयेति संबोधनेन ते स्वाभिमुखं क्षेत्र, प्रहाः कनि, अनिग्रहः कर्तति प्रभद्वयं पृष्टवानित्यर्थः । उत्क्रमह यज्ञकल्यः अर्थे ग्रहै। अश्वपतिप्राप्त इति । पुनः प्रश्न: य एते-ऋतमे ते इति । ये प्रहा अतिग्रहधाश्वधष्टाविति , व tते की इयर्थः ॥ १ ॥ अन्न याज्ञवल्क्यस्योतरं प्रणे। वै ग्रहः – अत्र प्राणशब्द्धेन नस्यच सामन्यात भ्राणेन्द्रियं गण्या वृत्याऽभिधीयते । गृहाति = आत्मानं स्ववशं करो तीति अह। इन्द्रियम् । पचाद्यच् । अन8 गन्धः । अपानेन निश्वासवयुग अथeने मुघमुक्रयोः सुलोध प्रब्रुतवान्, लोके ओोचनस्य प्रणिकयाप्रह गोपस्थितेः प्रतिग्रहयोपस्थितयोः प्रतिमहो मृत्युशाधिय आर्यभः पृष्ठति । अहं ४: अतिप्रहः, अयादयः कान्तार्षे द्वितीयये ’१। तन्तवं तदतिशयितम् । तत्र । अश्वत्झने विश्वागासीत्रिपेक्षया अतिशपतवोपपादवर्ष प्रशब्दार्थ तदबुगुणं वर्णयति गूहति आरिमानं स्ववी करतीत । अन्यथा गुड़ाति विषयमिति प्राह माह येतोध्येत । २१० श्रीरामानुजमुनिविरचितभाष्ययुग [भ५त्राः . गन्धान् जिघ्रति ॥ २ ॥ वाग् वै प्रहर; स नाम्नऽतिग्रहेण गृहीतः । वाचा हेि नामान्यभिवदति ॥ ३॥ जिह्वा वै ग्रहः स रसेनातिग्रहेण गृहीतः । जिह्वया हि रसान् विजानाति ॥ ५ ॥ घवें अहः ; स लपेणातिग्रहेण गृहीतः । चक्षुषा हि रूपाणि पश्यति ।। ५| क्षेत्र है। ग्रहः स शब्देनातिग्रहेण गृहीतः श्रमेण हि शब्दावृणोति ॥ ६ ॥ मनो वै प्रहः ; स कामेनातिग्रहेण गृहीतः । मनसा हि कामान् कामयते ॥ ७ ॥ इरनौ वै ग्रहः , स कर्मणाऽतिग्रहेण गृहीतः । हस्ताभ्याँ हि कर्म करोति ॥ । ८ ।। उपनीयमानत्वात् गन्धोऽपानशब्देन ब्रूयते । सः प्राणेन्द्रियामको प्रहः तेन विषयरूपेणातिग्रहेण गन्धारमनाता गृहीत व्यासो भवति । अतिशयेन स्वस्वविष यिणमिन्द्रियादिकं गृह्वाति स्ववशीकरोतीत्यतिग्रहः विधयः । गन्धस्य प्राणवी कणप्रकारमुपपादयति अपानेन हि गन्धान् जिघ्रति । अत्र प्रापणेनेत्यध्याहर्त व्यम् । अपानेन निश्वसेनोपनीतन् गन्थन् घ्राणेन जित्रतीत्यर्थः । यद्वा अपान शब्दो अणपरो द्रष्टव्यः । उतरसन्दर्भकतथ्यात् । अतो गन्धग्राहकान् प्रार्ष गन्धाधीनमिति भावः । तसश्च, 'इन्द्रियेभ्यः परा अर्थाः' इंयुक्तरीया प्रदर्शछिद तेभ्योऽभीन्द्रियेभ्योऽतिग्रहशब्दिनानां विषयाणां प्रभया तद्वशीकरणे त्रिपये द्भिबिथोजनरूप एव यत्नः कर्तकेयो मुमुक्षुणेति भावः ॥ २ ॥ वाग्वै ग्रह इत्यादि सर्वं पूर्ववत् ॥ ३ ॥ ४ ॥ ५ ६ ॥ ७ ॥ ८ ॥ क्रिय पुरुस्सथ मुकिः पूर्वमुतेति प्रणमपि तत्रैषयमेव बक्षम्न तु रूपादिपदार्थविषय अभियतोऽपि आमनं स्ववशं करोतीत्युक्तम् । श्रीभाष्येषि 4412) प्रक्षतिग्रहरूपेण श्रियेन्द्रियार्थमुभव’ इत्यनेन उत युधश्रदर्तिप्रहत्वपं तत्र भाभावे पिहितदिति भावः।। तंभ झुप्रकाशिकायां रुणविवक्षया, महः पात्रविशेषः, तस्थं दन्थमतिप्रहः तटे आकर्षज्जुतसमाकृष्यरूपेण आ इति प्रतिप्रस्पेर्गेरुस्थार्थ उकः । प्रणशब्द इस द्वितीय आगम्योऽपि प्राणेन्द्रियपरः, उत्सरानुसारात् । श्रोत्रियेण गन्थमक्षणे उखड्ठ निधास्थ योगात् प्राणानशब्दाभ्यां तनहणम् । अत्र प्राणान् न मुख्य, fछ ज्यार्षे इत्येतत् तत्रैवपनछब्दप्रयोगेण आभ्यतेऽपि । अ.५.ना.२.} वृहदरण्यकोपनिषद् २११ तर् वै ग्रहः; र सानातिग्रहेण गृहीतः } त्वचा हि सर्शान् वेदयते । इत्येतेऽर्थे ग्रह अष्टाघतिग्रहः ॥ ९ ॥ याज्ञवंश्येति होवाच, यदिदं संवें मृत्योरगम् , क स्खित् सा देवता पक्ष्या मृत्युन्नमिति । अग्निभै मृन्युः } सोऽक्षमक्ष। अप ५:भृत्यं जयति, 'य एवं वेद । १० ॥ 1. थ इयदि इयत्र । एवं प्राणघाग्निव चक्षुश्श्रोत्रमनोहरावपृशन् ग्रहान् तद्विषयरूपान् अतिप्रहां चैत्रघोपमंहति -- इत्येतेऽर्थे प्रहा अष्टाधविग्रहः । स्पष्टोऽर्थः। विपये द्रयध्ये एतेषामेव प्रबछवादयनिग्रावाभिप्रायेणाष्टानामेवोक्तिरिति दुष्ट यम् ॥ ९ ॥ एवं प्रकृतिमहत्रश्नस्योतरे दते आर्तभाग एश्नःयत् पृच्छति -- याज्ञ अधेि हो च ऋदिदै – अनमिति । यस्य मृत्योरिदं वै प्रभानमनम् अहनी अभ, सोऽपि मृघुर्थस्या देवताया अन्नं भवति, स का देवतेति प्रश्नार्थः । पास तथ उतरमाह अग्निर्वै मृत्युः सोऽपामनम् । अग्निना हि सर्वे दक्षते। कैकः संधै तस्यास्त्रमिति स मृयुः । सोऽप्यद्भिर्नाश्यते । अतोऽयमभ्यवयमिति अlधः । अषमम्पन्नतलचिन्तनस्य फलमाह अप पुनर्भूत्यं जयति य एवं वेद । अपास्यन्न चितयन् अपघ्रं जयतीत्यर्थः । अत्र का स्त् िसा देवतेति अश्नानुरोधात् (अप्छब्दश्य' ] अशमित्यस्य असत्वाभिमानिनारायणपरत्वेऽपि न यो । यसखषु देवताशब्दस्यास्स्यात् । अस्मिन् पत्रे अयं मृयुरियसमि १. इदमधिकं क, कोशं । अग्निवें मृयूरियनलप्रभा भृत्यूषस्थस्य। यथै भुम्यूधियः प्रश्नः । तेषु अहोरात्रयोः jरपक्षयोशथिइन्द्रधननवत् सुत्योरन्यधेनवसदृप मृत्युदेयता औभर्भवति इति मेिति भावः । अप पुनर्दूत्यं जयतीयस्य मृयुमजयतीत्येवर्यः श्रुतप्रकाशिकाया । श्रीभNध्येsपि, अग्नजय खं प्रयुञ्जय उच्यते 'इत्येवाभाषि; मैं तु अपर्यो। अयचंजयः। अथाप्यत्र आनभाग-श्रस्य विद्यार्दिषथतवनबारोहेण ब्याट्याने नैर्भयत् अपमृणं जयतीर्थवर्णन निति ध्येयम् । २१२ श्रीरङ्गरामनुजमुनिविरचितभाष्ययुक्ता (अ..अ.२. याजधक्येति होवाचयत्रायं पुरुषो म्रियते, उदमात् प्राणाः मन्याहो (३) नेति । नेति होवाच याज्ञवल्क्यः, अत्रैव समवनीयन्ते। स उच्छूयायामायस्याध्मातो मृतशेते ॥ ११ ॥ शब्दस झालस्त्रियशत्वं द्रष्टश्च । 'अग्निर्वै स्वः' इति प्रसिद्धश्च। एतदेव भिप्रेत्य व्यासाँयैः " आर्तभागप्रश्नस्य विद्वद्विषयावs " ति अथेनास्य प्रकरण परमलविषयत्वमपि ['अन्वबोकया] सूचितम् ॥ १० ॥ पुनः स एव पृच्छति याज्ञवल्क्येति होवाच यत्रायं पुरुओ - नेति। यत्र यदा अयं पुरुषः जीवो म्रियते, तदा किमस म्रियमाणाज्जीवान प्रणा उत्क्रामन्ति जवं विहथ यथायथं गच्छन्ति; आहे उत न यथायथे मच्छन्ति, फितु तत्संयुक्त एव सन्तः तेन सहैवोक्रामतीति भक्षार्थः । नै यथायथं गच्छ न्तीत्युतमाह नेति होवाच याज्ञवयः । तर्हि किं भवतीयलह अत्रैव समवनीयन्ते स उच्छूयत्याध्मायत्याध्मातो मृतशेते । अत्रैव अलि नॉरमन्येव समवनीयन्ते संयु/यो)श्यन्ते । समिरस्येकीकरे । एकीभूसया संधुक भवन्त्यर्थः। न तं विहायोकामन्ति, किन्तु सहैवोत्तमतयर्थः । स उछ यति, सः पुरुओो मृतः उकान्तमणस्सन् श्वयथं प्राप्नोतीत्यर्थः । आध्मायति अघायुमा पूर्यते । आध्मात; एवं बाधायुना पूरितस्सन् शेते इत्यर्थः । यथा युच्छूनत्वाभावादिबेहधर्मः । न त्वस्मादिति निर्दिष्टम्रियमाणजीवधर्मः- तथापि देशमनोरमेदोपचारेण [स' इति परामृश्य] तथा निदेशो द्रष्टव्यः । न च स उच्छ्यत्यागपत्याध्मातो मृतशेत इति उच्छूनांवादिविस्पष्टदेहधर्मश्रवणेन 1. वमधिकं क, कोहे । मृणुप्रसादे प्रियमाणस्योषस्थिया। तद्विषयकः तृतीयः प्रश्न आर्तभागस्य यत्रयस्मिय दिना । अयं पुरुष इति जीवप्रहृण्मेघ घृतम्, न शरीरस्य । ‘य एवं वेदे' नं प्रागयुपक्षितेः । यत्रायं पुरो म्रियते ’इति द्वितीयये जीवलैष प्राणवध । तत्र हि न जहातीयश्न ऐनमिति जीवोते। नामपदवांच्या हैि कीर्ति: । अलीरस्य द्वि तरह श्चित्रजीवस्य । अतः अस्मात् प्राणः, अत्र अजादियपि बीवाईयर्थम । एवं अत्रे → तलमाथि । एवं सस्यमुपमे अर्थेथितिः। चरमभूतं स उच्यतीति भदं तु शरीर परं गीयते । यथा परमते वाक्यान्तरे इति वक्ष्यति, ‘गामो निश्चम ’ इति वाक्यप्रदर्षन।। अतएव श्रुतिरपि अथपित कं पद्मप्रयुज्य स इति अर्थान्तरमिश्च तपथे प्रयुद्धे वर्ष ५.५.] . वृहदारण्यकोपनिषत् २१३ याज्ञवल्क्येति होवाच, पन्नायै पुरुओ व्रियते, किमेनं न जाह तीति । नामेति । देहपादनकोत्क्रमणप्रतिषेधविषयकवोपपत|वभेदोपचास्माभिस्य जीवषादानकोन्नमन निषेधपरत्वं कुत आश्रयणीयमिति वाच्यम् , 'योऽमो निष्काम आप्तकाम अभकामौ न तसा प्राण उसकामन्ती' त्यत्र 'शरीरापtदनकोद्गमनप्रतिषेधवा दिनः । 'तस्सा दित्यस्य पैरपि ] अभेदोपचारस्य वक्ष्यभ्रषणीयत्वेन दोषसाम्यात् । प्रतिषेधादिति चेन्न शरीर दिति सूत्रभज्यादावस्यार्थस्य प्रपञ्चस्यानुस्माकं चक्यमवशिष्यते ॥ ११ ॥ पुनरातंमाण एव पृच्छति यादवन्क्येति होवाच पत्रायं पुरुशे नियते किमेनं न जहातीति । पूर्वत्र प्रणा म्रियमाणं न ऑहतीयुक्तम् । इदानीं तु प्राणेभ्योऽभ्यच्च (कं वा म्रियमाणं न जहातीति प्रश्नः । याज्ञवल्क्य उतमद्द नामेति । नामधेयं न यजतीत्यर्थः । तदत्याग एव प्रदर्शयेंते प्रसिद्धया अनन्तं 1. शारीर क. ॥ ४, इदमधिकं क. फेचे । संभवद्वत्र सुधयम् । अस्मन्मते 'स डङ्कर्षयती'स्रादिभाषयस्य किं फलमिति चेत् - ‘न्द्रिा- श्रभवस्य शरीरलक्षणस्वात्तदापि तत्र शरीरत्व प्राण्यब्दश्चयेष्ठियाऽपत्वमप्यावश्यकमिति भाळापाम् , उच्छूनत्वायमन्तरापथ खरीरत्वमेव नास्तीति समाधानार्थ तदिति । अत्र उच्छून तदिदेहधर्मकथनम्न 'क्षये पुरुष’ इति पुरुषविषदमपि बेपरमितवं न शाकरोनिषद्गम्य गताम् । तत्र विद्वद्विषमकथा आधयोजना अस्माभिस्तु उत्तर संदर्भानुसारात् अविद्वदुषपवे खागभिङरयत इथेaधान् विशेषः । अयं पुलः निश्वान् प्रष्टः प्रिंथ, तदा तस्य पैकी भूतस्य प्रगैर्यथोगाभा/पाद प्राणाः किमुल्कमन्ति, उत में। इतक्रामन्ति चेत् , जीममन्ती हि प्राण उकामेथुरिंति निघूमोऽपि स्यात् । नोत्रमन्ति चेत् , न मृतः स्यादित्याशयम्। अश: तस्माद् विदुषो नोकमस्ति । प्रप्रणिं तस्मिन् छीना भवन्ति । एवं जैनमत्र न विदुषो मृतझनिरिति तत्र वर्धते । श्रीभव्येऽपि एतदनुगुष पश्घयः अस्मन्मते विद्विषच वाओंकटेऽपि एष वाक्यतापर्यधमते नेम्य; पदार्थवर्णनमुभयत्र तुल्यमिति पेयम् । पुरुषादि पदानां शरीरपरवेऽपि नाभवममतार्थाविहिः । नॉभिधेयमिति पाहे, श्रीभाष्ये, आम्लामत’ ति अत्रस्थनामशब्दस्त्र तयर्यस्य समितया अम नामपनियुक्तिः कीर्तनमपेथषEतस्सदिति शेषम् । ६ नं न २११ श्रीरामानुबमुनिविरचितभाष्ययुक्ता [अ.५.जा.२. अनन्तै 'द वै नाम; अनन्ता विश्वे देवः । अनन्तमेव स तेन लोकं जयति ॥ १२॥ याज्ञयन्यथेति होवाच, यत्रास्य पुत्रस्य मृतस्यानि वागप्येति, है वै नम । देहे नष्टेऽपि युधिष्ठिरादीनां नामनुवृतिदर्शनविनतं नाम। नानो नाशो नास्तीत्यर्थः । नामाभिमानिदेवता अप्यनन्ता इत्याह अनन्ता विश्वे देवाः। विश्वे देवा नामाभिभनिन इति द्रष्टव्यम् । नामानन्यज्ञानस्य फलमाइ अनन्तमेव स तेन लोकं जयति । तेन अनुवृत्तेन नाम्ना अनन्तं शाश्वतं पुण्यलोकं जयतीत्यर्थः। अत एव हि लोके नामानुवृत्यर्थं यतन्त इति भावः ।। १२ ॥ पुनस्यार्तभागः पृच्छति याज्ञवल्क्येति होवाच यत्रास्य पुरुषस्य मृत स्यानि वागभ्येति -- पृथिवीं शरीरम् । अत्र वागादीन्द्रियाणामभकल्पस्था पिबन् , आइशारिकच मरणदशायाम् अनुपादानभूते अभ्यादैौ ते लयासंभ बच अनि वागभ्येतीति बाँचः अमावण्ययो नाम वागिन्द्रियाभिमानिदेवभूत स्यागेः वागिन्द्रियाघिष्ठानानुकूळयापारमन्तरेणावसितिरेव । मरणदशायां म्रियमग्र जीवसंबन्धि वागिन्द्रियं वदभिमानी अग्निर्न व्यापारयसीति यावत् । स्त्रीतश्च भक्षा बादरायणेन -- “ अम्यदिगतिश्रुतेरिति चेन्न भाक्तवा " दिति । एवमुt तीति यदर्शने - पूर्ववश्ये यदेनं जहाति, तदुकम्, इह तु यत्र अहाति, तत् पृच्छधत इति शपते । तत्र प्राण। आमनं में जहति , शीट जहनि ज्ञातम् । अत इह शरीt किं न बाह्यतीति प्रश्नो युक्तः । अस्य प्रणान् बन्धून मोग्यभोगोपकरणानाश्च शरीरस्याथवेऽति तेन शरेणार्जितां कीर्ति परं तत् शरीरं न त्यजति न हि जीवसंगदिताऽर्य कीर्तिः शरीरान् न्तरे तध्वं प्रयते । किन्तु अर्जकलारीरभरि छल चेतेि पुॐ शरीरं न स्थजनीति इति चेत्र - शरीरस्य नट्या, लेऊं जयतीति फलस्य जंध एव वर्गेनोयतया बघाषि प्रहोंने म्यारूपा मुचिततत्। अत एव अभयशङि ण न जहीति पूरयिष) याख्यातम् । ननु 'तं विद्या । कर्मपी समन्वारमेते' इति श्रुत्यन्तरस्या, हिमेनं न जह्यत्र, छिद्रों में जहतीति वक्तव्ये, 'नाम ग हाती ’ति द्विमिति थालक्ल्क्येनच्यते इति लेन-पुण्यादिकर्मविचारस्य उपरि रहसेि रियमषतया प्रकाशं तदविवक्षता थाइपश्येन गूढ़मेऽभुतेः । अत्रापि विश्वकर्मवैविध्यमूल ने नामेति तत्रोपम् । अनन्तमेव स लोकं आयतो’ अपि विश्वकर्मफलाभिप्रायें हि भनितुमईति ! एवं गूढमुञ्चनं विशदं परीक्ष्पमित्येव भान्तरेण पुनः प्रपति । अ.५ज्ञ२ .} इदारण्यकोपनिषत् २१५ चतुं प्राणश्चक्षुरादित्यं मनश्चन्द्रं विशश्रोत्रं पृथिवीं शरीरमाकाशमार्गे
- मधीलमानि वनस्पतीन् शा, अप्सु लोहितश्च रेतश्च निधीयते, यं
नदा पुरुसो भवतीति। आहर सोम्य इतमार्तभाग! आममैवैतस्य वेदिष्यायो न नावे ओपि वातं प्राण इत्यादौ द्रष्टव्यम् । अप्ययश्च भाक्तो यथायोग्यं द्रष्टव्यः । आकाशमामा आत्मा देहान्तर्गतका इत्यर्थः। ओधीलोमानि वनस्पतीन् वेशाः । लोमकेशाभिमानिदेवता ओषपिक्सपायभिमानिदेशामप्येति = लेमके शमिमनियं विहाय केवलमोषधिलक्षयभिमानिनी भवतीत्यर्थः । अप्सु लोहि तद्ध रेतश्च निधीयते । निधीयते प्रक्षिप्यत इत्यर्थः । कायं तदा धुस्को भवतीति । म्रियमाणासंबन्धिषु सर्वेषु उक्तरीत्या तदाधारश्रितेषु सस्नु भयं शरीरः पुरुः तदा किंमाश्रितो भवतीति प्रश्नः । एवं पृष्टो यातवस्त्रयः एनदुरस्य सुगोप्यय कृतजरूपमा गण सर्वजन सभक्षम्भकटनीप्रवादार्तभागं वादमार्गेण बोधयिष्यन्नह आहर सोम्य - न नावे तत्र सजने इःि। हे सोमाय सोमई । हे आर्तभग! इति संध्यहस्तं विदीय पर प्रसारितमार्तभागहस्तं गृहीत्वा पुनः प्रह, 'ओबामेव एसस प्रश्नग्रो में चेदिष्याः । चाभ्याध इत्यर्थः । यद्यपि याज्ञशक्य एवं विचारको निर्णेता 5 -- अथापि द्विषनं वीतरागकथावद्योतनार्थम् । नै। आवयोः एतत् अकृत न नावेतत् सजने इति। मनु कर्म है तदूचतुरिति औनुगुणगतेरेयोपरि इथन, तथ वीर्थ सर्वविदितस्मात् कथं समने एतदुक्तिनिषेध इति चेत् - कर्मानुगुण गरस्येतदपि परमें वैदिकं हयम् । वेदबासनविधुि देशेषु अस्य सर्वत्रैकशतात् । कुः कथं दादा पुरुषो भवतीति जीवधारभूत्परमामत्रश्नो वा, भुक्तिस्थानप्रश्नो था,
- qन्तर्भतभWआननभो था, पुनर्बभनिभितप्रज्ञो था। पुनर्जन्मनितािनि च,
अछ; सभावो निथनिर्यदृच्छ भूतानि योनिः पुत्र इति चिभ्यम् । संयोग एषां न त्वामभागत् आरमाऽप्यनीशः सुखदुःखताः ॥ ते ध्यानयोगाङ्गता अपश्यन् देशभ क्षगुरौ सिंहनाम् । ३१६ श्रीरामानुजमुनिविरचितभष्ययुक्ता [ अ.५.ना.२. सषनर ति । ती होतक्रम्य मन्त्र याश्चक्राते । तौ यचतुःकर्मठेव तद्धनुः अथ यत् प्रशसँसतुः, कर्भ है तव प्रशसँसतुःपुष्यो वै पुण्येन कर्मणा। भवति, पापः पापेनेति । ततो ह जारत्कारम् आर्तभाग उपरराम॥१३॥ इति पञ्चमाध्याये द्वितीयं |क्षणम् । प्रबलतरं सजने जनसमुदाये न भवतीत्यर्थः । एवं याज्ञवल्क्योक्तमार्तभागोऽप्य चकार । तै इम्य मन्त्रयाञ्चक्राते । अथ तै आर्तभागयाचक्कमये तस्मात् देशात् अलम्य विजनं गत्वा मन्त्रयाञ्चक्राते विचरमकुलामियर्थः । तौ ३ ग्रचतुः - प्रशशंसतुः । तौ आर्तभागयज्ञवल्क्यौ मिळिचा विद्यार्थ निश्चित्य फेर्यकारणसंघातारमकशरीरान्तपरिग्रहहेतुतपा [ शारीरपुरुमस्य आषार भूतं] यदुक्तकतौतत् कर्म । अथ यत् प्रशशंसतुः। ताशशरीरान्तरपरि अहहेतुषु यत् स्तुतवन्तौ, त्व् कमैत्रेत्यर्थः । यद्यपि ईश्वकालदीनि करणानि शणि सन्ति -- तथाऽपि तेषां साधारणकारणात् [ शरीरस्य ] शरीरपरिग्रह हेतूनां मध्ये अत्रैव असाधारणं कारणं पुत्रस्य आश्रयभूतमिति स्तुवन्तावियर्थः। तदेव प्रदर्शयति पुण्यो वै - पापेनेति । शब्दोऽवधारणे । पुण्येन कर नैव पुण्यो भवति पुष्यशरीरयुक्तो भवति । पापेन कर्मणैव पाणे भवति ५ शरीरयुक्तो भवतीत्यर्थः। ‘ तव इह मणीयचरण अभ्याशो ह यते मणीयं योनि भापचेरन् ब्रॉक्षणयोनिं व क्षत्रिययोनिं वा। वैश्ययोर्नि व । अथ य इह पूयवर्णा अभ्याशो हैं यते पूय योनिमाषञ्चरन् श्वयोनिं वा सुकरथोनिं वा चण्डरुयोनि वे' ति श्रुत्यन्तरादिति भावः । ततो ह जारस्कार आर्तभाग उपरराम । पूर्ववत् स्पष्टोऽर्थः ॥ १३ ॥ ५-१. 1. विजनस्थाने, ख. ग. इति गहूनि सन्ति । प्रतं ह यदप्रतिवःप्रसरूपाभिधयात्, ‘प्रष्ट विषये किमड् हातमति; कियदंशक्यमगस्य तृप्तये स्यात्' इति तेन सह सैमल्य निर्णायाधिकमनुक्त्वा पर्याप्त अलब्यम् । किं मुध। तदातानामभ्रमार्गित्रनावानेजेमां पक्षाणामकाण्डे खण्डनप्रयासेनेयाशयेन एवमुक्तिः । अत एव, 'तौ रक्रम्य मन्त्रयावक्रते ’ इति सुहुविचारप्रवर्तनं दधृितम् | फर्सहैवेलनेन यः कभाकदीनामरणवं प्रथमश्ररणवध न ; किन्तु क्षीण एव प्रबनडरत्वम् । यद्यपि खर स्मैकत्र–अथापि स्वातन्त्रभावे, ‘सर्वमहमेतमनुगुणं अरष्यामीति संकल्पितनस्ति स:॥ तथा ६, निर्मितमात्रमेवासौ पूज्यान खुर्गणि प्रधानरीभूता यतो वै सृष्पक्षतयः इति । अ..ना.३.] इरण्यकोपनिक्ष २१७ ५-३. याज्ञवल्क्येति मधु घरका पर्यवजाम । ते पतञ्जबलस्य कार्यस्य गृहनैम । तस्यासीद् दुहिता गन्धर्वगृहीता। तमपृच्छाम कोऽसीति । सोऽब्रवीद् मुधन्वाऽ स इति । तं यदा लोकानामन्तानपृच्छाम , अथैनं 'इम क पारिक्षिता 1. अज्ञम. श. मां अथ हैनं भुज्युलम्या(ला)यनिः पप्रच्छ । अथ अर्तभागोपमनन्तरं भृयुः नामतः, रौथा (ग) यनिः गोन्नतः । रभस्व' गोलपयर । ‘भागों दिभ्यो यञ् । तस्यापयम् । ‘यजिज्ञश्वे ' ति फक् । ततः ‘गोलपूनी ' ति नियमच्त । स एनं याज्ञवल्क्यं पप्रच्छेत्यर्थः । याज्ञवल्क्येति होवाच पूर्वव दर्थः। भद्रेषु चरकाः पर्यवजाम । मद्रा नाम जनपदः । तेषु चरकाः अध्ययनार्थ अचरणाक्षरकाः । यद्व। भद्रेषु चरन्तीत्यर्थे ‘चरेष्टः' इति उअत्यये, 'तयुल्ले भूति बहुळ' मिल्यलकं । स्वार्थे कः । पर्षत्रजाम पर्यटितत इत्यर्थः । असवो द्वयोश्चे' त्येकस्मिन् बहुवचनम् । सत्रक्षचर्यांपेक्षया वा । ते पतञ्जलस्य कार्यस्य गृइनैम। ते वयं नाना फतञ्जलस्य, गोत्रेण फाप्यख गृहान् ऐसे । इणो लड्। तस्यासीद् दुहिता गन्धर्वगृहीता । तस्य काव्यस्य दुहिता पुत्री गन्धर्वेण अमानुषेण सत्वेनाऽऽविष्टा स्थिता । तमपृच्छाम । तं गन्धर्वभट्टच्छन। लङ् । किमिति । कोऽसीति । सोऽब्रवीत् सुधन्वाङ्गिरस इति । सः गन्धर्वः गभतोऽहं सुधन्वा, गोनत आङ्गिरसः’ इत्यब्रवीत् । तं-- अपृच्छाम। तं गन्धर्व वर्षे लोकानां पुण्यलोकविशेषाणाम् - अन्तानपृच्छाम निश्चयान् पुष्टत इति यत्, तत् त्वां पृच्छमि । जानासि चेत् , बदेति शेषः । अथ - अभ• }. लास्य. के. 2. चरथाभ्रकः . कर कथं तदा पुरुषो भवति समान्यतः प्रश्ने प्राप्ते ,'क पारिक्षिता अभवन् ' इति व्यां वंशंषविषयस्योपस्थितत्वात् तद्विषये तृतीयेन प्रश्नोऽवतार्यते अथ दैनमिति। एतप्रश्नोत्तरेण मालवल्क्यस्य विम्यहमसंशीतिरप्यस्तीति पापितम् । 'अस्मदो इपोश्च' इत एकस्मिन् बहु वचनस्य संहिषणक्षछे प्रतिषेधात् बहुसमादायैवै बहुवनं निर्वहति सत्रहवर्षांपेक्षा वेति। अनचारिणोऽइति में पर्यभजामेयर्थः । ते यदालोनसम ' तामपृचछ, अथेति २१८ औरङ्गरामानुजमुनिविरचिताभययुक्तम् । [अ.५.., अभषगिति । क पारिक्षिता अभवन् ! स त्वा पृच्छामि, याज्ञवल्क्यः क धारिक्षिता अभवनिति ॥ १ ॥ स होवाच, डैवच ल]सोऽगच्छन् वै ते तत् पलाश्वमेधशाबिनो गच्छतीति । क् अश्वमेधयाजिने गच्छन्तीति । द्वात्रिंशतं वै देवरथा धन्यं लोकः तें सभन्तं पृथिवी द्विस्ताधम् पर्येतेि । वजिति । बृगेयडभाकछान्दसः । अथ अतम् अभ्ययेनै गभर्वे इम अपृच्छाम | किं तत् ? पारिक्षितः परिमृिक्षाः क कस्मिन् लोके अभवन्निति । संग्रामे द्विरुक्तिः । स त्वा पृच्छामि -- अभवन्तेि । सः ततो गन्धर्वादमाह ततः अहं वां पृच्छामि तमेवं प्रभम्, पारिक्षिता; कभवनिति इयर्थः॥१॥ स होवष। सः वसक्थैिः उवाच ३ उतरल । किमिति । उवाच चै स्म सः अगच्छन् वै ते तथनाश्वमेधयाजिनो गछन्तीति । यत्र यसिन लोके अश्वमेधघजिन गच्छन्ति, तत् हैं लेकं ते पारिक्षिता अगच्छनिति सः गर्भावैः युष्मभ्यभुवाच वै स (स) उत्तभन् किलेयर्थः । एकसुतरे देते ग' क्षत्रियै पुर्भः स एव पप्रच्छ । के भ्श्वमेधयाजिने भच्छन्तीति । अश्वमेध याजिनः ॐ लोकं गच्छतीत्यर्थः । एवं पुनः पृष्टो मशक्क्यस्तु एतयैव द्वीितीय `भयोवरे दतेऽपि, लोकनभन्तानपृच्छमेति प्रध१क़स्म अतिवचनमत णयं न शास्थीनि मूख प्रथमपएअम्ब लोतरह द्वात्रिंशतं वै देवरथाद्ध यं लोकः । देवस्थः सूर्यस्थः। तस्स गत्या अहा()यादेशपरिभयं परिच्छि चते, तत् देवथार्धम् । द्वात्रिंशद्गुणितदेवरथाङ्गधदेशपरिमितः अयं लोको लोक लोकगिरिकरिबृनदेश यर्थः । द्वात्रिंशतं द्वात्रिंशदित्यर्थः। तें समन्त्र पृथिवी विस्तावत् पर्येति। ते क्षयेकवृतं लेकं समन्त समन्ततः क्षुिणा पृथिवी पयति । थनीतिः योदन्तप्रश्नसमाधानेषप्रतीक्षां दर्शयतीयाशयेन पुरी इति यदिादि बनाए। ळे थवे यत्र बद्रत भइ उंमतप्राप्त १ संभ्रमे इति । तेन एतझशे जैर्मये लक्ष्यते । वैशदः किलार्थे प्रत्यनन्तरमचये भवति । विश्वमिति द्वितीयाया अनन्यात् अश्नुते मध्याहारे शाय प्रथमा विभक्तिरूपेण प्तिषधिमय शिदिति । उकमेकः प्रयास में मध्ये पितः । ते शखिस्थानं पूर्वाल । येकपरिप्र्यन्तमे तयोः अनन्तं को नैं । अ.५..J इदारण्यकोपनिषत् २१९ तं समन्कं पृथिवीं तािवत् समुद्रः पर्येति । तथाधती झुरस्थ भाग, गधद्वा मक्षिकायाः पञ्चम् , तामनन्तरेणाकशः । तानिन्द्रः सुपर्णा भूस्स वॉघवे प्रायच्छन् ; तान् वायुरात्मनि घिया तत्वगमयत् यमश्वमेधयाजिनोऽभव जिति। एवमिव वै स चायुमेव प्रशशंस । नलाद्यायुरेख ठेषट्त्रियुस्समष्टिः। तां समन्तं पृथिवीं द्विस्तावत् समुद्धः पर्येति । तां महापृथिवीं सम्ताद्गुिणः समृदः पर्येति, ये धनोदकमाचक्षते पौराणिक । तन्नश्वमेधलोकीविवरपरिमाण मुच्यते तद्यावती क्षुरस्य धार-आकाशः । क्षुरस्य धारा यावती यावदतिक्ष्म परिमणा, मक्षिकायाः पत्रीं पतनं घनेन यावपरिमणम्, अतिसूक्ष्मम्, तावानित्यर्थः। न तत्राण्ढकटहे क्षुधारया मक्षिकापत्रेण च सदृशः अन्तरेणाकालः मध्ये रभ्रमित्यर्थः । तत्र सूक्ष्मरन्ध्रमणं पारिक्षितानां गतिपकारगाह तानिन्द्रः सुषणें भुवा यायचे प्रायच्छत् । तान् पारिक्षितान् इन्द्रः सुपर्यो भूत्वा समीचीनमहनं भूय वायवे प्रायच्छ दतवानित्यर्थः । द्वित् पदेशमिन्द्र एवंडु तान् अनन्तरं अषवे दवानियर्थः तान् वायुशमनि घिरघ- अंभवनिति । वायुस्तु तान् पारिक्षितवान् आमनि धिया स्त्रशरीरे स्थापयित्वा, यत्र अशोकेऽश्वमेधयाजिनो गच्छति, तन्नागमथादित्यर्थः । तसइवेन्द्रस्यापि प्रवेशयोषरन्ध्रमोर्गद् वायुः पारिक्षितान् चतुर्मुखलक्ष्मामयदित्यर्थः । एवं याज्ञवल्क्य उक्त्वा स्वोक्थ संवादं दर्शयति एवमिव वै स वायुमेव प्रशशंस । एवमेव खछ, सः भवद्भिः पृष्टो गन्धर्वः वायुमेव स्तुतवानित्यर्थः। इवशब्द एवरे ; वैशब्द किलर्थे । ताद्वायुरेव व्यष्टि गषुः समष्टिः। तस्मात् गन्धर्वेण स्तुतवान् स वायुः समष्टयमकाषचीकृतभूत व्यष्टयमक लोकतवस्सनलोकसवारिस्तथा सुत्रममणरूपेण सर्वनिर्वाहकतया घनेनेति । यावदित नामकं परिम बिक्षम में हु देयं वैशषं या, इक्ष्मबहानैरिति भावः । अण्डकटाहे अश्वपालयोः संधिस्थाने । तानिन्द्र इयंत्र तेनायझेनेति पूरणीयम् । सुपर्णा भूवेति । बृहदारण्यारम्भे , ’लस्य प्राची दिक्षु शिरः 'इत्युक्षया अश्वमेध आर्किमिः सुपर्णाशनमवश डंबबट्स सुपर्यो भूत्क्ष इन्द्रः परममएतामपीति चाप । सुगर्णेन बाय निस्थ स्वस्य मूर्ततया तदुपरि गन्तुमशोरिति च तत्रकम्। पारिक्षितदर्थः शाङ्करे नोक्ष: । आनन्द गिरिदर्शितस्तु- परितो दुरतें ईयते येन स परिक्षित् हरेः, तथाची (इहननिषतः व्यष्टिः खभभ अष्टि । सद्यः संभू:ि । अभः । पारिक्षित यर्थ या पानौ। किन्। इ मे । तक पृषोदरादित प्रथम औरङ्गरामनुबनिविरचितभाष्ययुक्त ) [ अ.५.1.8, अष नQन्यं जयति य एवं वेद । ततो ह भुज्युलीद्वायनिरुपरराम॥ २ ॥ इति पञ्चमध्याये तृतीयं साक्षणम् । ५-४. अथ हैनमुषस्तथाक्रायणः पप्रच्छ । याज्ञवल्क्येति होवाच, यः साक्षादपरोक्षाद् य आत्मा सर्वान्तरः , ते में व्याचक्ष्वेति । एष त आत्मा सर्वान्तरः । कतमो याज्ञवल्क्य सर्वान्तरः । यः प्राणेन प्राणिति व्यष्टिसमष्टिरुप इत्यर्थः॥ व्यष्टिसमध्यमतया वायुचिन्तनस्य फलमाह अप पुनर्रयं जयति य एखं वेद । यो वेदस पुनरषभृथं जयतीति संबधः। ततो है भुज्युलॅप्रायनिस्वरराम । पूर्ववदर्थः ॥ २॥ ५-३. एवमस्य यज्ञस्य कर्मकाण्डे अविषास्यं वैदुष्यं मम जनकसभिक असणाः अलकाण्डे वा अस्य अप्रतिभां संपादयिष्याम इति मन्यमानाः प्रष्टुं प्रच तत । तदेवाह अथ हैनमुषस्तश्चक्रयणः पप्रच्छ । ना उपस्त । चक्रस गोत्रफयम् - ‘नडादिभ्यः फक् - चाक्रायणः। शिष्टं स्पष्टम् । याज्ञवल्क्येति दोघच । पूर्ववदर्थः । प्रक्षमेव यत्साक्षादपरोक्षाद्रक्ष य आत्मा सर्वान्त रस्त मे व्याचक्ष्वेति । अपरोक्षा अपरोक्षमित्यर्थः । ‘खूप मुलु' इत्या दिना आदादेशः। अपरोक्षत्वं नाम सर्वदेशकालसन्निहितवम् । देशकलसनि करें पारोक्ष्यदर्शनात् । यदपरोई साक्षाद् ब्रह्म अत्यवधानेन अन्न -- अभौ मुद्री बतेति यावत् --, सर्वान्तर आमा च = आमा वा अरे द्रष्टव्यः श्रोतव्य ' त्यादिना दर्शनादिकर्मवेनोक्तश्च यः, तादृशं वस्तु मे व्याचक्ष्वेति प्रश्नः । व्याचक्ष्व विविच्य आचक्ष्व = प्रदर्शयेत्यर्थः । उत्तरत्र, 'न पूर्वेष्टारं पश्ये 'रिति बटुब्यदधादेरन्यत्र निषेध द्रष्टव्यवादिकमपि प्रश्रविषय इति द्रष्टव्यम् । याज्ञवल्क्षय उक्मइ – एष तु आत्मा सर्वान्तरः । ते य आमा स एष सर्वान्तर 'यर्थः । पृच्छस्युषतः कतमं यशवष्य सर्वान्तः। I. ते य आ स ए , अषी मुख्यं अत्र अष्टम्भश्चेलर्थः । पुनः Rि . , अपरं ’ नाम सर्वदेवसंनिविष्टमिति । एवमेव श्रीभागे अन्तर भूतलम् –” इहीं ने विंभू } ऐवं विवरण नेतानन्तरम्योरुतविलेपनमपरोध भ५ज़,४.] झदारण्यकोपनिषत् २२१ स त आत्मा सर्वान्तरो योऽपानेनापानिति स त आत्मा सर्वान्तरो यो यानेन व्यानिति स त आत्मा सर्वान्तरो य उदानेनोदानिति स त आस्मा सर्वान्तर; एष त आत्मा सर्वान्तरः ॥ १ ॥ स होवाचोषतश्चायणो यथा बिभृयादसौ गौरसायश्च इति, एत्र यदुक्रूर ते आत्मा सर्वान्तर इति, तदस्तु । किंतु क्रम आस्म सर्वान्तर इति तवाभिप्राय इति न बाने । किं देहेन्द्रियप्राणजीवादिषु कश्चिन्मे आमा सर्वा तरःउत ततोऽन्य इत्यर्थः । यद्यपि ते आत्मेति व्यतिरेकनिर्देशेन यक्ष दृष्टाभिमुखशरीरव्यतिरेकः सिध्यति - तथापीन्द्रियायद्यन्यसमवसन्देहो नापाकृत इति भावः । अत्र याज्ञवल्क्य उत्तमाह यः प्राणेन प्राणिति स त आग सर्वा लस - सर्वान् । अत्र, ‘एष त आत्मा' सर्वान्तर' इत्यत्र उक्त इति शेषः।। प्राणियपानितिव्यानितीत्यादौ 'वध एवथाः इतीषु । (‘ल्दादिभ्यः सार्ध धातुके 'इति ।?) प्राणादिभिः प्रणन्मदिब्यापार यः, स ते आरम् । स एव सर्वन्तः आमेत्यर्थः । अत्र प्रणेनेस्यादिना प्राणस्य करणतया निर्देशात् आणव्यतिरेकः सिद्धः। सुषुप्तौ बाधाभ्यन्तरेन्द्रियेष्वपि प्रणनादिव्यापारर्दी नात् तयतिरेकोऽपि सिद्धः। सुषुhौ जीवयाधृतव्यापारसया प्रणेन पाणिीव भावारयतिरेकोऽपि सिद्ध्यतीत्याशय! ॥ १ ॥ स होवाचोपस्तथाक्रायणः । जीवध्यतिरेको नोक्त इति मनास आशय भविबुजुषत: पुनराहेत्यर्थः । किमिति । यथा विकूशदक्षौ - कतमं यव मैल्क्य सर्वान्तः। यथा हि मां प्रदर्भ, असौ गौरसाश्व इति गम्यश्वभेदो पेलो बिरुद्ध, एवमेव, ‘त् साक्षादपरोक्षाद् य आक्षण सर्वन्तस्तं मे म्याच वे' ति मामकमश्ने, 'एष त आम सर्वान्तरः यः प्राणेन पाणिनी । ति माण गदितुर्मदसगनो जीय सर्वान्तरवकथनं विरूद्भवनमेवं ; जीवाणुस्चेन अतेि पिलवेन न सन्तरणसंभव - बिया विद्धे वृषादयः- सः न विवतुिं युकमियाशयेन अत्रेदं युवम् - अपरोक्षशन्यायमन्तातो निष्टके । अता एवं हृदि संभोऽपि गुढमेवं पृच्छति - श्राध्दथई अझ सर्वान्तर आमेति प्रविकी दन्ति। कोऽसी अपदर्थ:१ अपरोक्षत्वस”रवे हि मिथो विरुध्वे। जीवन स्चैकैकप्रशषि स्वं प्रति खस्यापरोऽपि सन्तरमात् । ओषरिसने अन्तर पूर्वोऽपि अपरोऽभवत् । न हैि पर आमा तम् अलस्येति । तत्र कायम २१२ श्रीरामनुसुनिविरचिताभाष्ययुक्त [अ.५.४. मेवैतबषविष्टं भवति ; यदेव साक्षादपरोक्षाद्द् य आमा सन्तः ही । ध्याचश्चेति । एष ते आमा सर्वान्तरः । फगमो याज्ञवल्क्ष्य सर्वान्स न दृष्टेर्दूरं पश्येनं श्रुतेः श्रोतारं श्रुणुय, न भतेर्मन्तरं भन्योथा, न विज्ञातेषेित्रातारं विजानीया; एष त आत्मा सर्वान्तः। अतोऽन्यदार्तम्। कतमो याज्ञवल्क्य सर्वान्तरः? स तावदविरुद्धतया वक्तव्य इयर्थः । उत्तरमाह न दृष्टेर्देष्टारं पश्येः -- विजानीयाः । अत्र दृष्टेर्दारमिन्यादिः पाकं पयतीति वनिर्देशः । द्रष्टारं कर्तारमियर्थः । एवं श्रोतारमित्यादावपि । तेन द्रष्वादेः रिपनिकत्वनिवृत्तिः। तथाच दर्शनश्रवणमनननिदिध्यासननां यः क्तो जीवः, स म द्रष्टव्यः श्रोतव्यो मन्तव्यो निदिध्यासितव्यः । दर्शनादिचूंजीवादन्य एव । दर्शनादिकर्मतः सर्वान्तर आम । इन्द्रियाधीनदर्शनादीनां कतरे जीवं प्रणनादि कतृवेन न थे, न मन्वीषा इत्यादिर्वाक्यार्थः । एष-सञ्जन्त8। त आत्मेति मयोक्त एवं एव । अतोऽन्यदाप्तम् । अतः एष त आत्मेति मदुक्तात् परमम्। आ-न जीषो विवधितः। किंतु एष ते आमा सर्वान्तरः, तमं जीवय य आत्मा सर्पल सबभङ् ड ण भनेति । सर्दि देहे निवशगामडंघातवर्ष निकाथे ओबव्यतिरिकामधेन बल जिसमवेत मन्यसे १ किं देहमिलिइयं शाणं वेति मा शश्वः । यः प्राणेन प्राणिति तेषु देहेन्द्रियप्राणेषु यः प्रधानभूतः प्राणः तमचि कातयोपयोज्य छः अमिति, स एं। अरियो तदन्य इति । अयोधरd: पप्रच्छ-श्रतमेतद्वचनम्, 'यः प्रयोग प्राणिति, स में अन्तरास्मेति। प्रागिति है अणभृति जीव एव व्यषहारः । अतो यच्छत स ए प्रgः । तस्य भी भतरामरणं सर्वान्तरत्वेति । तत्र गबद्धः अयुक्षच -१ मया श । श्रोति प्रसिध्द गीः न लज्ञित इत । तथाव सुषुप्तशठे निक्षण एन जीवे यः प्रणे वायन् प्रयापि विवति, स प्रागनादिक परममा। प्रागिवीयश्यातपारि , ' प्राणस्य आणाए' प्रणन्ने प्रथा नाम 'दादिप्रयोगषलेन पचतीस्यानि चेतनब्यापारकथमुख्यकीलपरत्व गमादिति तप्तयः । एवं श्रुक च, जीवातिरिकः सर्वान्तरत्वत् सुक्ष्म एष भक्षदर्थ्यर्थः।। तमोबागमणाफिम् । प्र सर्व प्रथमप्यस्य सर्ववेदकालेपि सहृिष्टमिलयं । हये गयो अन्यतस्तो ओवरत इति । श्रीभाष्ये एंग्री या लघ एभवनैवमिति । होळप्रभव इमियामः । न प्रभिी धृतेः कर्तारमिति अर्जुप्रपोकथंख्येन नभोऽयं वर्णितः श्रीभावे ति पशखरैण , 'Gरिक ज्ञात न पश्ः हार्नखदंगलमप्यली' , ओ पियर्पयि आर्चितः । द्वितीम् एणार्यः दोषामभ्यतिरिक्त नेि वर्षों में सर्वप्य स्तीह भागे सतः बिनमज्ञाः अ.५.५.] इवारण्यकोपनित ततो होषस्तथाक्रायण उपरराम ॥ २ ॥ इति एवमध्याये चतुर्थी बसणम् ॥ ५-८५ , अथ हैनं कहोलः कौषीतकेयः पप्रच्छ । याज्ञवल्क्येति होवाच, पदेव साक्षादपरोक्षाद्रन य आत्मा सर्वान्तर, ते में व्याचश्चेति । एष त आत्मा ' सर्वान्तरः। कतमो याज्ञवल्क्य सर्वान्तरः । अन्य व्यतिरिक्तं संदभिमतर्भौपाधिकआणिौदिम जीवजातमात्रे दुखीयर्थः । अतः स न परमामेति भावः । अत एव नित्यमुक्तानां कदाऽप्यधृष्टदुःखवान् अतोऽन्पदार्तमित्यु$िः कथमिति शश्च प्रयुक्ता । तेषामिहप्रसवात् । अन्य शब्दस्य संनिहितप्रणिdवायिमसंसारिजीवषरत्वात् । यद्व, आठं जीवयं वद भीष्ट न निर्विकारं वस्तु । तस्य कर्मतवभधविकारवत्वादिति भावः । ततो दोषतश्चाक्रायण उपराम । पूर्ववत् ॥ २ ॥ ५-४. अथ हैनै कहोलः कौषीतकेयः पप्रच्छ –कोळः नागतः । कुशेतक समयं कौषीतकेयः । ‘विकर्ण-कुषीतकात् कश्यपे' इति दक् । अन्यत् पूर्ववत्।। याज्ञवल्क्येति होवाच । पूर्ववत् | यदेव साक्षादपरोधादित्यादिः प्रश्नः । तत्र यसंवल्लवयस्यो नरम् एष ते आम सञ्चन्तः । पुनः प्रश्नः कतमो याज्ञवन्य सर्वान्तः । पूर्ववदर्थः। यद्यपि प्रश्नोऽयमुषस्तेन कृत एथ; वसोसध। निरु पथिकसर्वशप्रिणनहेतुक-निरङशसर्वान्तरूवधैश्या जीवव्यधृतिरपि सिद्ध। ‘ने दृषेर्देष्टार' मित्थदिना। दर्शनश्रवादिनृजवः द्रष्टव्यलादिनिषेधमुखेन मुख्य असायमर्षेि प्रतिषिद्धम् -- तथापि शणितृत्वस्य जगदादिक्शाबिशेथे जीवेऽपि परमार्थप्रकाशिकायां इतं तत्रैव वक्ष्यम् । जीवेऽपि संभवादिति । स परः प्रधू पमालयः -‘यत् साश्वासरोझाइ भने’त पूर्वप्रने सश्चदित इलितम् ? स्वभाव को अथे श्रशिबपुरुषार्थ इत्यर्थावरोहयमन्यशय निस् । साक्षरोक्षदिति संसीित २२१ भीतशश्वन्यानिविनिहतमाब्यूला (अ५५ योऽशनायापिपासे शोकं महं जरां मृत्युमत्येति । संभवात्, यक्किञ्चिद्देहायपेक्षया आतरे जीवे आपेक्षिकसर्वान्तरवसंभक , ‘ने इष्टेः द्रेश्वर ' मियत्रापि दृष्टिव्यतिरिच्टुनिषेधपरत्वसंभवेन ज्ञानस्वरूपश्चैव सते जीवस ज्ञानगुणवमतिपदकबसंभवात् उक्तधर्माणां परमामैकान्तिकत्वं निश्चेतुमसमर्थस्य कहोळय इतृसरेण व्यावर्तकधर्मेण जीवदयावृत्तिनिश्चिचीषया पुन: प्रश्न उपपन्न इति द्रष्टव्यम् । अत एव, “व्यतिहारो विविंषन्ति हीतवत् " इति सूत्रे, व्यावर्तक धर्मभूतया व्यावृतुिबुद्धयतिशयार्थमेकविषयाकमभद्रश्रय मित्युक्तं व्यासायैः। तदभिप्रायं जामन् यज्ञक्ल्क्यो दृढतरजीवध्यातिसिद्धये यवर्तकधर्मान्त माह योऽशनायापिपासे शोकं मोहं अंशं मृत्युमत्येति । अशनाया बुभुक्षा। पातुमिच्छा पिपासा । शोकः इष्टानिष्टवियोगसंयोगजः । मोहः कामादिजनित) अज्ञानं य । जरामृत्यू प्रसिद्धीौ । जीवस्य कर्माधीनदेहसंसर्गिताय अशनाथाधती तवाभावात् तद्यावृत्तिः सिद्धयतीति भावः । अद्यपि मुक्तानां तियानाञ्च अशन याधतीतत्वमस्ति - तथापि तेषामशनायावतीतत्वस्य परमात्मसंकल्पायतत्वादनन्य संकल्पधीनशनायाछतीतल्पमुपाध्यनुक्तिसिद्धे परमामन एव । किञ्च कृते यत् पदान्वयेनाभरोक्षशब्दमुख्यार्थविवक्षायां महादेन जंत्र एव क्रुध्यो भवेत् ; अन्यस्य जीर्ष प्रय रोश्चत्काभागात् । तथा चापरोक्षत्रस्य प्रधानतयस्वीकारे सर्षतरत्वादिकं सर्वमन्मथा नेयमिति।। तत्र याह्नवल्क्येन योऽशनायापिपासे इत्यादि । अयमयः - यदि अपरोक्षत्वं सर्वबद् पुरुषं प्रथमे माझण बकर्यम् , तर्हि प्रागुकमेव। साक्षादपरोक्षमिति बिषश्चयमणेि अशनायडर तीतवेन प्रसिद्धे अष सन्तत्वादिविशिष्ट तथाषेिधे पुप्रमुखम् । न हि अपरोक्षमयस इन्द्रियप्रशमियर्थः, जीवेषिं तदभावात। साक्षादपरोक्षमित्यस्य, अनातरीक़स्य जी प्रति प्रकाखमनमित्यर्थ इति चेत् - तवाप्रकाशमानरर्षे जो प्रत्ययि आgणः सुषम् । कर्मण लोभानपिंदर्भा तदभावेऽपि खश्कथं ब्रह्म मुक जीवं प्रति भर्मभूतहाननिरपेठं अघसत ईत स्फीड । अयमैश्च धीमध्ये न दृष्टंत्यािदेः प्रषभयोजनया उपतिः। प्रथमयोजनाओं उपतस्य पुनः प्रश्नेऽयमाशयः- सन्तरस्यापरोक्षत्वं न भातीति श। मा न परिहता ; ग अधिमिव सर्पन्तरे अपरोक्षत्वं बाधितमति । तत्रोक्तं यात्यपेन-आम है । केवलं होता, कि हानदाहोऽपि । अतोऽपरोक्षत्वं गोऽप्यभ्याहतमिति । वस्तु द्वतीय गणगनीया बर्षे मतल इममर्षेमत्वा पप्रच्छ । अथवा । अस्मान् बन् प्रत्यपि अपरोक्षतं जैगीषश्चेति मेने । तदपि धारविषयत्वरूपमपरोeर्च परमामन्थति । परमस्मिन जीव अ.५.A.५.] २३५ एतं वै तमात्मानं विदित्या ाह्मणाः पुत्रैषणायाश्च वित्तैषणायाश्च लोकैषणापश्च व्युत्थायाथ भिक्षाचर्यं चरन्ति । या। क्षेत्र पुत्रैषणा, सा विंचैq%; या वित्तैषणा, सा लोकैपणा; उभे ते एषणे एव भवतः । जीवव्यावृत्तेरेव स त आत्मेति निर्दिष्टम्योपदेष्टव्यतया नित्यमुक्तस्मर्तकधर्मा मुक्तावपि न दोष इति द्रष्टव्यम् । अथ ध्यावर्तकधर्मान्तरमप्याह एत वै तमस्मानं विदित्वा ब्राह्मणाः चरन्ति । तमेवैत (तमेतं वै!) सर्वान्तरमशनायाद्यनीतमेव परमात्मानमनाने विदित्व, -- बाबा इत्यनेन झलियाद्विव्याधृतिः। पुत्रैषणायश्च । इषेणै तात् स्त्रियां 'प्यासश्रन्थो युच् ' इति युच् । क्तिनोऽपवादः । अण्यन्तातु इति निपातः । इषेः स्वार्थे णिच् छन्दसः । पुत्रैषणेत्यनेन तृतीयाध्याये आया मे स्यात् प्रजायेये 'ति योक्त, सा क्षते । विनैषधायाश्चेत्यनेन ‘वित्तं मे स्यादथ कर्म कुर्वीयेति योक्ता, सा गृशते । लोकैषणायाश्चेत्यनेन जाय प्रभावितकर्मसNआसकलरोफेच्छा गृधते -, उनैमणात्रया व्युत्थाय षणा अयं हिथ - यथाविधि संन्यस्येति य - अथ अनन्तरं देहयत्रार्थं भिक्षा चर्यं चरन्ति मिशयनं कुर्वन्तीत्यर्थः । इवश्वोपऽक्षणं सर्वसंयासाश्रमधर्मानुष्ठ नम्य । अत्र अपाप्तवान् पारित्रयं विधीयते । या दोघ एवैषण सा सा लोकैषणा। अवर्जनीयत् परस्परसंबन्धाद्ग्योन्याविनाभूता एतास्तिस्रोऽपीति भावः । उमे हृते एपणे एव भवतः । सर्वथा सNध्यसधनविषयकैषणाद्वयमेत्र मला योगेन साक्षाक्षिमणत्वस्याः याज्ञयः । एवमपरोक्षम्दार्थसमर्यनाधमे, 'एतं वै तमामानं विदित्वा ’ इति यापयषषनं क्लप्रश्नोपरि पतति तत एखमाशय बन्नेयो भवतीयलम् । इषेण्र्यन्तदिति । ऽवणाशाय अरगतः ईषधातुत णिनि निभाश्चापि उड्डयन थार्थक एष ; नेच्छर्यकः । विष्टाया तफ्रलेपि इह एषणपशवस्य निर्विषयत्वात् (५) धातुख मखः । तत्रापि, ‘वेरनिष्यार्थस्येति कन्निहेि एर्षपेत रपे इच्छार्थव एव। अतो यतेषधालाभयणम् । इडो यज्ञयागा(हणजर्थप्रणयनपेक्षनचात् घर्षम्मच्छ स्थतधपदैरभ्यघ्यरूपे च स्व” युकप् । लिक्षार्थरूपव्यागारवर्णनानुगुणं रुग६ कथापारयुधानमेवेह युविवक्षमिति चेत-काममस्तु। मिझचर्य चरन्तीति पाङ भवतीति अनिर्देशः । उभे ते इति। पुत्रैषणा हैि सयभय नद्वारि प्रशंसुश्चानेन वयं तातो २२६ औरङ्गरामनुबमुनिविरचितभाष्ययुक्त [अ..गा.५ तुलाङ्गाणिः पाण्डित्यं निर्वेिद्य वाग्येन तिष्ठसे । गया पाण्डित्यञ्च निर्विवथ मुनिः। पर्यवस्यतीति भावः । { 'सर्वथा तिस्र एताः साध्यसाधनविषयकैषणाद्वयमेव भूत्वा पर्यवस्यन्तीति भावः । तस्माद्भावणः पाण्डित्यं निर्विध धान्येन तिष्ठासेत् । यस्माद्वैराग्यमायकम् , तस्स आक्षण - अधीतवेद इयर्थः। ब्रह्म = वेद मधीते इति जक्षणः। जातिपरो वा – पाण्डित्यं निर्विच - अपोहक्षमा श्रीः पर्छ। साऽस संजातेति पण्डितः । तस्य कर्म (घर्भः) पाण्डित्यम्, औप देशिफार्थाधिगमरूपं विवेक(Xनिर्वेदविरक्रूिलकं [तपाण्डिथं निर्विद्य रुच्या बार्थेिन स्वमहस्यानाविष्करणलक्ष्णबालस्वभावेन भृक्तस्सन् ब्रह्मणि तिष्ठासेन तन्निष्ठां लभेत । उपासीतेति यावत् । तथैव व्याख्यातच व्यासायैः। शल्यञ्च पाण्डित्यश्च निर्वेिद्याथ मुनिः । बाल्यपाण्डित्ये पूर्वोके निखिंच लब्ध्वाऽथ पृविः स्यात् । आलम्बनसंशीलनच्क्षणमननशोलस्यादित्यर्थः। ध्वनिविध्छेद दशायामपि अयन्तविषयोन्मुखत्वराहित्याय शुभाश्रयवस्तुसंशीलनं कर्तव्यमित्यर्थः।। 1. अयं क. पाठः भाय। 6षेमेव ख-पुत्रोभयानुमं मिशेषत श्रितैषषऽपि । अत यं त्रिविधा एषण ऐषा भिभॐ शक्षते क्षयविषयिणी साधनविषयिणी चेति , नभै एषणे एव एषणादुपमेष। एते इति विधेयःसुखद द्विवगम् ।। औपदेहिऊर्थाधिगमो नाम स्वानुपत्रिशविशेषो यहूपः, अन्यूनानतितितदृ" विक्षिप्तदधिगमादिः । अयथ श्रवणमननभ्यामुपनिषत्सु शुत्यनेन ऊपोहसमर्थेन पठितेन स्वाभि निर्धार्यं तदुनतोपायानुञ्चनप्रापणे वतेि उपदेशतः संपायः। तथैत्र स्याल्यतन्त्रेति । यद्यर्मि अर्यन्तरविध्यधिकरणभाप्यपरामः बाल्येन तिष्ठसेदिभत्र बायविधागमे ५ीयते ; नोपासनविधानम् । अतः तिष्ठासेदितिं ५६ स्वमाहात्म्याविष्कगरू म्यागराममतिनितिपरम् , मोपासनापरमिति शक्येत -अथापि अन्तरभूतविवरणे तिसेवितं विधिशग्रयं वर्धयत भगता भक्ष्यता दीपावनविषिरे तत्र त्वदधीर्ष या गैर भ्याख्याताशव, पाखनविषापयिष्यन्तभयात् , बाल्यपबेनैव खमारभ्यानाघि स्योतया बायबिलिी तिष्ठसे निदिध्यासेल् पोगं विसतिनिरोधे निर्वचनं कुर्यादिति दिधिविधानमेष युक। अभशाण इषस्य तु अष बाणः स्याविपर्यस्य बियाकाgi क्षनेतेबषं इति भावः । शमात्रे विप्रस्य षडंक्रम हत्यारेणि तिसेदिति उपप्तनयैः अड्कल क्यतोऽशुपसन्नयनसं नाऽऽप्यम् । तत्र तस्यापि विरिति । अ,५.५] इवारण्यकोपनिषत् २२७ अप्रैौनश्च मैौन निर्विचेचाथ ब्राह्मणः । स जात्रषः केन स्यात् । येन स्यात् , तेनेदृश एव। अतोऽन्यदार्तम्। ततो ह कहोलः कौषीतकेय उपरराम ११॥ इति पञ्चमाध्याये वर्म जक्षणम् ॥ अनैौनञ्चं मौनक निर्विद्याध ब्रॉक्षणः । अभीौनं मौनादन्, मौनपूर्व निर्दिष्ट बार्थपाण्डित्यलक्षणे द्वयस् , मैौनम् आलम्बनसंशीरनामकम्, अमौनं भौनज्ञेत्येतदुभथं निर्विघ अथ आत्रणः ब्रह्मविद्भवति, कन्धनिदिध्यासन भवती यर्थः । पुनः होळः पृच्छति स आलयः केन स्यात् । स जलषः को ब्धनिदिध्यासनो भक्षवित् उक्तोषयादन्येन केन स्यादिति प्रक्षार्थः (२)! याज्ञ बल्दयग्योस् येन स्याचेनेदृश एव । येन मौनपर्यसप्तधनेन |क्षणस्या दियुक्तम्, तेनैवेदशास्या ; न केनाप्ययेनषायेनेयर्थः । अतोऽन्पदार्तम्। अतः अस्सात् परमात्मनः यदन्यत् प्राणिजाअम् , तदा दुःखीयर्थः । ततश्च यः स्रयमशनायाबतीत एख सन् अतिस्मात् संसाद्विस्तस्य तद्वचलण इ घुकसाधनसाध्यनिदिध्यासनं कुर्वंतो जीवस्य संसारमहं करोति, स एव मया स में आरमेयुक्तः, न तु त्वदभिमतो बद्धजीव इति भावः । अत एव नियमुक्तं व्यावृत्तिश्च सिद्धेति दृढतरजीह्यावृजिबुद्धिरिति द्रव्यम् । ततो हैं कवेळ) कौषीतकेय उपरराम । सःोऽर्थः । अत्र स ब्रह्मणःकेन सः अभूषित केनोपायेल ब्राऊण यात विद्यावी लभतेयर्थः। ईश एवेत्येवमक्षरं तेनेझनेन योजयित्वा यथाभयमर्थ उक्षः । मूले ईस एवेति वाक्ये आह्मणः बादियस्यनुषङ्गः स्वसिद्धः । तत्र न येनोपायेन ब्रह्मणः स्य, तेनेस ए आह्मणः स्यादिति विशीिथाक्षम् । ६४ यस्य नामौनैर्विशिष्ट वर्थः । ततश्र येनाभ्येनोपायेन झषः रस्या, मौनभैमर्मज्ञस्सन्ने नाबान्सरेण माणे भवेदित्यर्थः मुथःअषाड येनेयस्थ पेभ्येनेयभधाहारेणार्थं म' भूत् । अरणसामान्यपरत्वमेव भक्छ। हैल इत्ययैष त्र आणि इस्रय विनझुष भवषियाशयेन, ‘‘तेनैव ” इति मोजितं भावे । सर्वेषऽथ तपणे मेकमे' तबै खायःनपदोपायस्य परमारमनोऽभहेणोपायनिर्माः इन्द्रिनाथते । अत्र में पूर्वं व्युच्येत शमः , मिक्षययं चरन्तीति नियनैमितिय रोपायतः भुम् । इदानीं (कमी) पानिलं भौतशोकम् । अत्र न स्याद् बाण शति। तत् तत् विकल्पेन साधनमिति प्रथा मन्थने। खराश - उसपापिष्ठादिविशिष्टरसन्नेव तेन परमा:म. न केले ग मदभविना च गागः स्याथ् । उभधसधर्मगन्धिदिन मैलपर्यन्सेन सर्वे १२८ श्रीरगञ्जमुनिविरचितभायुक्त [अ५५ (१) 'बाल्येन तिष्ठासेत् ’ इयन बाल्यशब्दस्य भावकर्मसाधरणत्वेऽपि बयोबिशेषब्क्षणबाळभवस्य इच्छया संपादयितुमशभयवेनाविधेयत्वात् कयैव विधे यम् । तत्र कामचारकमवादकामभवादिकं यत् बाल्य कर्म , यच्च डम्भादिरादित्य क्षणं महार्णनाविष्करणरुपं कर्म , तद् सर्व बायशब्देन विधेयम्; अवि शेषात् । न च निषिद्ध कामचारादे विंधानमयुक्तमिति वाच्यम् – बामदेल्यो एसनातया पार्थयमानसर्वयोषिदपरिहारलक्षणनिषिद्धकर्मविनय विधानमा निषिद्धस्यापि कमजदेविधानसंभवादिति पूर्वपक्षे पाहे उच्यते - अना विष्कुर्यान्वयन् "। स्वमाहाल्यमनाविष्कुर्वनेव विद्वान् वर्तेत । । स्वमझाल्यान विष्करणलक्षणबारपश्यैव विधायाभन्वयसंभवात् ; 'नाविरतो दुश्चरितानाशान्तो नासमाहितः । नाशानमानसो वाऽपि प्रज्ञानेनैनमनुयादिति विशिष्य विधायामपि अविचिद्रस्य कामगारादेर्विपरायाऽवयसंभवादिति अङ्गपादे (३-४ ) (स्थितम् । (२) तत्रैव, ‘तमात् त्रयः पाण्डित्यं निर्बिय बाल्येन तिष्ठसेद्वाल्य पाण्डिः त्यश्च निर्विघथ नुनि:’ इत्यत्र मुनिशब्देन पाण्डित्यशब्दविहितं शनमेवान्धते । न ततोऽर्थान्तरं [शनं ] विधीयते, प्रमाणाभावादिति पूर्वपक्षे प्राप्ते उच्यते "#- कर्यन्तरविषिः परेण तृतीयं तद्वत विध्यादिवत् । विधीयत इति कर्मसाधनो विधिशब्दः। सहकार्यन्तरच तत् विधिइ सहकार्यन्तरविधिः । तद्वतः = विद्य बतः तृतीये = आयपाण्डियापेक्षय तृतीयं मौनं विधायः सहकार्यन्तरं विधीयत ईयर्थः । न च मुनिशब्दार्थस्य पाण्डित्यशब्देनैव प्राप्तवान् विधेयानुपपत्तिरित बाषम् - पण प्रकृष्टमननशीले व्यासवौ मुनिशब्दप्रयोगात् । 'प्रकृष्टं मनवमेध अनिशब्दार्थः । तत्र पाण्डित्यशब्दिता,ौपदेशिकार्धाधिगमात् , भक्णप्रतिष्ठाथ भर्ग गचर्मान्तरभूतमपिनसंशीलनारमकमिति तस्याप्रसवेन विधानार्हत्वाद्विधेयार्च युज्यते । अतः परिग्रहः। ‘पक्ष परिग्रहे ' - इति त हि धातुः । आदर इति यावत् । तत्प्रकर्षयुकं यत् भनी मौनम्, तदेव मुनिशब्देन विधीयते । साद" 1. अपहार. के. ४, पक्षप्रा. च. ग. छि एोलः स्यात् णः स्यादिति सबंगमुच्य इति। तसे दर्षनखानध्यानपूअर्थतन खरोखे भए सतार अपेत ।। --- - - -- - - --- --- 4 अ.५.५.] बृहदारण्यकोपनिषत् २२९ भगनभाऊबनसंशीलनं विधीयत इत्यर्थः। विध्यादिवत् । अत्रापि विधिशब्दः कर्मसाधनः । विधिश्वसादिश्चेति समासः। विंधेयादिवदित्यर्थः। प्रस्तुतमननापेक्षया आदिर्यो विधेयःआन यो विधेयः, पाण्डियबाल्यलक्षणः, [तद्वत् ।। ततश्चय मर्थः - विद्यतया यथा बाल्यपाण्डित्ये विधीयेते , एवमेव मुनिशब्देनापि आझषनसंशीलनकुक्षणं सादरं मननं तृतीयं सहकारि विधीयत इत्यर्थः (इति?) । य विध्यादिवदित्यत्र विधिशब्देन विधेयं यज्ञदानावुच्यते । आदिपदप्रार्ज रागमा अषणं मनभश्च । सहकार्यन्तरविषिरित्यत्र च सहकार्यन्तरेति पृथक्पदं उप्तविभकि कम्। तथायमर्थः – तृतीयं मौनं यत् , तत् यजनश्रवणमननवत् बाल्य पाण्डित्यपेक्षया सहकार्यन्तरं सत् अर्थान्तरं सत् विध्यर्हमित्यर्थः (मिति)। पाश्चि याभिनवे नुवायना स्यादित्यर्थः।। ननु बाट्यशृण्डियमौनभादि - ननाश्रमधर्मभूत्यज्ञश्चञ्जिकाया विद्यायाः सर्वेष्वाश्रमेषु संभवात् , छन्दोभ्ये ‘अभिसमावूल्य कुटुम्बे शुचौ देशे ’ इत्यारभ्य, स खल्वेवं वर्तयन् यावदायुषं त्रसलोकमभिसंपद्यते न च पुनरावर्तते ' इति गर्ह ध्यधर्मेणोपसंहः कथमित्यत्राह “समभावातु गृहिणोपसंहारः “ । तुशब्दः पक्षी व्यावर्तयति । झरनेष्याश्रमेषु ब्रह्मविद्यायाः सद्भाव अन्दोग्ये गृहस्थेनोप संहारः अपळक्षणार्थः । यथा छन्दोग्ये गृहस्थधर्मकीर्तनमितराश्रमधमपटक्षणार्थम्, एवं वृहदारण्यके, 'भिक्षाचर्यं चरस्ती' ति संन्यासिधर्मकीर्तनमाश्रमधर्मान्तरोपक्ष णार्थमित्याह ॐ भौगदितरेखामप्युपदेशात् । अत्र मौनशब्देन मौनसमभिव्याहरू संन्यासिधर्मभूतभिक्षाचरणादिकं ल्क्ष्यते। मौनम् = संन्यासिधर्मत् इतोऽप्याश्रम घर्मः विश्वमित्यर्थः । इतरेषयाश्रमिणाम् ' जससंसोऽमृतत्वमेती' ति बसविद्ययाःमोक्षस्य चोपदेशात् इति हितम् । (३) उषरतक्ळजाप्रणयखेदं गुणोपसंहदे +अन्तरा भूतग्रमस्वास्म नोऽपथा मेदक्षुषपतिरिति चेनषदेशः " इत्यत्र चिन्तिस्। तल हि एतद्रहण 1. इतरोऽष्पाभमभर्मः . क. 1. आबिशचेति आदिबदेल अधेियस्त्र प्रहणे सहस्रर्मन्तरकिषिरित्यत्र विधयंत्रे डछन्नयोगादेकमर्धवर्णनम् । उसपदं तु अषणमगमः स र्यन्तभावमात्रे अन्तरा । विक्रियमपि साधरणममिले सबपे पडते। २३० औरफरमनुशुनिविरचितभाष्ययुक्त [ अ..न.. दूषमतिशयविषयभेदोऽस्ति, नेति विशये पूर्वपक्षी प्रत्यतिष्ठते, ‘अअन्तरम्तप्रम कामनोऽभ्यभा भेदानुषनिरिति चेत् ’ इति । अन्तररुब्बन्द्वमधना 'सुपं सुलझ ' इति तृतीयैकवचनस्याऽऽकारादेशे अतरेति रूपम् । अत=अन्तरवेने त्यर्थः । अन्तराशब्दो मध्यवचनोऽप्यस्ति । तयोरेकशेषेण पुत्रेऽयमनरेति निर्देशः । ततश्चायमर्थः – मध्ये उपसतघाखणे, ‘एष त आम सर्वान्तरः' इति सर्वान्तरत्वेन निर्देशः भूतग्रामवनवागनः , भूमान् यः स्वास्मा = भूतग्राम शाध्विताचेतनन्तर्यामी यः प्रत्यगात्मा तद्विषयकः ; 'प्राणेन माणिती ' ति प्रणि. तृत्वादिजीवधर्मस्य वाक्यशेषे कीर्तनात् । होळेनाक्षणं तु अशनायाबतीतस्वरूप ममाभलात् परममविषयकमेव । यदि बलणद्वयमपि परमामविषयं स्यात् , तर्जुषस्तेन पृष्ठे प्रयुक्ते च परमामस्वरूप कहोळस पुर्भः प्रश्नः प्रतिवचनञ्चमी स्म । अतो वेधमेदाद्विधा भेद इति पूर्वपक्षे आते-“ नोपदेशवत् । न वेध मेदो युज्यते ; 'यत् साक्षादक्रोशद्रन य आम सर्वान्तरः' इति मुस्पत्रान क्षणसङ्झत्व - सर्वदेशसर्वकालसन्निहितलक्षणापरोक्षत्व - सर्वान्तर्यामित्र रुपसर्वान्तरूपपरमामलिङ्ग विशिष्टविषयवेन प्रश्नद्वयस्याप्येकविषयावश्यम्भ बात् । “ यः प्राणेन प्राणिती ' ति वाक्यशेषभूतास्पापि निरुभाषिकसर्वपाणिप्राणन हेच पस्मारमलिङ्गला, उपरत्र ‘ने दृषेर्दष्टरं पश्येः' इत्यादिना इन्द्रिया आकारात तं । श्वोऽयं आन्तरत्वेनेति भामबखं पदमन्तराधान्यार्थदर्शकमिति पक्षनिहाय । अशेन निर्वहति मध्यधनऽपीति । अन्तरा मये- प्रश्नयोर्मध्ये इत्यर्थः। प्रश्नद्वयमथगतं प्रतिवचनं भूतग्रामस्वरसविषयऽमिति सूर्यः मध्यगतं प्रीतधधर्नामयुद्ध प्रथमश्रतिषवनलि१ि सिञ्चति। तस्य ग सखीन्तविषयत्वात् सन्तरस्बेन प्रथमश्रतिभवन मिति भाषितम्; न तु अन्तरापथ अन्तरस्वेनेत्यर्थाभिप्रायेणेति । एमे अभश्चर्षि आयनिर्वाह भवति - अथापि सूत्रे अन्तरत्वेनेत्यर्थस्याभिमत अन्तरवैये निर्देशः स्यात्; प्रथमप्रतिक्ष नखिभिमतौ प्रथममियेष निर्देशः स्यात् । एवमनिर्विग अन्तरेति निर्देशः ऑरया और दृशचित्रण। अतश्च भद्रमध्ये अन्तरबेन प्रतक्षतं जीवविषयऽमर्षःतत्र मध्ये इयों वर्णिते प्रवमनि सभा ६तीयमतिचनभयातिः । ततः तव मनीषयक नितं मतिं । अन्तात्वेनेत्यर्थवचनाण बीमनः सर्वान्तरतं नारंभादिवलिनि वनम् इB मन्नन इ वगैरेषेणेति । एकक्षेपेण एकेन पदेनास्था अर्ष:सुबोधयिषवेलर्थः । मा तयोर्मध्ये एरख देयानि शुचितम शेयरोग भारते देवाः ।
- --- - - --५.५.५ ॥ इदारण्यकोपनिषत् २३] पीनदर्शनादीनां कतरं प्रत्यगात्मनं प्रणनस्य कर्तृवेनोक्त इति न मन्वीथा इति प्रयगमव्यावृतेः प्रतिपादितव।च उष्पक्षप्रतिवचनमपि परमामविषयमेव । अत एव कहोळपने, ‘यदेव साक्षात्परोक्षाद्झे ? ति एवकारेण पूर्वपृष्ठायिकविष अयं व्यावर्ततम् । नन्वेवं सतिं पुनः प्रभवैर्यमिति चेन्न - उपदेश। यथा सद्विचयम् , ‘उत तमादेशमप्राक्ष्यः ' इति प्रक्रान्ते सदुपदेशे, ‘भगवां स्वेव मे तद्रवीतु ’ इति, ‘भूय एव । भगवान् विज्ञापयतु’ इति प्रश्नस्य, 'स एषोऽणिमैतधस्थमिदं सर्वं । मिति प्रतिवचनस्य च भूयो भूय आधृतिः सतो अणः ततमा (म्यविशेषप्रतिपादनाय दृश्यते, तद्वत् एकस्यैव सर्वान्तरभूत्रस्य भूगप्रणिगणनहेतोः परस्य अङ्गणः अशनायावतीतवदिरूपबहूलितप्रति पदनाय कहोळस्य पुनः प्रश्नोपपतेः। " व्यतिहारो विशिंषन्ति हीतरत् "। हि = यस्माद्धेतोः एकमेव परमा आनं याज्ञवल्दयधचनानि सर्वप्राणिमाणनहेतुनाशनायधतीतस्वादिषमैत्रिभिंषन्ति, तसादेन त्रैलोक्यादुिवैक्येन व्यतिहारः = जगद्वयथुतानां गुणानामितरेतरनर्थ संहारः कर्तव्यः । इतरवत् = यथा सद्घाियां वेलैंक्यप्युकविवैक्यबलत् , ‘भूय व मा भगवान् विज्ञापयतु ’ इति, ‘तथा सोम्येति होवाच" इति प्रश्नपतिवघन भेदेऽपि सर्वप्रतिक्चनभातानां सर्वेषां धर्माणां सर्वत्रोपसंहारः, तद्वत् । ननु सद्विधायामपि प्रश्नप्रतिवचनमेदात् मेद एवास्त्वियन्नाह - “ सैव हैि सत्यादयः" । सैव हि = सच्छदभिहिता देवतैव हि, तत् सत्यं स आगे वि श्रत। '। सत्यत्वादयश्च धर्माः‘उद्दालको हस्तणिः श्वेतकेतुं पुत्र भुवाचे 'प्रत्यारभ्य प्रवृत्तेषु नवस्वपि खण्डेषु अनुगताः समानाः वेधैवयमवगमयन्ति । अतो न दृष्टान्नासिद्भिशष्ट । कार्येति क्षितम् । प्रकृतमनुसरामः ॥ १ ॥ ५-५. , सच्छब्दसहिता देता, तत् सत् से अमेति भूता: यत्सदथ . गर -- --
-
- - --- ननु कम्बलस्य वाक्पषक्त, बी। ए। ऽध्यः श्रोतव्यो मन्तव्यो वितथ्य ने बुढेरशवंत डिमिति, ‘ पश्येः, न श्रेष्ठाः 'इत्येषमसन्निवेभ इयशश्चयार् , भियादिशब्दप्रयोगसंतपतं पहवेखिदि ; न मन्त्रेण ह शिक्षितमिति दुर्थीवितु मुपमि, भाष्ये च न मन्या इति । अन्यथा तु परमार्थप्रकाशिकोतं प्राप् । २२ श्रीरङ्गरामनुबसुनिविरक्तिभाष्ययुक्ता [अ.५.ब्रा.६. ५–६ अथ हैनं गार्गी बाबतची पप्रच्छ । याज्ञवल्क्येति होवाच यदिदं सर्वमप्स्वोध प्रोत, कलिनु सन्चाप ओताश्च प्रोतश्चेति । वाद्ये गर्गाति । कस्रिन्तु खलु वायुरोतश्च प्रोतश्चेति । अन्तरिक्षलोकेषु गार्गति । कस्रिन्तु खल्वन्तरिक्षलका ओलांश्च श्रोलाश्चेति । गन्धर्य लोकेषु गार्गीति । अचिन्नु खलु गन्धर्वलोका औताभ श्रोताश्वेति । आदित्यचनेकेषु गार्गाति । कसिन्ज़ खादित्यलोका ओताश्च श्रोतावेति । चन्द्रलोकेषु गार्गीति । कस्मिन्नु खलु चन्द्रलोका ओताश्च प्रोताश्चेति । नक्षत्रलोकेशं गामीति । कस्मिन्नु खलु नक्षवये ओताश्च प्रेताश्चेति । अथ हैनं गार्गी चाचवी पप्रच्छ । गर्भस्य गोत्राप्यं गार्यः। 'गर्ग दिभ्यो घञ्। स्त्रीवविवक्षायम्, 'अश्वे' ति हो । ‘यस्येति च' इत्य कारलोपः । ‘हलतद्धितस्स ' इति यकारलोपः। गगोत्रजा स्त्रीत्यर्थः । वाचः कधी । वचनम ऋषिः । तस्याधपत्यं स्त्री । अणि डीप आदिदूतैौ ओर्गेणेि अधादेशे, यस्येति चे' त्यकारलोपे वाचकवी ! चक्कुत्रीत्यर्थः । अन्यत् सष्ठस् । याज्ञवल्क्येति होवाच । ऍर्वक्त् | यदिदं सर्वमप्स्वोतश्च प्रोतव। यदिदं द्वयमनं पार्थिव सर्वे धातुजाते कारणभूतस्वसु ओत प्रोतश्च दीर्थ तन्नुषु प्रवदोतम् , तिर्यक्सन्तुषु पटवत् श्रोतास्ति - अप्सु प्रोतलाभावे पार्थिव। धातुः सक्तुमुष्टिवद्विशीर्येतेति भावः - al आपः कसिनु खत्रताः प्रोतायेति प्रश्नः । तत्र याज्ञवल्क्यस्योतरं चायैौ गार्गीति । हे गार्गि! त्वदुक्ता आपः वायौ ओताश्च प्रोनश्चेत्यर्थः । एवमुत्तरत्रापि प्रश्नपतिवचनमया पनि नेयानि । श्रोत शो । विस्तारतो बैशाल्पतस्य यास्यैन तदधितम् । मृळे यविन्यस्य प्रत संबन्धि पदं तत्कारणभूता इत्येवम् आप इयत्राहीम् । तदाह ता इतेि । वायाति। अपामनातलमुपेक्ष्यते, अग्नेः पार्थिवमाप्यं च किशिनाश्रित्य आमसभामहिम शारे।। एतबुद्धे भनि - अग्निः काष्ठादिजन्स! कषभुषादानं तु जनसामान्यम् । तत्र स ओतः प्रोताश्च । यत्र पठप्रपञ्चस्यै प्रस्तुपमानसश्या अन्तरिक्षकोऽागन्धैर्यलोभादिनिर्देशग्लेन Eषमानताण सहस्रमिण पृथिव्याः पिण्डीभावस्य तोयधीनतायाः, अपमन्तरिक्षमार्गेण मेषः । मंडलश्याय” आपलभ्यमानतया, अन्यधीनस्थिगनुभयमतया । च क्षयोर मन्तरनिर्देशः , अमेरुयायश्चेति । अ.५.६.} इदारण्यकलेपनिषत् २३३ देवलोकेषु गीति । कस्मिन्नु खलु देथलोका ओताश्च श्रोतांस्येति । इन्द्र लोकेषु गर्तीति | कस्मिन्लु खतिवन्द्रले ओताश्च प्रोतश्चेति । प्रजा पतिलोकेषु गार्गति । करिश्रन्तु खलु प्रजापतिलोका ओताश्च प्रोतारेति । अझलोकेषु गागति । कस्मिन्नु खलु ब्रह्मलोका ओताश्च प्रोताश्चेति । स होवाच गार्गि! माऽतिप्राक्षीः; भा ते मूर्धा व्यपसत् । अनतिप्रभ्यां वै मेघतामतिपृच्छसि गागेि! माऽतिप्राीरिति । प्रजापतिलो दक्षादिलोकः । ब्रह्मलोकः इतुर्मुखःोकः। न चाहाबादेः स्वयोनि भूत्वादौ ओसवादिसंभवेऽपि, अधस्सिगनभन्तरिक्षलोकादीनामुपरितनेषु गन्धर्व लोकादिष्वोतवमोतवे अनुषपने इति शङ्क्यम् - पर्वतानामुपरिस्थितानां क्षिति धारसववत् , ऊध्वंस्थितस्य ध्रुवस्य ज्योतिश्चक (फववच एतदुपपत्तेः । [ इति द्रष्ट ट्यम् । ] स होवाच । स यज्ञवल्क्य उवाच हेत्यर्थः । किमितीत्यत आइ गार्गेि मातिप्राक्षीर्मा ते मूर्धा व्यषस । हे गर्ग। अरुलोकमप्यतिक्रम्य तत अर्चस तदाधारस्य प्रश्नं मा कुरु ; ते मूर्चः फनं मा भूदित्यर्थः । पुनः पृच्छसि चेत्, पतिष्यतीति भावः-- अषप्त । कुडि लूदित्वादङ् । ‘पफः पुम्' इति पुमागमः – तत् कुत इत्यतह अमतिप्रश्न्यां वै - भाऽतिप्राक्षीः । [प्रश्न मर्हतीति अस्य] नियमधुपेतप्रश्नमर्यादमतिक्रम्य वर्तमानः प्रश्नः अतिप्रश्नः ।। आक्षेप इति यावत् । अतिप्रश्नमर्हतीत्यतिप्रश्न्या आक्षेपोहेत्यर्थः । स न भव तीयनतिप्रश्न्या? आक्षेपमुखेन ज्ञातुमयोग्यां परदेवतामाक्षेपमुखेन ज्ञातुमिच्छसी ]. इदमधिकं ख. ग. क्षेशयोः । घृणया स्त्रियं शशुमनिच्छता भदीनमनं क्रियते गरैि मानिप्रक्षीरिति ( परवेषां अधिदेवं पुत्रं ज्ञातुमिच्छसि । सा तावत् वेता था क्रियमाणस्यातिप्रश्नस्यामर्हति । आगमेन । ऋय्यां देवतामनुमानेन पृष्ठसीत्ययमतिप्रश्न इतेि शाम्अतिप्रश्न आक्षेपः । संमुखेन इतुमयोग्यकानतिप्रश्नपवमत्रोकम् । तइ उलभराजयान पधात् पुनः गर्ण थमेवं पृच्छतीति चेत - अधीयपस्यापि प्रश्नस्य आप्रणनामनुभति मवष्टभ्य यैर्येण रणमिति निषदः “ इत्याहुः । आत्रेदं विवक्षितं स्यात् - गर्यो वर्जुपारि आधारग्रने प्राप्त आष्ठान वनिता: मलओळपर्यन्ता बन्नः मेमो, तसा सीताश्च । अथ तु, ‘अस्मिन्नु फल मदालो ओताश्च प्रोताचै' त आफ्नो से युकः , भुईंमागे प्रेपरि अशोकान्तर्ध्रभावात् । अतो यां देवतामतिक्रम्य अग्नष्वातस्थितविषयः प्रलो म अठं शक्यते , तां चतुर्मुखता २३४ श्रीराराभानुजमुनिविरचितभाष्यथ् (अ.५.आ.७ ततो ह गर्गी पाचव्युपराम् ॥१॥ इति पञ्चमाध्याये षष्ठे असणम् ॥ ५–७, अथ हैनमुझलक आखणिः एभ्रच्छ। याज्ञवल्क्येति होवाच, भद्रे ध्यवसाभ पतन्बलस्य ऋाप्यस्य गृहेषु यज्ञमधीयानाः । तस्यासीद् भार्ग [यतो यद्येवं पुनः पृच्छसि ततस्ते मूर्धा पतिष्यत] यर्थः। [स्वरूप न ते सिद्दी दिति भावः ।] यद्यपि प्रसालोकधाविषयः प्रश्नं न परक्ताविषयः ; अपि तु अव्याकृताकाशविषयः - तथाऽपि तदनन्तप्रश्नः परदेशविषयो भविष्यतीति दूरदृङ्घ। बकलेकधात्रश्नमेव प्रतिचिक्षेपेति द्रष्टव्यम् । ततो ह गार्गी वाचकव्युपरराम। (पूर्ववदर्थः । एतदर्थं वाचकवी परदेवतां स्वयं जनन्यपि त्रयंभीतियूम् ]॥ १ ॥ ५-६, अथ हैनमुझलक आरुणिः पप्रच्छ । नाम्ना उद्दालकः मरणस्याक्षयः । मस्त्रणिः। शिष्ट स्पष्टम् । याज्ञवल्क्येति होवच । पूर्ववदर्थः । महए यक्षमर्धयनाः। वयं मदेषु देशेषु, गोक्तः कश्यस्य, नमना तस्य गृहे गृहाः पुंसि च भूभ्येत्रे ‘ति एकस्मिन् बहुक्चनम् -- यी कल्पसूत्रमधीयः अधमम अनिभ इत्यर्थः। तस्यासीन्नाय गन्धर्भगृहीत। तस्य कार्यस मतिक्रम्य पृच्छति सा । तदनुषपन्नम् । तथा आपर देता तया भ्रश्नध्यऽभिमता, सा एबर्मा प्रश्नार्ह न भवति। न खलु अण्डान्तर्गतप्रत्यक्षमनुधावेन किञ्चित् प्रसिद्मसि, सम्मुखेन परदेवता प्रतिनया स्यात्। अव्याकृतान्नमुद्देन परदेवता। यद्यपि प्रणि भवनि अवध्यचयाकृकाविषयकः प्रश्तो भैहालोकमात्रमेवं गृहीत्व में तूं युष इति । । गाण संयुपरराम । पश्चात् न प्रभुरेण प्रश्नं न दोषय स्यादिति प्रिसृक्ष्य ब्रह्मलोकमात्र प्रइणयुपेक्ष्य, व्यष्टिसमष्टिपंकर्षितप्रमणेन आवt प्रश्थति | प्रयुक्तरभिपति च यादृक्षयः प्रश्नं भुचितं प्रभूतं परिकलयन्ति । भाष्ये य आक्षेप इत्यनेनेदुक्तं भवति -प्रदाह तर्वलोकेषु क्रमेण लभमानेषु श्रद्धयोपरि भावे सति वा कुतः प्रश्नः एषः तत्क्षगौरनिकरकराषि: ए स्यात् । नै प्रश्न युज्यत इति । चालक आखणिः। अयं बहुविधानि छन्दोग्ये सखियामधुबियाधशनिविषाः ईश्वरवचसु एतग्रस्ता | विष्णुपुराण (१-५) वर्णितया प्रथमते वैश्ययन लिप्यभूतःपथावादि तापूर्वयजुर्वेदो गाऊषयेऽयपस्य गौतमस्यांशतः शिष्य इदं चाक्षेपनिषदि (८-१--५-) हाथते । २३५ गन्धर्वगृहीता । तमपृच्छाम, कोऽसीति । सोऽब्रवीत् , अन्ध अथर्वण वि ।। १ ।। सोऽब्रवीत् पतञ्जलं कार्यं याज्ञिकांश, वेत्थ नु त्वं काय तद् खन्नम्, नायश लोकः परश्च लोक सर्वाणि च भूतानि संघानि भव न्ती ति । सोऽब्रवीत् पतञ्चल कार्यो नाहं तद् भगवान् वेदेति ॥ २ ॥ सोऽब्रवीत् पतंजलं काष्यं याज्ञिकांश, वेत्थ नु त्वं कार्य! तम नषमिणम्, यमश्च लोकं परश्च लोकें सर्वाणि च भूतानि पेऽन्तरो यम यतीति । कोऽब्रवीत् पतञ्जलः काष्य नाहं ते भगवन् वेति ॥ ३॥ एतस्य / अपृच्छाम । तं ग्रहीतारं गन्धर्वे वयं पृष्टवन्तः । किमिति । वं ओसीति । सोऽब्रवीद्धर्धर्वः । किमिति । अहं कंसन्ध आथर्वेण इति । नन्न कधः, अथर्वणःपुनश्चेत्यर्थः । इतरत् संष्टम् ॥ १ ॥ सोऽब्रवीत् पतञ्जबलं कावं याज्ञिकश्च । सः गन्धर्वाः यात्रिकान् शाध्येकूनमस्मान् , तमध्यापकं काप्यश्वत्रवदित्यर्थः । तदेवाह वेत्थ नु त्वं त्राय तत् सूत्रं –भवन्तीति । येन सूत्रेण अयश्च लेके भूलोकादिः, पञ्च शैकक ऊर्चलेक, चतुर्दशभुवनानि, तैरक्षानि च सर्वाणि भूतानि संहब्धनि-- येन सूत्रेण , सूत्रेण पुष्पाणीव, प्रथ (य) नेन विष्टब्धानीत्यर्थः -- तदेतदृशं शेष किमिति प्रश्नः । सोऽब्रवीत् पतञ्जल कायो नाहं मद्भगवन् देति। स्पष्टोऽर्थः॥ २ ॥ एवं सूत्रं पृथुम अन्तर्यामिषं पप्रच्छेयाह-सोप्रवीत् पतञ्जलं आज्यं यालिझांब। पूर्ववदर्थः । अलमेघह बेथ नु वं आप्य तमन्तर्यामिणं वेदेति । य इमळ लोकं ५ख लेकमतरो यमयति , सभीणि च भूतानि रोऽतो यमतीति यच्छन्दह्यन्वयः । शिष्य सोऽर्थः ॥ ३ ॥ भार्येति पूर्वं भुयुक्षुभ्ने सुहिता गन्धर्गहीत; २ अर्भ । स गन्धर्वः सुधन क्रिस सः ; अयं कबन्ध अथर्वणः। मेथ नु थिमिति । एधनादिया पतले प्रले प्रश्नः । यात्रिनामपि। व नाव स–ि – है A - • + .. • " --A =-.-*A --२३६ औरङ्गरामानुजमुनिविरचिभष्ययुक्का [अ..मा.७. सोऽब्रवीत् पतज्जलं कष्यं यान्निकश, ये वै तत् काष्य! स्रन्तं विया तरुर्यामिणमिति, स ब्रह्मविध स लोकवि स क्षेत्रभित् स वेदवित् स भूतविदा स आत्मवित स सर्वविदिति । तेभ्योऽब्रवीत् । तदेहं वेद । तथे त्वं थाहवल्क्य मुन्नमविदोंतश्चन्नपमिणं बल्गनीस्द बसे, मूर्धा ते विपतिष्यतीति ॥ ४॥ वेद वा अहं गौतम! तत् पूर्वं तथाभ्यमिणमिति । सर्वत्र पतञ्जलं कार्यं याज्ञिकश्च । पूर्ववत् । यो वै तत् कार्य सूत्रं विद्यात् तैश्चान्तर्यामिणमिति । इतिशब्दः प्रकाखयमः । हे कपिप्य ! तन , तथान्तर्यामिणस्पृष्टम् इति असद्वगतप्रकारेण यो विषादिर्थः। स ब्रह्म वि-सदविदिति । स एष परत्रसचित् । स एव तन्नियम्पलेकदेव वेद) भूस- निम् । स एव आत्मवित् परमास्त्रवित् । परत्रमणः परमामवज्रं स एव जाना तीत्यर्थः । स एव च सर्वदिक् इत्येवक्षम् ?) तेभ्योऽब्रवीत् । तेयः काष्यथाधिकेभ्यः स गन्धर्वोऽब्रवीदित्यर्थः । ‘अज्ञातज्ञानार्यो ऽयं प्रश्नः न बादिशभवार्थः। अज्ञानान्न यमिकथनच सनियमकप्रश्नसाध्यम् । अतो नैवं प्रह्व्य मित्याशङ्कां वरयति ? तदहं वेद । श् सर्वमहं जाने इयर्थः । [ततो नाज्ञानायथं मम प्रश्व इति भावः ।] तन्वं याज्ञवल्क्य सूत्रमविद्वान्-विपतिष्यतीति । तत् भूत्र स्तान्तर्यामिणमविदित्व त्वं हे याज्ञवल्क्य! प्रश्नगर्नः जन्नविशेषणबन्धभूतः गः --'गोरसङ्गिनसुकी' ति दचि' 'टि’ इत्यादिन जीए-उदजसे वेद फालयसि चेत् , ते मूर्धा पतिष्यतीति याज्ञवल्लभ्रहरूकः शपेयर्थः ॥ ५ ॥ अन, बेद या अहं गौतम तत्पुत्रं तशान्तर्यामिणमिति माज्ञवल्क्यस्य प्रतिलचनस् । हे गौतम! तत् सुखं तच्चान्तर्यामिणं लया पृष्टमहं वेदैवेत्यर्थः । एवं ], तलिणाम्यवेबपेAिह . १ , इसतािदृषं क . घामाने । 8, इकि , के अ,५.७.] दारण्यकोपनिषत् २७ यो वा इई कश्चिद् ,थात् वेद वेदेति; यथा वेत्थ, तथा वीति ॥ ५ ॥ स होवाच -बापुढे गौतम ! तत् सूत्रम् । वायुना वै गौतम ! धने गयश्च लोकः पस्थ लकः सर्वाणि च भूतानि संदृब्धानि भवन्ति । तपाईं गौतमः शुरुषं प्रेतमाहुःव्यनैसिषतास्याङ्गानीति । वायुना हि गौतमः ष्ठन्त्रेण संदृब्धानि भवन्तीति । एवमेवैतव याज्ञवल्क्य! अन्तर्या मेिणं हीति ॥ ६ ॥ मुक्त झलक उवाच यो घ। इदं – ब्रूहीति । यः कश्चैिदं सर्वशदग्धेऽपि कश्चित् लोकं अहमिदं वेद इदं वेदेति केवलं वचा घृषादपि । तेन किं फल मियर्थः। अन्नसवं यथा वेत्थ तथा हि । येन प्रकारेण वेश, तेन प्रकारेण जहि । विष , अहं वेदेति नेत्रलविकांथनवचस वञ्चयसीत्यर्थः ॥ ५॥ स होवाच यायुर्वै गौतम तनखात्रम् । हे गौसम ! तत् सुखं त्वया पृष्टं । ययुरेवेयर्थः । वैशब्दोऽवधारणे । वायोरेव सर्वलोकभूतधारवं स्वलक्षणमस्ती यह वायुना वै - भैधन्ति । उत्तेऽर्थे गमकमाह तस्माद्वै गौतम भवन्तीति । यस्मात् सर्वाणि वयुन अथितानि, तस्मादेव हेतोः उक्तवप्राणस्य पुरुषयकानि उस्त्रमाल्यानीव विस्रस्तानि भवन्ति । अत एष जनाः मृतस्थानानि जयशंसिषतेत्याहुः । अतो वायुना संदृब्धानि सर्वलोकभूतानीति स याज्ञवल्क्यः उवाचेति संबन्धः । व्यवसिषत लुङ् । उक्तमर्थमुद्दालकः अनीकरोति । एवमेवैतद्यज्ञवन्ध्य । भदवेतदेव । इतद् ईत्याह अन्तर्यामिणं इति । योऽर्थः ॥ ६ ॥ गमहोणे हि अन्तरझोकय आधुपजीव्यत्वकथनात् तदुपरि अनेकलकनाथ वायोर्निकर्षः प्रतीतः पतशलप्रश्नसमाधानमुखेन निरस्यते ; पर देवता च तदा अनुका प्राप्यते । अण्डान्तर्गतनां सर्वेष। लोकगम् , एपरि अन्य यथा न पतेत् तथा बाणेन वायुमा, तत्रस्पर्शाणिनाश्च सर्वेषामभ्यन्तरेण च विधात् मूर्तभूतत्रयोपदानस्य वाद्योर्वरिष्ठ त्वम् । तस्मिन्नपो मातरिश्वा दधस 'युकरीत्वा तस्य सङ्घ्षिस्य च तदधिकस्य च सर्वस्वन्तर्यामी परमामेत चात्र निगद्यते। पूर्पिथगग्न्यन्ववियुदियर्षिषथम् । इन्द्रतारक औो तमस्यचिं ततः ॥ १ ॥ प्रये कलि श्रोत्रे चिंते वध्यश्छन्धिते । यिने ससी स्वभूतोऽन्येष्ठ नेः ॥ १॥ २३८ श्रीररमभुजनिविरचितभाष्युत [अ.५.ओ.७, याः पृथिव्यां तिष्ठन् पृथिव्या अन्तरो यै पृथिवी न वेद, थस्य पृथिवी शरीरस्, यः पृथिवीमन्तरो यमयति, एष त आत्माऽन्तर्याम्य मृतः ॥ । ७ ॥ " याज्ञवल्क्य आह यः पृथिव्यां तिष्ठन्–एष त आमाऽन्तर्याम्य मृतः । थिव्यां सितः तदन्सर्गतः तद्वेधः तच्छरीरकश्च सन् योऽतःप्रविश्य प्रवृत्तिनिवृत्तिलक्षणनियमनं करोति, एक्षोऽतर्यामी ते अत्र आत्मा निरुपाधिका मृतघशी आमेत्यर्थः । अत्र ते आत्मेति त्यतिरेकनिर्देशादन्तर्यामिणो जीव व्यतिरेकः सिद्धःअमृतवविशेषणाच सिद्ध्यति । तद्धि विशेषणं जीक्यवृत्यर्थम्। असयमी ते आमेर्युके आभशब्यस्य स्वरूपवचनशङ्कया। जीवन्यावृत्तिर्न प्रमो तीति हि अमृत इयुक्तम् । जीवयामृतवसिद्धेः परममनसाद्धीनयान्न तत्र तस्य निक्लाषिकमिति निरुपाधिकमूतवशाली आस्म परमामैव । अत्र अमृतम् स्योपाध्यभुक्य निरुपाधिकवसिद्धिर्द्रष्टव्य ।। पृथिष्ठया। इति पम; अद्भ्योऽन्तर राणनुरोधात् । अनन्तरं यस्य सूक्ष्म अंत या अषहिरित थेऽर्थ:। तेन पृथिव्यन्तर्गतवसिद्भिः । एष पृथिव्यां तिष्ठनित बहिः स्थितिःष्यते । शेषमस्मदीये आचार्यभाष्यतात्पॅयें विस्तरेण बुद्ध्यम् । यस्य पृथिवी शरीरमिति । मनु शरीरत्वं नम नेन्द्रियाश्रयमर्थाश्रयदि बाट नैयायिकोकस्य नस्यास्मा भिरनभ्युपगमात् । तत्र थस्येति षष्ठपर्याय निहर्पितावस्य सुषुमनन्वषध। न चान्तःप्रविश्नमग्र्यः म्; तस्य । पृथिवीमन्तरो यमयतीत्यु तथा पैौभक्षादिति नेत- ने - अनुमः नियमेन धार्यत्वशेषत्त्रयोरेष गोबीमर्दन्यायेन शरीरपदविवक्षितवान् । चेतनापृथक्सिद्धNथ त्वरूपं च शरोरत्रमत एव न्यायसिद्मसुनीतमिति कृत्वा सत्र ३ बिलक्षितम् । तेनैव सर्वदा निबम्यवशर्ययादेरर्थान् सिखा न शरीरंपषयनेकार्थभनाक्षतपक्षेयोऽपि ।। पृथिवीपदस्य अचेतनमृषिपमात्रपरवे तस्याः वेवितृत्वप्रसक्त्यभावेऽपि , 'यं पृथिवी ने बैचे, थुक्ति की पुषिभ्यामरि नदीसम्यो नान्तरिक्षे न दिवि’ इत्यत्र 'नान्तरिक्ष'यदि विद्वान्वावगमम् । , ‘यमात्मा न उँद’ति अवदर्थ पध्यम् । तथा च परममनो निधये ता अस्मा एम्मायबेठमतुल्य इति व्यशजमसृणषष्ठम् । अननुवषमभि ईशप , '४ पृथिवी न येते’ पस्ग, धिष्यसिफानि । पोखरे, 'थाः प्रविश्य अ.५ब्रा७, बृहदारण्यकोपनिषत् २३९ अत्र प्रश्नानुरूप्येण, ‘ इमं च लेकं ?ग्श्व लोके सर्वाणि च भूतानि योs. तसे यमयत्येष त आमन्तर्यामी ’ इति एकेनैव निर्देशेन सर्वान्तर्यामिणः उदा रुकं प्रति, ‘ते आगे ' ल्यामघप्रतिपादनसंभवात् , ' यः पृथिव्यां तिष्ठन्', ‘योऽप्सु तिष्ठन्’ इत्यादिपर्यायोपदेशबहुज्यं किमर्थमिति चेन्न - पृथिव्यादिके एकैश्चतुनि प्रभयेकं परिपूर्णवेन निपतृनयः स्सितिापनार्थवेन सार्थक्यात् । 'परिपूर्णचश्च अणुमालेऽपि वस्तुनि स्थितस निरवधिकवर्थविशिष्टतया प्रतिपति योग्यवमिति व्यासाँधैर्वाक्यावयाधिकरणे वर्णितम् । इदं हि पूर्णवं नैकेन पूर्वोक्तरीत्या निर्देशेन सिद्धयति । ननु, सर्वाणि च भूतानि योऽतरो यमयति,
- मे ही ' ति, 'अर्वभूतानामप्यसयमी एकोऽस्ति, स वक्तय' इति पृष्टवनमृद्
स्कं प्रति, ‘ पृथिव्यन्तर्याम्येव ते अतर्यामी, अन्तर्याम्येव ते असयमी "ति पृथिवआधातर्यामिणश्न उद्दकान्तर्यामिणधभेदयोघनमसक्तम्; अतपीठेषपस्य प्रगेव निश्चितवान् । अतः स त आत्मेत्यतसंशब्दो नान्तर्यामिवचनः अपि तु स्रुवचन इत्येव युक्तभिनि चेन्न - आमशब्दस्य बिनधास्वाद्यर्थः १४न् ' इत्यादावप्यैकरूयाय पृथिव्यभिमानिदेवातामं निहनियर्थ इष्यताम् । तर्हि अचेतनचर्या मित्रं न सिधेदिति चेत्-अचेतनविंशि2देवतापचेतनेऽनर्थाभिधम् उच्यमानम् अबाधात् विशे षषिशषभौधनिरूपितं स्मरसतः सिद्धमिति कथनीयम् । सहैिं, य आमनि तिष्ठन्निति पर्यायः किमर्थं इसी चेत् -अभिमानिदेवतातितिजीवानां शुद्धजीबरमासस्य च पूज्छरीरत्वमेत भोधनायेतेि । परन्तु पृथि७4ादिपदमभिमानिदेस्तायां म स्रक्ष्यताम् । धृतप्रकाशिकायामन्त भग्यविकरणे, ‘ सर्वेषु वेदेषु, ' सर्वेषु यत्र ’इति वेदयज्ञपथुषयोरप्तिमानि देवतापरत्वमभिहि ताम्; गुणश्रियामात्रविवक्षायां शरीरलायेगात्। दुध्यसैष शरीरत्वात् । तेनान्यभामिमानि वेल पर्यनभिबक्ष। नास्तीति अयते । पृथिम्पादितेज:पर्धन्तपाठनतरम् इत्यधिदैवतमियुप मंदरात् पुषेिध्यापियन बेवतापरत्वेन, भूतपदस्य अचेतनवैिशिष्टचेतनार्थकतझ यः सर्वेषु भूतेषु यत्र भूतपय च बीजपर्यन्तत्वेऽग् िअप्यमिकप्रणविषयेषु प्रागादिदानि तु प्रणमत्रपराणीत्येणे करसमिति वा स्वीक्रियतामिलनम् । रासायैरिति । भट्टपराशरमनैध मामसहस्र भाष्ये पूर्णवं खतएवाभाससमस्त अमखमयुक्म । यथा हि जीवः एजेंस्मन् शरीरे निविष्टोऽन्यशरीराभवेदेन अनर्थ न दें क्षमते, परिणैकपा -न तथाऽयम्; संपभत्रशाध्यमर्चकयैवावियादि भाष्यम् । २९३ श्रीरङ्गरामानुजमुनिविरचितभष्पयुक्त [अ.५.मा., याऽप्युपपते; ते आत्मेति व्यधिकरणनिर्देशधास्यभर्तारं । 'पतं विस स्ये' स्यादिवाक्यैर्विश्वशेषिणः कस्यचिदवगतत्वात् तेन बाधयेन प्रतिपत्रस्ते । आम = ते शेयी पृथिव्यादीनभमन्तर्यामीति प्रघट्टार्थः ॥ ७ ॥ ते दोषी पृथिव्यादीनामन्तर्यामीति प्रघट्टर्थ इति । यथा सूम्रस्फ सधैलोकसभा विश्वम्भरूपं प्रकमिति तस्य स्त्रस्य आधुर्वमेव थसवथेन शश्नीयम्-अर्थे सर्व लोकसर्वः भूतान्तर्निपन्तृवं श्रीवेक्षमिति गन्तमिव भन्न शष्यते । अतो यः पृथिव्यां तिष्ठस्निगैर्भ थप्रधान प्रयोगेशान्तर्याभिशस्वार्थ विधूयादुश्च एष ते आर्मानन्तर्याश्यत इति विधीयते ।। अन्तर्यामिणः पृपिंपादिं अन्तः प्रविश्य नियन्तृत्वरूपं चेतनवं प्रभाव इसमिति, ‘कोप्ताअनर्थ मी' ति प्रश्नस्य जीषहमिनो वा न वेति प्रश्नस्थतैव तस्या ; को देताविशेष में प्रश्न त । तत्रे; यावथोतरम् । सुशोपनिषदीय सर्वेभूतान्तमे स्यनुक्त्वा ते आमेति भूरयाममाशयः- इममन्तर्यामिणं औषं न मन्येथाः। अधु बक़ देहेन्द्रियसंघातामंत्र निधये निलिशनामयनामविश्वानवतामुपृथिव्यादिषु - आरम्भकेषु, भोग्यभोगस्थनभोगोप अगेषु, वेळ- उपकणे आणे, इन्द्रियेषु बभादिषु बान्वंत। यन्ता। अत एव ततभ्रक थी जीफ़मा अभितुमर्हति | न खलु मां प्रति क्वीिपबेन्नियतविधानदेवतादीनां सर्वेषी शरीरधाम , त म तसर्वनियन्तृवमद्धि । तस्जिदग्धि एव तबॉन्तर्याम्येष कश्चित् सः । अत एवम्भूतस्यान्तर्यामिणस्त्रमिमांसायोगात् मां प्रति आभत्नात् तस्या एषोऽन्तर्याम । नियमाभोऽष्टमूर्चादिरूपजीवोऽपैि; किन्नमृतोऽन्य इति । अत्र वाक्ये अमृतवं भूति लक्षणः जीवविलक्षणत्वं बेिगम् ओषमि नावे त्वमिमत्वाषया, ‘अहमेतान्सर्वान्तर्रामी"b हयाशुभापतिरिति , तस्य तक्षशिरूपितामत् जोयलिझषममिति तदुपपादनार्थं ' त आत्मेति । तुगर्भविशेषणम्। एषोन्तभैमी ते आमेयभ्युज्य अनुजदरूपावयमिषक्षन् प्रोत्र त आत्मेति प्रयोगात ‘लवन्तर्यामिक्षमर्षि न मया विशेषतो शमनीयम , सर्माणि भूतान्यन्त समयतीति वयैव कथा भूतशरस्याचेतनविशिष्टचेतन एव द्धतया सर्वचेतनतमिचय सुप्र. इला ' दिति सूचितम् । यथा वदभिमत्वमन्तममिणि त्वया खर्छ न शक्यते-तथाऽसदमित्र त्वमस्माभिः सरांति सर्वभूतान्तरात्मनः सर्वे वैलथुण्यसिद्धिरिति । असूत इत्युक्थैष देवताविरो बोsपि दर्शितः । अत्रादीनां अननमरणभावस्य प्रमाणसिद्धतया परिषत् नारायण एवभूत विश्वमा । असूतो हिरण्मय एवानन्तोऽयुतो नारयणोन्तर्याम नारायणनुभडे निघू ! इयं क्षरे लिह्निप्रकृयार्दितम् , ‘य इंडीश्वरो नारायशल्यः पृथि पृथिवीदेवती अमर्थः ’ति । पकब सुने अनिषदन्तर्यामिप्रकरणे ,' यः पृभिश्रीमन्तरे संबई-एष सर्वेक्ष माऽसपाप्मा भविष्यो वेव एवं नारायणः’ इति । आरमत्रेऽयमृततपम/ दिव्यो ? एोऽथ । अ.५.ब्रा.७. तृड्दारण्यकोपनिषत २५१ योऽप्सु तिष्ठभङ्गोऽन्तरो यमपो न विदुर्यस्यापश्शरीरं योऽपोऽ तरो यमयति, एष त आत्माऽन्तर्याम्यमृतः ॥८॥ योऽग्नौ तिष्ठन्नग्नेरन्तरो यमग्निर्न , यस्याग्निशरीरस्, योऽग्नि अन्तरो यमयति, एष त आत्माऽन्तर्याम्यमृतः ॥ ९ ॥ योऽन्तरिक्षे तिष्ठअन्तरिक्षादन्तरो यमन्तरिक्षे न वेदयस्यान्तरितुं
- ीम्, योऽन्तरिक्षमन्तरो यमयति. एष त आत्माऽन्तर्याम्यभृतः॥ १०॥
यो वायु तिष्ठन् वायोरन्तरो यं अयुर्न वेद, यस्य वायुः शरीरम्, यो वायुमन्तरो यमयति, एष त आत्माऽन्तर्याम्यमृतेः ॥ ११ ॥ यो दिवि तिष्ठन् दिवोऽन्तरो यं यौर्न वेद, यस्य द्यौःशरीरम्, यो दिवमन्तरो यमयति, एष त आन्भऽनर्याम्यमृतः ॥ १२ ॥ य आदित्ये तिष्ठनादित्यादन्तरो यमादित्यो न वेद, यस्यादित्यश्श रीर , थ आदित्यमन्नरो यमयति, एष ते आत्मऽन्तर्याम्यमृतः ।। १३ ।। यो दिक्षु तिष्ठन् दिग्भ्योऽन्तरो यं दिशो न विदुर्थस्य दिशशरीरम्, यो दिशोऽन्तरो यमयति, एष त आत्माऽतर्याम्यमृतः ॥ १४ ॥ यश्चन्द्रतारके तित्रैश्चन्द्रतारकादन्तरो यं चन्द्रतारकं न वेद, यस्य चन्द्रतारकं शरीरम् । यश्चन्द्रतारकमन्तरो यमयति, एष में असाऽन्तः याम्यमृतः ॥ १५ ॥ य आकाशे तिष्ठन्नकाशlदन्तरो यमाकाशो न वेदयस्याकाश ३:ी, य आकाशभन्तरो यमयति, एष त आमतयग्यमृतः॥ १६॥ यस्तमसि तिष्ठंतमसोऽन्तरो यं तमो न वेद, यस्य तमस्शरीरम्, यस्तमोऽन्तरो यमयति, एष त आत्माऽन्तर्याम्यमृतः ॥ १७ ॥ यस्तेजसे तिष्ठंस्तेजसोऽन्तरो यं तेजो न वेद, यस्य तेजश्शरीरम् यस्तेजोऽन्तरो यमयति, एष त आत्माऽन्तर्याम्यमृतः । __इत्यधिदैश्चतम् । अथाधिभृशम् (१८)-- एवमप्सु अभौ अतरिक्षे वयौ दिवि आदित्ये दिक्षु चन्द्रतारके आकाशे नमनि ते जसि जातर्यामिणमुचाऽऽ इत्यधिंदधतम्। उअपदिष्ट (मतर्यामि उत घरूपमिति शेषः । अथाधिभूतम्। अनयमिस्त्ररूपमुच्यत इति शेषः ।। ८-१; 1. उपदिश्यते । २४२ श्रीरङ्गरामानुजमुनिविरचितभाग्ययुक्ता [अ.५..७, यस्सर्वेषु भूतेषु तिष्ठन् सर्वेभ्यो भूतेभ्योऽन्तरो यै सर्वाणि भूतानि । न भिदुर्यस्य सर्वाणि भूतानि शरीरस्, यः सर्वाणि भूतान्यन्तरो यमयति, एष त आमाऽन्तयथमृतः । इत्यधिभूतम् । अथाध्यात्मम् ( १९ )– यः प्राणे तिष्ठन् प्राणादन्नरो ये प्राणो न वेद, यस्य प्राणशरीरम् । यः प्रणमन्तरो यमयति, एष त आत्माऽन्तर्याम्यमृतः ॥ २० ॥ यो वाचि तिष्ठन् वाचोऽनरो यै वाइन वेद, यस्य वाझ शरी यो वाचमन्तरो यमयति , एष त आत्माऽन्तर्याम्यहृतः ॥ २१ ॥ यश्चक्षुषि तिष्ठंश्चक्षुषोऽन्तरो यं चक्षुर्न वेद, यस्य चक्षुशरीरम् यश्चक्षुरन्तरो यमयति, एष त आत्मऽन्तर्याम्यमृतः ॥ २२ ॥ यश्श्रोत्रे तिष्ठन् श्रोत्रादन्तरे ऍ ओवं न वेद, यस्य श्रौं शरीः यश्श्रोत्रमन्तरो यमयति, एष त् आत्माऽन्तर्याम्यमृतः ॥ २३ ॥ यो मनसि तिष्ठन् मनसोऽन्तरो यं मनो न वेद, यस्य मनःशरीरम् यो मनोऽन्तरो यमयति, एष त आत्माऽन्तर्याम्यमृतः ॥ २४ । यस्त्वचि तिष्ठंस्त्वचोऽन्तरो यं स्वङ् । वेद, यस्य वक् शरीरम् यस्यचमन्तरो यमयति, एष त आत्माऽतर्याम्यमृतः ॥ २५ ॥ य विज्ञाने तिष्ठ विज्ञानादन्तरो यं विज्ञानं न वेद, यस्य विज्ञा शरीरम्, यो विज्ञानमन्तरो यमयति, एष त आत्माऽन्तर्याम्यमृतः ।२६।। सर्वेषु भूतेषु चान्तर्यामिणभुवाऽ इत्यधिभूतर। अन्तर्यामि मुक्तमिति शेषः । अथाध्यात्मम् । अन्तर्यामस्वरूपमुच्यत इति शेषः ॥ १९ ॥ एवं प्रणे वाचि चक्षुषि श्रोत्रे मनसि वचि चोवssई यो विज्ञाने --अभृतः । अत्र विज्ञानशब्दो जीवामः । समानमको माध्यन्दिनशाखा थामनस्यविज्ञानशब्दाने, आमनि तिष्ठन्' इति आमशब्देन निर्देशरीन, इनषस्य तस्य तच्छब्दवाच्यत्वयोगाचेति द्रष्टव्यम् । २०-२६ ॥ मीनि भूतान्यन्तरो यमयणन मत् संमुग्धमुखम्, तनो बीचमान्तर्यामिवोपि । शतप्रयनियमभ्यमुवदति ये विहाने तिष्ठत्यादि । १.१.७. ] इदारण्यकोपनिषत २५३ यो रेसि तिष्ठ रेतसोऽन्तरो ये तो न वेद, यस्य रेतशरीरम् यो रेनोऽन्तरो यमयत्येष त् आत्माऽत्र्याम्यमृतः । अदृष्टो द्रष्टा अश्रुतश्रोता अमतो मन्ता। अविज्ञातो विज्ञाता; नाभ्योऽमोऽस्ति द्रष्टा, नान्योऽतोऽस्ति श्रोता, नान्योऽस्ति मन्त, नान्योऽस्ति विज्ञान; एष त आत्माऽन्तर्याम्यमृतः । अतोऽन्पदतम्। ततो होद्दालक आनणिरुपरराम ॥ २७ ॥ इति पञ्चमाध्याये सप्तमं ब्राह्मणम् एवं रेतस्यन्तर्यामिणमुlऽऽह अदृष्टं द्रष्टा - विज्ञाता । अत्र पूर्वं रूपसाक्षात्कारयन्त्रम् । न तु चक्षुर्जन्यज्ञानवत्वम्; तस्य परमामन्य संभवत् । श्रोतृवं शब्दसाक्षास्करवत्वम्। मन्तृत्वं पन्नव्यविषयसाक्षाकिर्तुवम् । विज्ञातृत्वं विज्ञानशब्दननिदिध्यासनविषयसाक्षास्कतृवम् । द्रgभादिकं जीवस्या यस्तीति अदृष्टवादिना द्रधूमादिकं विशेक्षि। तादृशञ्च तन्न जीवयामीति भावः । अत्र च द्रष्ट्रवादी उआध्यनुक्तेः निरुपाधि बभर्थसिद्धमिति दुय्यम् । नाभ्यो -विज्ञानी । एष त आत्माऽन्तर्याम्यमृतः । अतोऽन्यदार्तम् । अन्यशब्दादेः संवननः पूर्वनिर्दिष्टसशस्यपस्त्रस्य, ‘समानेषु पूरच’ (‘सभाने पूर्ववत् ) इति साप्तमिकाधिकरणे व्यवस्थितवान् अन्नध्यभ्यशब्दन पूर्वनिर्दिष्टादृष्टवादि विशेषितानेिर्माधिकरूपादिसाक्षाकरादिमतो निषेध उपपद्यते । जीवय करणागतज्ञान २ अन्यस्तत्सदृशोऽदृष्टो द्रष्टा नास्तीत्यर्थः । एवमुत्तरत्रापि द्रष्टव्यम् । शिष्टं सृष्टम् । ततो होद्दालक आरुणिरुपरस्म । पूर्ववत् । (२७) (१) इदञ्च क्षणमधिकृत्य समभ्याध्याये द्वितीयपादे चिन्तितम् । ‘यः पृथिव्यां तिष्ठन्’ इत्याश्थाणुमित्रालणेऽधिदैवतमविलोकमधिवेदभधियज्ञमधिभूत मध्याभश्च अन्तवाँखतवेनोक्तोऽयमन्तथोमी जीव एवं स्था, बादथशेषे, द्रष्ट श्रेतेति कणाथतज्ञानवचोक्तेः । न च-दर्शनभयादिशब्दः रूपशब्दादिसाक्षा अट्टः अश्रुतः इथे पदे. यं प्रथिवी न चेदेत्युकार्थशरिग्रहः परगगनेऽन्थस्य जीव सवात् इथभयनिषेध इत्यत्र तदर्थमह अभ्यशब्दादेति । सङखान्येति } सदृश समन्येत्यर्थः । खप्तमिकेति । मी. --४.) तत्र, ‘समाने पूर्वभवदुत्पन्नाधिकारः प्रत्’ इति प्रध पूर्वपक्षेत्रम् । ‘स्मानमितरद्धेनेति शक्यं विमः। २५५ श्रीरङ्गरामानुबद्धनिविरचितभाष्ययुक् [ अ.५.ना.७. करपराः । तादृशप्तकालखत्वञ्च परमामनोऽपि संभवतीति वाच्यम्- तथा हि सति, ‘नाऽयोऽतोऽस्ति द्रष्टे (ति तदतिरितदधूनिषेधानुपपतेः। जीवस्यैव तदति रिक्तस्य रूपादिसाक्षात्कारवतः सस्यात् । दिशब्दानां करणायतज्ञानार्थक तया बसवे तु जीवव्यतिरिक्तस्य करणायनज्ञानको निषेध उपपद्यते । ईश्वरस्य करणायनज्ञानवत्वाभावादिति पूर्वपक्षे प्राप्ते -- उच्यते, “ अन्तर्याथषिदैवानि डकादिषु तद्धर्मव्यपदेशात " । अधिदैवाधिलोकादिषु भूयमणोऽतर्यामी परमा मैव; सर्वभूतान्तरात्रमृतत्वादेः परमरमधर्मस्य श्रवणात् । अधिलोकादयो माध्य न्दिने द्रष्टव्याः । अन्यशदथ पूर्वोक्तन्यायेन पूर्वनिर्दिष्टहृष्टत्वादिविशोषितनिर पाधिकरूमादिसाक्षाकर्दन्तरपरवेन वाक्यशेषोऽप्युदपद्यते । " न च स्मर्तगतद्धर्भाभिलपाच्छरीरश्च यथा स्यातं प्रधानम्, 'अदृष्टी द्रष्टे' ति श्रुतस्याङ्गूलविशिष्टदंष्टचथ, सर्वान्तर्यामिन्लादेश्च तदसंभवितधर्मस्य अवणन्न प्रतिपाद्यम् - एवं न जीवोऽप्यत्र प्रतिपाद्यते (वर।
- उभयेऽपि हि भेदेनैनमधीयते । काष्घ माध्यन्दिनश्चोभयेऽपि जैसे
र्यामिणं जीबभिन्नमेव आमनन्ति। माध्यन्दि हैि, ‘य आमनि तिष्ठामिनोऽन: इति, कण्वाश्रमपर्यायाने, ‘यो विज्ञाने तिष्ठन् ' इति आरमपदस्थाने विज्ञान पदभधीयते । अतो न जीवोऽतर्यामीति स्थितम् । (२) ननु आत्मनो ज्ञानाश्रयस्य कर्थ विज्ञानशब्दवाच्यत्वमिति चेन्न। अस्यार्थस्य वियपादे चिन्तितवान् । तथा हि –‘यो विज्ञाने तिष्ठन्, 'बिझने यज्ञे तनुते ', ' इनस्वरूपमयन्तनिर्मलं परमार्थतः ' इति श्रुतिस्मृतिभिज्ञनस्वरुप . स्वेनैवामनः प्रतीतेर्न ज्ञात आभा । अधघ' यो वेदेदं जित्राणीति स आमा , एष हि द्रष्टा श्रोता ’ इत्यदिश्रवणात्, अहं जानामि, अज्ञसिषमित्याद्यनुभ बाय आगतुकनाश्रय एव ; न वयं ज्ञानरूपः । ज्ञानरुपत्ववचनानि तु लक्षण कानीत्येवं पूर्वपले प्राप्ते उच्यते--"ज्ञोऽत एव । अत एव = “ एष हि द्रष्ट श्रोता रसयित भ्राता मन्ता बड़े। कर्ता विज्ञानमा लिनारमन ? पुरुसः' इति 1. स्वरूपस्यैव. क. निरुपाधिकेदादि । निरुपार्षिकं यथा तथा आदिशश्चमर्षः । अ.५.ब.७.] इदारण्यकोपनिषत् २५५ जीवस्य दृष्टवादिश्रुतेरेव ज्ञानात्मकोऽपि सन् स्वाभाविकज्ञानभ्यश्च भवतीत्यर्थः। ननु विभोरात्मनः स्थभत्रिकज्ञानाश्रमस्वे तज्ज्ञानस्य सर्वपदार्थसंबन्धात् सर्वश्यं सर्वदा स्यादित्यशङ्कयाह -- "उतिगत्यागतीनाम् + में विश्वे स्यादियं मऽपि, ‘ तेभ प्रद्योतेनै! आम निष्काशति, 'ये वै के चास्माल्लोकात् प्रयन्ति, द्रमसमेव ते सर्वे गच्छन्ति ' तस्साशोकम् पुनरेयस्मै लोकय कर्मणे ’ इति । जीवस्योत्क्रान्तियागतीन श्रवणात् जीवो न विभुः। अतो न सर्वदा सवेय पतिरित्यर्थः । ननु शरीरादुरकणं नाम शरीविष्यकाभिभानराहित्यम् । तच्च विभो रष्यामिनः संभवतीत्यलह " शमन चेतयो: । चशब्दोऽधारणे । विभुत्व पझे उक्तमस्य कथलिसंभवेऽपि उत्योः गमनागमनयोः स्वात्मना = स्वरूपेणैव संशयवान् विश्वे तदसंभवः । किञ्च भूतकरणश्रमसंपरिष्वक्तश्चैम, ‘एतास्तेजोम |- वासमभ्यादनो हृदयमेवाभ्यधका मति, ‘शुक्रमादय पुनरेते न ’ मिति शरीर व स्वामनैव गायगतिश्रवणात् विभुग्वे च तयोशसंभवत् न विभुरामा। "नणु तच्छूतेरिति चेनेतराधिकार ’ क्षेऽयं विज्ञानमयः प्रणेषु ’ इति जीवं प्रस्तुत्य, 'स एष महनज आम ’ इति न श्रुतेनर्जीव इति चेन्न -‘यस्यानुवित: प्रतिबुद्ध आत्म ' इतेि जीवेतरं परमात्मानमधेिय तथैव औन्न महत्वप्रतिपादनात् । "स्वशब्दोन्मानाभ्याञ्च ”‘एषोऽशुरस्मा चेतस वेदितव्यः ’ इति अणुचक्षषस स वाचकशब्दश्रवणमात् , “ वालप्तशतभागस्य शतधा कस्मि च । भाग्यो अंयः स विज्ञेयः ’ इति अणुप्तद्वी वस्तूद्धृत्य तन्मानन्दस्य जीवे अमननाचणुरेव। नवगुत्वे सति एकदंशक्षय कथं सकलदेहव्यापिवेदनपछम्भ इत्यत्र सागरेण परिहृमाह " अविरोधश्चन्दनन् ” । यथा इरिद्वर्जयिन्दुः शरी कैदेशस्थोऽपि सकलदेहव्यापिनमाहदं करोति, एवं जावोऽपि भविष्यति । “अक स्थितिवैशेष्यादिति चेन्नाभ्युपगमद्वदि हि " | इरिचन्दनबिन्दुदेर्लंदयादिरुप देशविशेषावलितिविशेषावस्तु तथाभाव; आरभनो न देशविशेषावसितिरस्तीति कथं तथावमिति चेन्न - 'हृदि दाग्रमान्मे ' ति जीवस्यापि शरीप्रदेशविशेषा ओन्तरगणागयोः सुखमरीरोपाधित्वेनपपत्या स्वरूपेणैव संपाश्चन भावार्षन्यत् भमइ छिति । एवं देहान्ताः स्वप्नसुषुप्तस्थानगस्थागती च द्रष्टये ।। २१६ औरङ्गरामानुजमुनिविरचितभाष्ययुक्का - [अ.५गा.. वस्थियभ्युपागमत्। अथ स्वमतंभ परिहारमाह “ गुणाद्वाऽऽलोक"। वाशब्दो मतान्तरव्यक्षेत्यर्थः । लोके यथा एकदेशसानामपि मणिद्युमणिपभूतीनां प्रभा व्यापिनी, एवमेकदेशस्थितस्यापि जीवन प्रभास्थानीयधर्मभूतज्ञानध्याप्य सर्ष णसुखदुःसाधनुभवसंभवाननुपपतिः । नवारमव्यतिरिक्तं ज्ञानं नास्तीत्यत्राह " व्यतिरेको गन्धवत् तथा च दर्श यति ” । यथा गन्धस्य पृथिवीम्यतिरेकः प्रेयक्षसिद्धःतथा, अहं जानामीति ज्ञानस्यान्मध्यतिरेकः प्रयक्षसिद्धः । ‘जानास्येवायं पुरुषः ' इति श्रुतिध तथा दर्शयति । " पृथगुपदेशत् । विज्ञानात्मनोः, पृथक्त्य = ‘न हि विज्ञानु विंशतेर्वपरिलोपो विधते ’ इति तद्वाचकशब्दैरेव ' पृथकृय, उपदेशदर्शनादा धर्मभूतं ज्ञानमस्येव । ननु ज्ञानस्यास्मापेक्षया पृथक्त्वे , ' विज्ञाने तिष्ठन् ' इत्या दिभृतीनां क गतिरियत्राह “ तद्गुणसारवत्तु तद्रुपदेशः मज्ञवत् । तुशब्द धोधं व्यावर्तयति । जीवे विज्ञानगुणस्यैव प्रारभूतगुणच विज्ञानमिति जीर्घ व्यपदिश्यते । यथा प्राज्ञस्य परमात्मनः आनन्दगुणसारंवत्, 'यदेष आकाश आनन्द न स्थात् ' इत्यानन्दशब्देन व्यपदेशः। ॐ यावदात्मभाविस्चच्च ने दोष तद्दर्शनात् / । यथा गोलादीनां यावद्वयक्तिभावाद्द्वचिभिर्गवादिशब्दै व्यक्तिनिर्देश इयते, एवमेव ज्ञानरूपधर्मस्य यावदमभावित्रत्वात् तद्वाचिन'ज्ञानशब्देन अर्मिणो ब्यपदेशो न दोषायेत्यर्थः । अत्र चकरात्, ज्ञानवत् आमनोऽपि ध्रप्रकः शरमेन, शनमिति व्यपदेशो न दोषयेति समुचिनोति । ननु सुषुप्यदिषु ज्ञानभावान्न ज्ञानस्य यावदाममाविर्भव । तत्राह “पुंल्वादिवत्वस्य सतोऽभिव्यक्तियोगात् । यथा सर्वद। विधमानस्य पुंसव्यञ्जकं बातोः यौवने अभिव्यक्तिः, एवं सर्वदा विद्यमानस्यापि ज्ञानस्येन्द्रियसंप्रयोग दशायामभिव्यकिः । अतश्च ज्ञानस्वरूपोऽणुराम फत च । ननु वि ! ज्ञानरूप एखामा विभुरस्त, तत्राह-"नियोपक्रधनुषमि प्रसन्नोऽन्यतरनियमो वाऽन्यथ । । किं सर्वगत आमा उपलव्धेरेव वा अनुष्ट ब्धेरेख ग हेतुः, उभयत्र । आद्यपक्षद्वये उपलब्धेरेव वा अनुषरुन्धे 1, पृषगुपबेल, त , तव शश्वेत : अ.५.७.} बृहदारण्यकोपनिषत २९७ यन्यतरनियमः स्यात् । तृतीयषले सर्वदा उपलब्ध्यनुपलब्धी स्याताम् । तत थोपलम्भनुपलभं पर्यायेण दृश्यमानौ नोपपदीयताम् । अणोज्ञानस्वरूपस्यैवामनः इन्द्रियसंप्रयोगादिकारणमहिम्न। कदाचिकी धर्मभूतज्ञानाभिव्यक्तिरिति सिद्धान्तपनं तु मानुषमधिरिति जितम् । (३) तथा तत्रैव पादे – कर्ता शास्त्रार्थवत्वा "दिति प्रतिपादितं जीवानां न परमामयत । तथात्वे हि प्रवृत्तिनिवृत्योः सालभञ्जिकत् अस्कने अयं निजपदः विधिनिषेधाज्ञयोरानर्थक्यं स्यादिति पूर्वपक्षे प्रश्ते - उच्यते। "परातु संस्क्रुतेः । तुशब्दः पकं व्यावर्तयति । तच्च ऊर्जुवं ५शत्-पणमात्मा'- अंतमित्यर्थः । य आननमन्तरो यमथती ' ति तकनृत्य पशयतत्वश्रवणात् । श्वेवं विधिनिषेघशास्त्रानर्थक्यम् । तत्राह "तप्रयत्नपेक्षस्तु विवृतमति पिद्धवैयर्थादिभ्यः"। परमात्मा जीकृतं पूर्वप्रयत्नमपेक्ष्य तदनुमतिदानेन प्रवर्तयति । एवंभति विधिप्रतिषेघावैयश्नुआइकयादिकं सिद्धयति । स भगवान् पुलोमाः अवाप्तसमस्तकामः सर्वज्ञः सर्वेश्वरः सयसंकल्यः स्वमहस्यानुगुणलीबमवृतः 'एतानि कर्माणि समीचीनानि, एतन्यसमीचीननी ' ति कर्मवैविध्यं 'संविधाय, ततु दानोचितदेहेन्द्रयादिकं तन्नियमनशक्तिश्च सर्वेषु क्षेत्रज्ञानां सामान्येन प्रदिश्य, स्वशासन अवधि शास्त्रश्च प्रदी, अन्तरामितयाऽनुप्रविश्य अनुभन्सया च नियच्छं तिष्ठति । ते च क्षेत्रज्ञाः तदहितशक्तयः तपदिषु रणक्ळेगादिकः तदभागः स्वयमेव स्वेच्छानुगुण्येन पुष्पपुष्यरूपे कर्मणी आदते । ततश्च पुण्यफापकर्म कारिणं ध्रशासनानुवर्तिनं शव धर्मार्थकममक्षेत्रेर्वशति(ते)। शासनातिवर्तिना तद्विपर्ययेण योजयति । अतः स्वाध्यक्ष्याञ्चदिवैकरथचोद्यस्य नामानः । दया हि नाम वार्थनिरपेक्ष परदुःखास हेण्णुना । सा त्रशासनातिभृतेयवसायिन्यपि। वर्तमान न गुणयावकसते । प्रयुक्त अधुस्वमेवs5=1 तनिंग्रह एवं तत्र गुणः। अन्यथा शत्रुनिग्रहादीनामगुणस्मसङ्गन् । स्वशासनातिवृत्रियवक्षायनिवृत्रिमात्रेण अनाद्यनन्तकल्मषचितदुर्विषहनन्तापरधानली करेिण निरतिशयसुखसंवृद्धये स्वयमेव प्रयतते । यथोक्तम् । 1, पराय, फ 2, संई विधाय, क. २४८ श्रीरामानुजमुनिविरचितभष्ययुक्त [ अ.५.ब्रा.७, ‘तेषां सततयुक्तानां भजतां प्रीतिपूर्वकम् । ददामि बुद्धियोगं तं येन मामुपयान्ति ते ॥' इति । ननु कू परन्तं बस्नं दृष्ट उपेक्षमाणस्य, अनुमतिं कृतमतो वा पुंसो नैर्जुष्षादिप्रसति स्वहितकर्मभृत्पुरुषविषये उपेक्षवे व, अनुमतृवे वा, प्रयोजकवे वा सर्वेश्वरस्य तस्य निर्दयवादिकमवश्यम्भावीति चेत्-- शात्र प्रवर्तनमुखेन सामान्येन अहितप्रवृत्तिनिवारणस्य इवात् नोपेक्षणम् । ततःप्रवृक्ति काले विशेषतो निवारकाभावलक्षणमुपेक्षकवं तु स्वतन्त्रस्य न पर्यनुयोज्यम् । एतादृशस्वातन्त्र्यमेव दोष इति चेत् – तत्र किं प्रमाणम्? न प्रत्यक्षम् ; तस्ये श्वरविषये अप्रमाणत्वात् । नाप्यनुमानम् । तत्र हि किमीश्वरास्यं धर्मिणं शास्त्रैक समधिगम्यमभ्युपेत्य तस्वातन्त्र्यस्य दोषमनुमीयते, उजानश्शुभाम्य? अनभ्युपगने हेतोराश्रयासिद्धिः । अभ्युपागमे धर्मिग्राहकेण शस्त्रेण तस्य गुणस्वेन प्रतिपक्षवत् कालात्ययापदिष्टत्वम् । चिकीर्षपूर्वक्तमत्वेन समञ्जिकाबैलक्षणतथा नीस कर्तृत्व ने शास्त्रानर्थक्यम्; प्रवर्तकशनचिकीर्षयादकवेन सफश्यत् । काल दिक्ष सबाणकृतिहेतोरीश्वरस्य न वैषम्यादप्रसक्तिश्च । उक्तञ्च भवंत पराशरेण निमित्तमात्रमेत्रोस मृज्यनां सर्गकर्मणि। इति । निमित्तमात्रं = साधारण कारण?] मात्रमित्यर्थः । गीतश्च भगवताऽपि -- ‘तस्य कर्तारमपि मां विद्धकर्तारमव्ययम् । इति । साधरणकतरं विद्धि । असाधारणकर्तारं न विीति हि तस्यार्थः । उक्त व्यासायैः " वैयर्थं यावत् न स्यात्र विघनप्रतिषेधयोः । नियन्तृध्रुतेतावान् सङ्कोचो ने स्वकः परः "।। इति । मन्वेवं साधारणकारणं ’ व सर्वकायोंयतिसंभवे ईश्वरस्य प्रयोजकवानुम वादिकं ( अनुमन्तृचं प्रयोजकत्वादिकं ?) कुतोऽभ्युपगन्तव्यमिति चेत् कपभायामेवेदृशचोद्यवकाशः । 'अन्तःप्रविष्टः शस्ता जनानां सर्वामा', 'एष वे साधु कर्म कारयती' त्यादिप्रमाणप्रतिपन” ईदृशबोधनक्काशादिति स्थितम् ।। 1. चे. क 2. साधारण कर्तार, क. ४. अरणत्वादिमिरे, ऊ, ४.५.८.} इदारण्यकोपनिषत २९९ ५-८. अथ ३ वाचक्रव्युवाच-गालणा भगवन्तो इन्तासमिमं हौ प्रश्न प्रक्ष्यामि। तौ चेन्मे वक्ष्यति, न वै जातु युष्माकमिमं कश्चित् त्रबोधं जेतेति । (५) तथा प्रामपादे - जीवस्य यत् स्वभोगसाधनशरीरावाधिष्ठवम्, ने तत् यभामायत्तमिति पूर्वप उच्यते ५ ज्योतिराद्यधिष्ठानं तु तदमननात् प्रण अता शब्दात् ” । प्राणः जीवेन सह ज्योतिरादीनाम् अभयादिदेवतानां यत् प्रणविषयमधिष्ठानम् = जीवेन अम्यादिदेवताभिश्च क्रियमाणं प्राणकर्मकाधिष्ठानं यत्, तत् तदाभननात् = तस्य परममन आमननात् संकल्पादेव भवति ; ' योऽश तिष्ठनमेरन्तरो यमग्निर्न वेद यस्याभिः शरीरं योऽप्तिमन्तरो यमयति', 'य आत्मनि तिष्ठन् ' इत्यादिशब्दात् । "तस्य च निवात् । सर्वेषां परमामनाऽधािडलस्य याकस्वरूपभावित्वाचेति स्थितम् । प्रकृतमनुसरमः ॥ (५-७.) अथ है चक्रुध्युवाच । । अन्तर्यामित्राणे प्रसिद्धे बसबिद अद स्ले याज्ञवल्क्येन पशजिते, सर्वेषां ब्राह्मणानामेवमेव पराजयो भविष्यतीति मम्य भाभा गर्यो, ‘भातिगॉक्षीर्मा ते मूर्धा व्यपसव् ’ इति यज्ञविवयस्य सतोधोलचा भीत्या पूर्वमुपताऽपि ब्रवणानुज्ञां प्राप्य पुनः प्रय्त्रमा अनुज्ञादनाय अक्षणानुव चेत्यर्थः । श्रवणा भगवन्तो ऽन्ताही -- अशेषं जेतेति । हन्त ! हे भगवन्तो बायणः ! इमे याज्ञवल्क्यमहं प्रश्नद्वयं प्रक्ष्यामि । तस्य चेदुतरं मे भक्षद्वयस्य या:वस्त्रयो वक्ष्यति, तदेमं यज्ञवल्क्यं युष्माकं मध्ये ब्रह्मोघं प्रधदं भाति जेता केऽपि जातु नास्तीत्यर्थः । अघोघम् । 'ववस्वपि ध्यप् चे' ति क्यप् । अति9ननुपसंहारे मूर्धपतः स्यादितिं गार्गी भसितव्रता। याज्ञवल्क्येन उठूलके अस्म ओं नूतरणे मूर्धगतस्ते भविष्यतीति पश्चाद् भसितबतेि परजिते गार्गी , सकृदुपरतापः पुनः प्रश्न गुयोऽनुमतो भवेअत्रेति शक्या जाणानुमतिमपेक्षमाण, अनुसरणे मूर्धपातः स्यादिति संथे शमनपूर्वकं प्राकृतातिप्रश्नरीतिं परियज्य यथाक्रमं पुनः अधुमारभतं यह ध ३ पाचवीति । यदूर्धमिस्यादिना भूतमरिष्यत्सर्वथाष्टिश्चमश्रिर्थगतप्रहणेन तदाधात्रश्नः चंतेदतुर्मुखश्रीमन्नावाप्रश्नापेक्षया विलक्षण इति नायमतिप्रभः। प्रसिते इति । उ कप प्रभिद्धिः पूर्वाञ्जगारभसे वर्जिता । 3A २५२ श्रीखशमनुजनिविरचितमष्ययुक्का । - [अ.५.A.८. [' तौ घेन्मे न विवक्षिष्यति, मृधेऽस्य वियतिष्यतीति पृच्छ गार्गीति।१ | साहोचअहं वै' याज्ञवल्क्य यथा काश्यो वा वैदेहे वेणुव्र उज्जयं धतुरधिज्यं कृत्वा द्वौ बाणवन्तौ सप्तातिव्याघिनैौ हस्ते कृत्वोपतिष्ठदेवमे यई वा द्वाभ्यां प्रक्षार्थ पोइयाम् । तौ मे ब्रूहीति । पृच्छ गार्गाति ॥२॥ सा होवाच यद्र्व याज्ञवल्क्ष्य दिवो पदबघ) क् पृथिव्या यद 1. इदं मुन्नमेतद्भाष्य कः कोऽधिकम्। माध्यन्दिने तु एतसष्ठ निर्भवः। परन्तु विपति इति परं तत्र । तदेव तत्र युतम् , 'फ्यधो, (५--२३) इयासुरान् । 2. आई वै लाश। द्वे प्रश्नौ प्रक्ष्यामीति प्रथमवाक्यता तत्र दर्धिता। वह आये त्व इति ने उपवस्थामयन्तमेकं वक्ष्यम् । परन्तु अहमिति पुनर्वचनमि यथैमि। अषाथि व्यवहितस्याहम्पदम सार्थ तदिति तमपम् । [त चेन्मे न विवक्षिष्यति मूर्धाऽस्य त्रिपतिष्यतीति । मे मम ते प्रश्न अयं यज्ञवल्क्यो ने प्रतिवक्ष्यति यदि, तर्हि माम्, ‘मा ते मृषा व्यपप्त' दिय मॅन्यायेनाक्षवादिनीमिव पूर्व शप्तवतोऽस्य याज्ञवल्पस्यन्नसिष्ठस्य मूर्धा विपतिष्यति प्रतिष्ठाग्रहणदिति अस्मिन्नर्थे ब्राह्मणा अनुगृहन्वित्यर्थः ।] एवमुक् आपगाः आहायानुमतिंमदुः । पृच्छ मार्गात स्पष्टोऽर्थः ॥ १ ॥ सा च । तदेव याज्ञवल्क्यं प्रति जागरूणानुमतथा वाचल्योक्तमाह अई वै याज्ञवल्क्य--बृहीति । हे याज्ञवहस्य! अहम्, वै प्रसिद्धं यथा तथा आशीदेशभवः विदेहदेशभवो वा उग्रर्णवः शूरवंश्यः यथा उज्ज्यम् उत्सृष्टी धनुः पुनरपि सञ्जयं वा नैं बाणधन्तौ – बाणशब्देन शराने यो वंशसणः सोऽभिधीयते । तद्वन्तौ – सपनातिव्याधिनौ सपदायतव्यधनशीले च शरौ इस्ते गृहीम उपोसिष्ठेत् सपद्मसमयं गच्छति, एवमेवाहं () द्वाभ्यां प्रक्षाभ्यां समुपसिlऽसि -- उपोदथाम् । साधार्तुङ् । ‘गातिस्लावुपा भूभ्यः ’ इति सिचो झ्झ - तौ मे अभी बूझीयर्थः । एवभुत आह मान वल्क्यः पृच्छ गार्गीति । स्पष्टंऽर्थः ॥ २ ॥ सा होवच । सा गर्ने प्रच्छ। तदेह यचे याज्ञवल्प दिवो पर्वोक् पृथिव्याः – प्रोतश्चेति । हे यज्ञक्रय! दिवो यदुत्रं युधै ज,५.८.] R (५पनि २५१ न्तरा वावापृथिवी इमे यद् भूतश्च संवष भविष्यचेत्याचक्षते, कस्मिंस्त तथा प्रोतदेति ।। ३ ॥ स होवाय पद्यं गार्गि दिवो यदर्वा (च) पृथिव्या षदन्तरा आधुथि मे यद् भूतश्च भवच भविष्यचेत्याचक्षते, आकाशे तदोतंश्च प्रोतश्चेति ॥ ४ ॥ स होवाच नमस्तेऽस्तु याज्ञवल्क्य, यो म एतं व्यवोचः। अपर स्लै धापस्येति । स होवच पृच्छ गार्गानि ॥ ५ ॥ स पक्ष में 'तुजातम्, पञ्च पृथिव्याः पृभिपयोधखन थदतुजातम्, 'अनयोर्धावापृथिव्योरन्तराळबार्सीि थत् , ये चेमे द्यावापृथिश्चौ, कात्रयपरिच्छित्रज्ञ यद्वस्तुजातम् [ व्यवहारविषयं ( यः ?), एतत् सर्वं कुत्र वा, दीर्षतिर्यक्ततुष्ब्यि ए, ओतं प्रोतश्च, तत् ब्रूहीति अर्थः 'पदवी पृथिव्याः ’ इति पाठेऽथ यमेवार्थः॥ ३ स होवाच। यज्ञवल्क्योऽत्रोत्तरमाह वक्ष्यमाणम् । यदूचे -- आकाशे ततश्च प्रेतश्चेति । हे गार्गि! यद्ब्र्युमिवादि ववुक्तं सर्वमाकाशे ओतव प्रोतचेत्यर्थः । आकाशशब्देन चात्र न वायुमदम्बरं घृते । तस्य सर्वत्रिका राश्रयत्वाभावात् । किन्लब्यताकाशः । एतच, ‘ अक्षरमम्बरान्तधृते:" इत्यत्र सितम् । शिष्टं पूर्ववत् । ५ ॥ सा होवच । अथ गार्युवाच । किमिति । नमस्ते – व्यवोचः। हे याज्ञवल्य ! भवं मे एतं प्रश्न विविच्योक्तवानसि, तस्मै ते नमोऽस्तु । इति तदुज्जुसरमयाझ अपरस्मै द्वितीयप्रज्ञाय धावपख चिरं सावधानं कुर्वित्यर्थः । स शेलाच पृच्छ गगीति । सः याज्ञवलपः, हे गार्गेि! पृच्छे त्यनुमेने इर्थः ॥ ५ ॥ 1. लोकशाही छ, गः १६. अनयोरि ल्यादिस्थाने, ‘कविभ्यन्तरस्कतैि फलहरू परिच्छिनचे 'बेतालवे . ग, ओोक्षयेः । उपरिमुक्तिभाठे मूले सेि इस्साहैषधीय, विधूधिवसंग्रहथ न ये इमे इति स्थाप्यताम् । अस्य कृत्नस्त्र पश्य दैन्य गीरिवाननिर्देशनैर्भस्थ औमाध्योऽणभाव, पद्म भूतशैयाधिज्मेष शुक्षयम्। गमिशाबिग जंगल भाषाणभाभमिते ज्ञेयम् । । ।। ५ औरामानुबशुनिविरनितभाष्ययुक्ता [म.६.. पक्षिन् पञ्च पञ्चबना आकाशभ प्रतिष्ठितः। तमेवप्रय आमनं विद्वान् अश्नमुतोऽसृतम् ॥ १७ ॥ ‘देव। एवं ज्योतिरुपसते इति च, देव ज्योतिरेवोपासते इति वा बाषयभी स्यात् । तत्र न प्रषपः को भते ; मनुष्याणामननिषसात् । तसा ज्योतिरेवोपासत इत्यर्थः ’ इति ॥ १६ ॥ यस्मिन् -- प्रतिष्ठितः । पञ्चबानसंज्ञाः पश, आलम का मति ति इत्यर्थः । अत्र काशब्दो तन्तस्याप्युपलक्षकः । पूर्वम् , 'ज्योतिषां ज्योति ' रिति षड्यन्तज्योतिश्शब्दस्यार्थनिर्णायकसापेक्षषर , अत पञ्च जनशब्दस्याप्यर्थनिर्णायकम्सापेक्षवाच, पचनसंख्याव्ययोग्यानि ज्योतयनिद्र यष्येवेत्यथसीन्ते । उक्तञ्च व्यासयैः – ‘भूयैन पकसंख्यया । विशेषितवान् । पक्षसस्यज्योतिरतप्रसिद्भाचाच परिशेषेणेन्द्रियवगम ' इति । वमेवभन्य आत्मानं विद्वान् ब्राह्मभृतोऽमृतं । तादृशभभानिर् अमूर्त अस्पेर्के विद्वान् अन्यः पूर्वमन्ने उपस झवेनोक्तदेवेभ्योऽथ गछध्योऽपघ्नो भीत्यर्थः ॥१७॥ - पश्च पजना इति । एना इयत्र प्रतिष्ठिता इति विपरिणमयापः । अत्र , गन्धर्ष. पितरो देवा असुरा रक्षांसि पथनउद्धः । निषादपक्षमा च वरो अष: पदजमा इति च । सोऽयं निरुद्धे संविधा असिँखोर्थःपरं श्रो वर्णाः संसः । जारिनेति पञ्च में । (५प्रम) स्युः; 'युः पुमांभ: १ध बना. ' इति परिषदल तुष्ये इन शरीरले तु पञ्चपञ्चाङना इति ङांख्यसंम अधष्ठितिरमणं ५*ीय मिश्रण. मृत(मन्त्रानुसार सदुक्ति संप्रोपसंसदि'ई। । र योशिमिति पूर्वमन्त्री, अत्र पचेति २ ने "नक्षत्रबनविणुकमिडपण प्रदान तत्र सुरों में भी बनती म। मिजो भाति तश्यमः' ज्योतिष प्र । आं पुनरे मैश्वर्शनं स्नेशुकिर्ति चेत् –एसवनिराः पञ्चशितितपरतया पद्धः प्राप्त । मथतम् । अनेन विनिगमनविरहे स्वमभ्यः श्रीडित है वायात् पश्चकितही गए; ईनिभमर्षशत्र तषेिति पुः पथः। अन्यार्षलबारे पुतगतीर्थः व.६...] इवारण्यकोपनिषत् ३४५ परश्व ज्यय इति निपपरमं किमतम् । सस्यमरेआशशश्च प्रतिष्ठित इति पृषण्वलायोगात् । अथ तर्हि, पण पञ्च जन' इनैि पनिशतं तत्तकप्रपञ्चमुलेन भौग• वर्णनम् । आश्व इति मोक्षस्य | तदुभयै यस्मिन् जोषातभनि प्रतिष्ठितमिति खौख्यार्थोऽस्रि ते चेत् - तदनुपप्रमेय; जीय परमश वनान्तर्गततया तदन्यस्यै प्रतिप्रस्थानौचित्यत् आधश इति परमम्योमभगेन परममिनि डभषविहिंप्रियं मत्रर्थनास्मस ततोऽपि अपायस्व । अतः पुत्रेतिरानुगुणस्वर एव पुरु तं विद्यन्त इति । ननु महादिपदक पधजनपदं सेवा, ‘दिक्संख्ये संज्ञाया' मिनेि सुन्नदिति कथम् । सप्तपस्ये, पञ्चजनपदस इन्द्रियकार्ये कुत्रापि प्रभोगभात् । अनादिश्यवहर जिन संगपनस्यापुरत्र । एपेक्षया १शजनपदेन प्रसिद्धमनुष्यपदमर्षमणस्त्रचितवान् । इंडिपलिया अवयवे च जनमंबधित लॐणया तस्मणेभ्यैष शुकान् | अस्तु ॥ पत्रेि द्विारे नि धा पहाश्वे विस्तृतरस्मन् जनशब्दविषक्षितेन्द्रियविशेषणमिति उच्यते । पत्र जनशब्दो मनुष्ये ३१: । अत एव तामथाचार्वानपेक्षणान्न समासः । इद तु षषजनसाम्बः अनशत्तमनुदात्तभ्रषणा समाप्त कः ? तत्र पञ्चशदस्य पवि विस्तार समीक्ष्य संपा गयं ए प्रसिद्धः , अभणैथिलञ्चेनि संख्यावाचकेन सभासो पुनः । एव, नर्सिस्ये संज्ञायाम्' इति संग सिखम्। न प्रयोगः, ‘पशन श पर्वषतानां यन्वाय भय ग्राम' ति क्षणात् । तत्रार्थमशेषनिहास्रयां यक्षराधिअषलपेल इहय तपन्त्रस्यलेगलाई दिनचर्यावरणनिनि न कस्यचिदर्थान्तरस्य प्रसचिः है मान्दिनोकरीया पश। जनत्व जायमानतया, अनशब्दश्यार्थमनुध सैबरियाणा के अधिग्रे जनाधिपुष्पदप्रयोगः, 'हे य एते पत्र ।प्रका ' ति आन्दोपहरणेन ध्रभाष्ये दर्हितः | ऑन ए मिडस्थोऽपि विपि पुरुषावेन ही पुनसभामनिः, ‘अयं हि ऐ ( सी ' त्यादिनः शांचे अषदि पर्शन्तनं भयो पुर्बम्यस्यानुरोध : अम इ म्वनुरोधेन श्व आवशनोमियमेवेति कर शये थामम। परंतु प्र यन्निरसुता मन्त्रोक्षयिष्या निश्चय ५० जनक ः। अयशाखासगुनमोकं प्राझिओं (ठंयत्री अयोतिरति परं हवं ति गहः। यत, ज्योतिषी योनिः’लम बस्इन्तज्योतिर्षि संजयोनि है भीमबे , अश्वसामेलाषेमेट, मोतियाबिंद बाधन्तात्रियस्य हवः । शो:परक मानिधनममर्षवर्भव । तथाच इमे प्रषहमलधिर्वि चक्षुः श्रोत्रं भः तलिस्मीति पण षषतःति विहितम् । अनुशब्दसम्प्रयारा मोहि अनि विवक्षितवाच । । ३५४ श्रीरङ्गसमनुबमुनिविरचितभायुक्त ४५८ एतस्य वा अस्य प्रशासने गाणिं द्यावापृथिव्यैौ विधुते तिष्ठतः। एतस्य वा अक्षस्य प्रशासने गार्गेि निमेष। शृङ्गं अहोरात्रषषर्धमासा मास लैबस्संवत्सरा इति विश्रुतालिष्ठन्ति । एतस्य या अक्षरस्य प्रशासने गार्गिं प्राप्य नद्यस्स्यन्दन्ते तेभ्यः पर्वतःप्रतीच्योऽन्या य याश्च [ नमसै – 'देताभ्दं चे' ति पूर्वपदस्याऽऽनङ् -- विधूतै विशेषेण धृतौ सन्तौ तिष्ठत इत्यर्थः । प्रकृष्टं शासनं प्रशासनम् । कचिक्षप्य प्रतिहतखमेव शासनस्य प्रश्नर्थः । ततश्च सर्वविधग्रकं शमनमिति फलति । प्रशासितारं सर्वेषामिति प्रमाणानुमारात् । ततश्च सर्थविषयकशासनाधीन सूर्याचन्द्रघबटुथिव्यादि'पानफलं फलितम् । | ततश्च प्रधानजीवयोः कर पेण थकिञ्चिद्धारकवेऽपि प्रशसनशब्जितसर्वविधयकशासनाधीनसर्वभारतवानि बात् नlन जीवो वा प्रधानं वा प्रतिपाद्यते । इदछ, " सा च प्रशासन " दिति सूत्रे स्पष्टम् । एतस्य च अक्षरस्य प्रशासने गा िद्यावापृथियी विधृते तिष्ठतः। स्पष्टम् । एतस्य - संवत्सरा इति वैधृतास्तिष्ठन्ति । इतिशब्दः प्रकर वचनः । संसर इत्येवंजातीयकाः कलविशेष इत्यर्थः । एतस्य प्राच्यो नद्यः - दिशमनु । अत्र प्रशासने इति सतिसप्तमी । प्रायः प्राकमधइः प्रसिद्ध गन्नाथ नद्यः तेभ्यः हिमवादिभ्यः पर्वतेशः लेकोवराय स्यन्दते । तस्यासनभावे तः स्यन्दनाय न प्रभवन्तीति भावः ।। प्रतीच्यः = प्रधष्ठलः, अन्याः उदीच्यञ्च नद्यः तधा यां यां च दिशमर्तुः प्रताि मताः (ताः), सर्वा एता एरस्य प्रशासने सति प्रस्फ्दन्ते इत्यर्थः।। 1,शासनाधीनयायुषम्यादि घारगाव भई से पर्यवस्यति । अत्र प्रधानरस्य अहार अवेऽपि शसनीनधारलभाषत् जीवस्य प्रशासनाधीनयरिकरिकवेऽपि प्रशसनशन्दित सविषयश्चासन्राघीपर्वधारवासंभव नत्र’ इति ख. गः १धते । यस वा दीि संभाधीनस्थितिषुक। संभाषीनषिधष्यते भयो ४.५.प्रा.८.] इदारण्यकोपनिषद् २५५ एतस्य वा अक्षरस्य प्रशासने गार्गेि ददतो मनुष्याः प्रसँसन्ति, यजमानं देवा दट्ठीं पितरोऽन्चायलाः ॥ ८ ॥ यो वा एतदक्षरं गार्थविदित्वाऽभिछेके जुहोति यजते तपस्तपते बहूनि वर्षसहस्राणि, अन्तद्वद्देवास्य तद्भवति । यो वा एतदक्षरं गाग्र्यं विदित्वाऽस्माल्लोकात् प्रैति, स कुंपणः। अथ य एतदक्षरं गार्ग एतस्य -- प्रशासने ददतो - अन्धायला । एतस्यैवाक्षरस्य प्रशा सने निमिते ददतः – प्रशासनरूपया तदक्षप्र दानं कुर्वत इत्यर्थः आशाकैर्यसुखघा वानं कुर्वतो जनान् अन्वायत्ताः अनुशासतः मनुष्याः प्री सतीत्यर्थः। प्रशासन इत्येतत् यजमानं देवा इत्यत्र, दर्वी पितर इत्यत्रापि संबद्घते । अन्वायत्ता इति पदं देवम्नुध्यपितृसाधारणम् । द्वितीयान्तपदानां प्रशंसन्तीत्यनेनान्वयः । तथाच परमामाज्ञया थागं कुर्वाणमन्वायत्तास्सन्तो देवः प्रप्तन्त । परममाज्ञया प्रद्युम्न वव हेममवायनासः पितरः प्रशंसन्तीत्यर्थः । एवमेव व्याख्यातं व्यासाँडैः ॥ ८ ॥ यो वा एतदक्षरं गायेविटिला –भवति । उक्ताक्षरपरब्रह्मज्ञानमरेिषा नियमणं होमयज्ञबहुकालसध्यतपदिकं सर्वमष्यस्य कर्तुः अन्तावदेव नश्वर साधनं भवतीत्यर्थः । यो - स कुषणः । तत्रागमनतरेण लेखदस्रलोकान्तरं लम्सापि शोच्यत भवतीत्यर्थः। कृष्णः शोच्यः । तदज्ञानात् संसारो भवतीति नैश्च स्यन्त इत्यदिना । अत्राबेसनप्रवृतिः ; उपगी चेतनत्तः तत्र ददतो मनुष्या कि क़िअत्तिः; यजमानं दुर्थमिति वैदिकात्तिः | ननु त इयत्र अन्षयसा अं पइं माऽकृष्यताम् यजमाने दबाँनियनयोभ अन्वयश यनेन शान्ताकाशस्थान प्रशंसन्तीयषोऽपि मा भूवियत्र एवमेव व्याख्यातमितेि। अन्यायिता इति शमगमदप्रतीक्षा दिनैः खंभुतप्रशंसन्तिपवान्वयेनैष यथापई थखमानं वेत्रयादेः ण कदक्षतया अन्ते युतं अन्वयता इति पवमविशेषा सर्वत्रान्वेति भावः एवमत्र प्रदान ईयस्य प्रशंसन्तीयत्र नान्वयः, किन्तु ददतं इयादौ; ‘याद लोमादिकं यह प्रवर्तत’ इति भाष्योऽसाविति । एवमेवेयानि विस । अदहाने अंसारः, यशने च मोक्षः, तदिदं प्रमेयमियाझ योवा एतदिति । स कुण {ी। ये दि लाकौयं भोग्यं स्खथमभुकस सैधचे ४ङ्गोपजीवननिर्वर्तितदायकः, स तृपणः । संपन्नासपरमस्ममो गझला सर्गादौ प्रभेत्सोऽपि ईश एवेति । विदित्वाऽस्मोकात् नैतेि, स ब्राह्मणः ॥ ९ ॥ तद्वा एतदक्षरंगायैदृष्ट ट्रक्षुश्रेवमतं मन्त्रविज्ञातं विज्ञात्।नान्य दतीऽस्ति द्रष्ठ नान्यदतोस्ति श्रोत नान्यदतोऽस्ति मन् नान्यदतोऽस्ति विज्ञातृ। एतस्मिन्नु खल्वक्षरे गाग्र्याकाश ओतश्च श्रोतवेति ॥ १० ॥ बाबन्। यो वा एतदक्षरं गागि विदित्वाऽाछोकात् प्रैति ब्रह्मज्ञानवान् क्रियते, सः ब्राह्मणः ब्रह्मवित् ब्रह्मणोऽनुभविता । मुक्त इति यावत् । तथा च भगकता भाष्यकृता, यो वा एतदक्षरै गार्गीत्येतत् व्याकुर्वता, “यदज्ञाना संसारप्राप्तिः, यज्ज्ञानाचामृतत्वप्राप्तिः, तदक्षरं परं ब्रखे ! ति भाषितम्।। ९ ।। तद्वा एतदक्षरं गाग्र्यदृष्ट-विज्ञातृ। अयोगिरिदृश्यं सत् द्रष्ट रूपादि साक्षात्कर्तृ । एवमश्रुतममतमविज्ञातमित्यत्राप्ययोगिभिरिति योज्यम् । योगि विषये, 'द्रष्टव्यश्श्रोतव्यो मन्तव्यो निदिध्यसितव्य' इत्युक्तः । श्रोतृ शब्दसाक्षा त्कर्तृ । मन्तु मन्तव्यसाक्षाकर्तृ । विज्ञातृ अध्यबसेयसाक्षाकर्तृ। नान्यदतोऽतःि द्रष्ट - विज्ञात् । अत्रापि अन्तर्यामिब्राझणव्याख्यानोक्तरीत्या अन्यशब्दस्य तत्सदृशपरत्वमेव । यथ, 'चोळ एव भूपतिः, नान्यः' इत्युक्तः तत्सदृशभूपििनषेध परवम्, एवमिहाप्यदृष्टत्वादिविशेक्तिनिरुपाधिक्द्रष्टवाश्रयस्य परमात्मनः साशं विमपि नास्तीयेवार्थः । यद्वा यथा एतदक्षरमन्यैरदृष्ट सत् स्कयतिरिक्तसमतद्र स्वव्यतिरिक्तसमताधारभूतञ्च, एवमनेनाक्षरेण अदृष्टम् एतस्याक्षरस्याधारभूतमेतस्य द्रष्ट नास्तीत्यर्थः । पूर्वव्याख्यायां समनिषेधः; अस्यां व्याख्यायामधिकनिषेध फलति । न च, 'नेह नानऽस्ती ! तिवत् 'नान्यदतोऽस्ती' त्यादिवाक्थस्यापि अब्रह्मात्मकवस्तुनिषेधपरत्वोपपतौ समाभ्यधिकनिपेधपरतया व्याख्यानं विमर्थमिि बाच्यम् - तद्वदत्रैक्यविधिशेषबभावेन समाभ्यधिकनिषेधपरक्यैव युक्तत्वात् । उपसंहरति एतस्मिन्नु खल्वक्षरे गाग्र्याकाश ओतश्च श्रोतश्चेति। सष्ठोऽर्थः। इतिशब्दः प्रतिवचनसमाप्तौ ॥ १० ॥ अदृष्टं द्रष्टित्यादिना च उद्दालकं प्रति अदृष्टो द्रष्टल्याद्युक्तस्मारणम्। अनेन समाभ्यधिकरत त्वोधनेन मुक्षुपास्यतयोक्तस्यास्थ मुरुप्रप्श्वगपीति सूचितं भवति। अस्य अन्तर्यामिवेदस्य फलं सर्ववित्ममिति च कन्धशक्यानूक्यागौतमेन ज्ञापितमेव । इयमेवाक्षरविद्या मुण्डके १.५.८] इदारण्यकोपनिषत् २५७ सा । होम।च- अलिण भगवन्तस्तदेव बहुमन्येऽषं यदसामभस्कारेण पुष्येभ। न वै जातु युष्माकमिमं कश्चित् अज्ञो जेतेति । ततो है वाचव्युषमि ॥ ११ ॥ इति पञ्चमाध्याये अष्टमं प्रेक्षम् । एवं यज्ञक्षयेन प्रयुक्त /चक्रुती तदुक्तमभ्युपगम्य ब्राह्मणान् दृष्ट आहे. यह सा होवाच । उक्तमेवाह अक्ष्णा भगवन्तस्तदेव बहुमन्येध्यै यदक्षभमस्कारेण सुच्येयम् । हे भगवन्तो ब्रह्मणः यूयं तदेव बहुयेध्यम् । ॐ तत् ! यदसत् याज्ञवल्क्य नमस्कारेण सुवेषं नमस्कारं कृवा मुच्ध गिति यद् – मुक्त भवतेति यदित्यर्थः – तदेव बहुयेयमित्ययःन कद चिदप्यस्य याज्ञवल्क्यस्य पराजयः शङ्कनीयः 1 अतो नमस्रं कृत्वऽस्सान्मुक्तः भवतेत्यर्थः । मन्येवं मुच्येयमिति लिङ्मध्यमहुवचनम् । । वै बातु युष्माकमिमं कश्चिद् दोषं जेतेति । युष्माकं मध्ये इमे याज्ञवल्क्थं कञ्चिदपि अनोर्थ बलवदं प्रति जेन नैवास्तीत्यर्थः। ततो हैं वाचवी उपरराम । एवं (११) त्रासान् प्रति उकवा तूष्णीं बभूवेत्यर्थः । (4) दब व्रणं समन्वयाध्याये तृतीयपादे चिन्तितम्--' एतद्वै तदश्रं गर्ग ।क्षण अभिवदन्ती ' त्यस अक्षशब्दिी प्रधानमेव । ‘अक्षरात् परतः परः। यदक्षरशब्दस्य प्रधाने प्रयोगात् ; ‘' अस्थूल मित्यादिनिषेधानाञ्च स्थूलादि प्रसमिति अचेतने सामनस्य ; ‘कसिन्नु खल्व"काश ओत प्रोतश्चे' त्य कशधास्वेन प्रश्नथ आकाशपदानतया तदाधारभूतमशनविषयौचित्याचेयेवं प्रते उच्यते - " अक्षरमथन्तधृतेः" । अक्षरं परं त्रप्त। अवन्तिभृतेः । अग्ध । स्य अकिशथ अतः = परभूते प्रधान ; तद्धावादित्यर्थः। अयं भावः सिन्नु खरकाश ओढध प्रोतश्चे' त्यन्नऽऽकाशो न वायुभूतिभूतकश । अपि व्याकृतकशः । यदत्र गर्गि दिवो यक्षदृथिव्याः यदन्तरा पृथिवी मे यतश्च भवच भविष्यच्चेत्याचक्षते आकाश एव तदोत प्रोतश्चे' ति कलत्रय तं विकरामरतयोच्यमानवस सकाशे असंभवेनायाज़ाकश एवं संभवत्। जयाशधारतया निर्दिश्यमानमक्षरं अमेव बझ भवितुमर्हति। २५८ और रामानुषमुनिविरचितभाष्ययुला [अ..गा.८. ननु जीवस्याप्यचेतनाधास्वसंभवा जीव एवाक्षशब्दितः किं ? स्यादित्य क्षेत्रम् , “ सा च प्रशासन एं। सा च अम्बरान्मधृतिः, 'एतमथ वा ऑक्षस्य प्रशासने गार्गि सूर्याचन्द्रगसै विद्युत तिष्ठतः' इत्यादिना प्रशासनाधीनाऽन्न भूयते । अकृष्टं शासनं प्रशासनम् । शासनस्य प्रकर्षश्च असंकुचितसर्वविषयत्वम् । ततधा संकुचितचिदचिच्छसनं परमामधर्मः । “ अन्यभवव्यावृत्तेश्च । तद्वा एतदक्षरं गर्यदृष्टं द्रष्ट्र ' इत्यादिना उपदिश्यमानैः इतराइवे सति सर्वद्रधृत्वादिरूपैर्धर्म : 'परमामान्यमकृतिजीव भाक्ष्यावृतैश्च परमामैवेति सितम् । (२) तथा गुणोपसंहारपादे—एतद्वै तदक्षरं गार्ग आक्षण अभिवदन्य स्थूलमनप्यद्दवमित्यादिनिर्दिlअक्षरसंवन्धिनः अस्थ्नदयः प्रपच्छमयनीक तारूपाः सर्वकर्मन्वसर्वमनदिह सर्वासु विद्यासु नोपसंहर्तव्याः । उपसंहरे प्रमाणाभावात् । ननु स्वरूपनिरूपकाणां सत्यत्वज्ञानवादिधर्माणां सर्वपरविधोप संहारस्य, “ आनन्दादयः प्रधानस्य" इत्यधिकरणसिद्धवान् तद्वदेवास्थूलनादिकं किं न स्यादिति चेन्न--सत्यत्वादिकमतरेण जस्स्क्रुश्यैव प्रचेतुमशत्रयतया सणवादेः सविद्योपसंहारेऽपि अशुद्धलादीनामभाळपणाम्, लक्रधरूपे अचित् किञ्चित् तादृगेव निषिध्यते । इति न्यायेन जलपतीत्यनन्तरभाविप्रतीतिकानां प्रतीपमीयुपयोगित्वाभावेन सर्वपरविद्योपसंहारे प्रमाणाभावादिति प्राप्ते -- उच्यते -- " अक्षरषियां त्ववरोधः सामान्यकाद्धश्यानौषसदस् तदुक्तम् । अक्षरब्रह्मसंबन्धिनीनामस्थूलवादिधियां सर्वाङ् परविद्यास्ववरोधः = संग्रहणं कर्तव्यम् । कुतः ? सामाङ्कद्भावाभ्याम् । सवैर्युपासनेषु उपास्यस्याक्षरब्रस्रणः समानतात, अधुक्ष्मादीनां प्रश्नप्रतियता बन्तभवधेयर्थः । यथा सत्यवादिकमतरेण अभवत्रं प्रतिपतुशक्यम्, उषा अस्थूलवदिकमतरेण जीवेश्यावृतं जप्तत्ररूपं सयज्ञानादिवाक्यैर्ने प्रतिष्ठं शक्यम् । सत्यादेः प्रयगमसःधारणत्वेन प्रत्यगामश्यधृतवाभवत् । स्थूल 1. धरममन: प्रकृति क, ठः । भयदं न ग. हे। अ,५.ब.८.] सूझकरण्यकोपनिषत् २५९ दि' ह्यानीत्वं तु ने जीवसधारणम् । ततश्च अस्थूलवादीनां निषेधरूपतया सत्यादिवाक्यजन्यब्रक्षप्रतीयुपजीवकत्वेऽपि स्वेतसमताव्यावृत्रब्रह्मस्वरूपप्रतीतेः अंधूद्भवदिकम्तरेणासंभवात् ‘ अस्थ्य्वादिकं सकळयरविधोपसंहार्यमेव । "इयदमनमात्” । आभिमुख्येन मननं अमननम् । ध्थानमिति याव। आमनसा = ध्यानाद्धेतोः = ध्यानार्यमियदेवापेदितम्; न सर्व कर्मवसर्वेकतम स्वदिकमपि । तेन विनाऽपि इतरव्यावृतप्रस्रस्वरूपस्य प्रचेतुं शक्यनया में सर्व कर्मत्वादेः सर्वपरविद्योपसंहारः। अपितु यत्र प्रकरणे आम्नातम्, ततैव व्यध तिष्ठते । अद्यादिकं तु सा भर्ररूपलिङ्गवशात् सर्वेविआनुपायि । अत एव हैि, "संभृतिषुष्याण्यपि चातः " इत्यधिकरणे व्याप्यादेः सामर्षवशादलायकन निधाधु न निवेश इत्युक्तं । तत्र हि (३) अन्न ज्येष्ठवीर्या संभृतानि जघान येष्ठं द्विभाततन। बरु भूतानां अश्रमो हि जज्ञे तेगईति ब्रह्मणा स्पर्धितुं कः' इति रणायनयानां खिलेयु मतः अयते । अस्य मन्त्रस्यायमर्थः - ब्रम् = ब्रह्मणेत्यर्थः । व्यययश्छान्दसः । थेषु = ज्येष्ठानि । शे, ‘शेनछ"वसी ' ति लोपे (‘झुणं सुकु ’ इति लुकि ) नलोपे च रूपम् । वीर्या = वीर्याणि । संभूतानि = पृतानि । तथा च ह्या बहुनि श्रेष्ठानि वीर्याणि भूतानीत्यर्थः । अत्राने ज्येष्ठं दिवमातप्तान = तेच ज्येष्ठं अरु अने = इन्द्रादिजन्मनः प्रगेव दिवम् = गंभ आततान = व्यासवत् । , 'अक्ष देवानां प्रथमो हि जज्ञे । ब्रस देवानभमुपतेः प्रगपि विषमनमित्यर्थः। ‘तेनार्हति जाणा स्पर्धेतुं कः‘। शेन व्रक्षण की स्टर्चितुं क्षमेतेत्यर्थः । अत्र परिच्छेदातीते त्राणि धृव्याकवादिकथनस्य स्वरूपोपदेशार्थवाभावेन उपासनर्थवस्य सिद्धतया अकरणे उपसनाघश्रवणेन अनारभ्याधीतस्य बृभ्यापनादेः प्रकरणान्त श्रुतविद्यार्थत्वे बतये नियमाभावादस्थूद्भवादिम् सरयवादिवच्च सर्पविषार्थवे भते उच्यते -- " संभूतिंखुव्याप्यपि चातः "। संभूतियुव्याप्तोति समाहारद्वन्द्व वादेकवद्भावः । संभरणं ध्रुवापछि अतः = ‘ धनवशादावतिष्ठते । अरस 1. इंयेयत्र भेदेति, कः ?, स्पापप्रलीयर्थमस्वादिकं, के 3. क. कोझे अतः स्थानोदित न; किन्तु तत्स्थानाविति । • २६०९ श्रीरङ्गरामानुजभुनिविरनितभाष्ययुक्तं [ अ,५.आ.९. ५–९. अथ हैनं विदग्धः शाकल्यः पप्रच्छ, कति देवा याज्ञवल्क्येति । ननु दहशाण्डिल्यादिविद्यासु अरूपत्वङ्घ्यपकवयमेवैरोधालिङ्गविशदयायतनानव रुद्धविद्ययैव व्यवतिष्ठते । न चैवमरूपायनम्पु दहशाण्डित्यादिविधासु आन न्यस्याप्युपसंहरसंभवेन सस्यवज्ञानवान्तवादेः सर्वविषभुषामित्रस्य, “ आन न्दादयः प्रधानम्ये " त्यधिकप्रसिद्धस्य विरोधः स्यादिति वाच्यम् - स्वभl बिकानन्यायौघाषिकास्यायतनयस्य चानुसन्धाने विरोधाभावात् । इह चुपरिच्छि रूपवुष्पाकवस्स मे हृदयायाफनावच्छिन्नत्वस्य चौपाधिकतया परस्पर विहगैौपाधिकगरिमणद्वयानुसन्धानविरोघत् । इति हि तत्र सितम् । तमनुस रामः । ५-८. अथ हैनं विदग्धशायः पप्रच्छ । शकलस्याक्षयं शाकरयः । विदग्धः समर्थंमन्य इति यावत् । प्रश्नमेवाह - कति देव याज्ञत्रन्थेति । नमो षयं अग्निष्टय फुर्महे इति याज्ञवल्क्यः सविनयं प्रक् प्रद्द स्म। अथाभी पुरस्कृय संभूय परोक्षितुं प्रारेभिरे । परीक्षायां प्रचाळिसाय अश्च सर्वेषु प्राप्तसदुत्तषु पुनरुपोषिता ण स्खयमुपतिप्यमाणयोः प्रश्रघोः प्रयुक्तरप्राप्त थाहब एक अद्भिश्च इति । स एष संवैर्दमस्यार्थ इति ब्राह्मणान् विलम्ब हैनुमतमु प्रश्नावुपक्षिप्य प्रयुसर यथावदा। द्विमितो भवितुमुचितम् । अफ़गीनखदनं यज्ञवल्क्यकृतं सरभिनन्दनीयम्; सभ बिषटग्य प्रस्थातव्या । एवं श्रिते इश्चिद्ब्रह्मविदेब ईथलात् पादमेव पुनः प्रवर्तयितुं प्रारेभे । गवाक्ष्यथ , बिमिर्म ब्रह्मणः प्रतिषेधन्ति , नेहे पश्यन् रुष्णीम्भूतेषु तेषु तदतुमतिमेव तत्राभ्यूय शान्तचित एक शादर्य समाधाने समुच । एमभ्यूहितामनुमतमेवोपरि भधजयिष्यति , ‘मां खिदिने झणा करायझष्णमता’ इति । तथापि नरंत स विदग्धः । तदेवं बहुमान्ये यवसक्षये बहुपवरन् सारमनाशमप्यविगषप्य स्वित:ः सर्वयंवर मर्यो विदधो नूनमनर्थनमेति दर्शयहि समर्थम्जन्य इति यावदित्यनेन । न तु दिग्भपदस्य तआममुपेयते ; सार्वत्रिभृतिनिर्देशशैल्या तसिः । नाना कुलनाभवतेिन सर्वे निर्देशित ३ श्रुतिः । अत एव शारम् , ' मिश्रड इति नामतःसकलस्यापरं शक्तयः' इति। उप तमेऽध्याये च विदग्धः शाकट्य इति नाम् निर्मीयते । अ.५.I.९.} वृहदरण्यकोपनि २६१ सहैतथैव निविदा प्रतिपेदे) यावन्तो वैश्वदेवस्य निविद्युच्यन्ते, वपक्ष श्री च शता त्रयश्च वी च सहस्त्रेति । ओमिति होवाचकरये देवा याज्ञवन्क्येति । त्रयस्त्रिंशदिति। ओमिति होवाचक्षत्येव देवा याज्ञवल्क्येति । षडिति । ओोमिति होवाच, काग्रेघ दैव याज्ञवलयेति। त्रय इति। ओमिति होवाच, कन्ये देवा याज्ञवल्क्येति । द्वाविति । ओमिति होवच, येव देवा याज्ञवल्क्येति । अथर्ष इति । ओमिति होवाच, कस्येव देव याज्ञवल्क्येति । एक इति । ओमिति होवाचअतमे ते त्रयश्च स्त्री च शता त्रयश्च त्री च सहस्वेति ॥ १ ॥ किसंख्याका देवा इयर्थः । स हैनयैव निविदा प्रतिपेदे । सः एवं पृक्षे यज्ञ बलस्थ: एतया वक्ष्यमाणयैव निविदा देवतासंख्यां प्रतिपेदे प्रयपादयत् । उक्त निति यावत् । तदेव व्याकरोति याधन्तो वैश्वदेवस्य निचिद्युच्यन्ते । श्व देवस्य शस्त्रस्य नेिविदि -- निविदाम वैश्वदेक्शस्त्रे शस्यमानः देवतासंख्या धचक्रपदशुक्लमन्त्रविशेषः । तस्यां निविदि - यावन्तो देवः भूयन्ते, तावन्न दे इत्यर्थः । कियतः तनोच्यत इत्यत्राह प्रथध त्री च शत वयश्च त्री च सहस्त्रेति । त्रयश्च नी च शाता = त्रयश्च त्रीणि शतानीत्पर्थः। [ उभयत्र ! मृगं कुछ गियादिना पूर्वसवर्णादेशः ? यधिक विशतीत्यर्थः । एवमुतत्रापि । जयश्च त्री' च सहस्रा । उयघिका त्रिसहीति यावत् । उक्तमनीकरोति शकिरयः ओमिति । (होवच ) 33च । विदग्ध इति शेषः । पुनरपि स दृष्ट्वा पृच्छति कत्येन देवा याज्ञवल्क्येति । उत्तरमाह त्रयस्त्रिंश दिति । शाकस्योऽकरोति ओमिति । पुनरपि सूक्ष्मदृष्टया पृच्छइति कवेत्र-- याज्ञवल्क्य उत्तरगाह षडिति । अभ्युपगच्छति । ओमिति । एवमुत्तरत्रापि द्रष्ट यम् -- अध्यर्ध इति । एक इति शेषः । अर्धाबिक एक इत्यर्थः । शिष्टं इष्टम् । एवं देवतासंकोचविकासविषयां संख्यां पृष्ट संख्येयस्वरूपं पृच्छति शकस्यःकतमे ते त्रयश्च श्री च सुता वयश्व ही न सहतेति । पूर्वववर्षः ॥ १ २६२ औरसरामानुबमुनिविरचितभाष्ययुतं [अ५९ स होवाच-महिमान एवैषामेते; त्रयस्त्रिंशद्देव देवा इति। कतमे ते त्रयस्त्रिंशदिति । अत्रै बसव एकादश रुद्रा बादशादित्यास्त एकत्रिंशन्; इन्द्रश्चैव प्रजापतिश्च त्रयस्त्रिंशाविति ॥ २ ॥ कतमे वसत्र इति । अग्निश्च पृथिवी च वायुश्चन्तरिक्षश्चाऽऽदित्यश्च। बौथा चन्द्रमाश्च नक्षत्राणि चैते वसवः । एतेषु हीद वसु सर्व हिनमिति, तस्माद्वसव इति ॥ ३ ॥ स होवाच । अत्र याज्ञिक्क्क्य उन्माद्धेत्यर्थः । तदेवह महिमान एवैषामेते; त्रयस्त्रिशत्चेव देवः | एषां क्षयत्रिंशन्नो देवानामेते ५६ धिकत्रिशताधिकत्रिसहस्रभेदाः महिमान एष गुणभूता इत्यर्थः। तथैत्र ध्यासयैः " विरोधः कर्मणी " ति सूत्रे उक्तम् । तस्मात् वर्षात्रंशदेव देव॥ इयर्थःपृच्छति । कलमे ते त्रयस्त्रिशदिति। उतरम् अर्थे वसवः -- स्पष्टम् । इन्द्रश्चैव प्रजापतिश्च वयस्त्रिशाविति । ‘त्रयस्त्रिंशतः पूरणावित्यर्थः । इन्द्रो द्वात्रिंशः । प्रजापतिस्त्रयसिँश इस्र्यर्थः ॥ २ ॥ पुनः पृच्छति कतमे बसव इति । अत्रै बसव युक्ता वसवः के इत्यर्थः । उतद् अग्निश्च पृथिवी च - एते वसवः । सष्टम् । उक्तानां शुवमुपपादयति एतेषु हीदं वसु सर्व हितमिति, तस्माद्वसव इति । यस्मादेतेषु अन्यादिषु सर्वमिदं वसुशब्दवाच्यं धनं हितं निहितम्, ते। तस्मात् वसव इयुच्यन्त इत्यर्थः । अस्मिन् प्रकरणे अनिषुधिरुयादिशब्दः तावभिमानिदेवताप। इति द्रष्टव्यम् ॥ ३ ॥ ]. षडधकेति ने. स. ग. १. एवमर्थवर्षर्ने, ख. ग. कोशयोः । 3, एवमर्थy. क. ज़ेशे । इतने बसव इति । श्रीविष्णुपरागे, ‘आभो भूयश् चोमध धर्मफेनिलोऽञ्जत । प्रत्यूषश्च प्रभासश्च वसवो नमभिः स्मृताः। हुश्च यमकश्चापराजितः ! थि शम्भुश्च कदाँ रेतषा। मृगयाधश्च शर्वथ संप्री च महामुने । एषदशैते अथवा भुबनेश्वरः, शुिध, अर्यमा चैव धाता च स पूषा तथैव च। विद्वान् सति दै । मित्रो वरुण एव च । अंशुर्भगशतितंशाः आदित्या द्वादश स्तः' ही सुझदेयनिर्देश यथा स्यते । अथापि नामभेचेऽधर्मेयमिति का, अनभिमन्यमानस्तु मुखेन त्रिषु ’ ४.५.९] इवारण्यकोपनि २६३ इनमे रद्रा इति । दशमे (दशेमे ) पुरुसे प्राणा आमैदशः । ते यदाऽक्षान्छरीरान्मर्यादुत्क्रामन्ति, अथ रोदयन्ति । तद्यद्रोदयन्ति, त' हुद्रा इति ॥ ४ ॥ कतम आदित्या इति । द्वादश वै मासास्संत्रसरस्य। एत आदित्याः । यते हीदं सर्वमाददाना यन्ति । तस्मादादित्या इति ॥ ५॥ कतम इन्द्र कतमः प्रजापतिरिति । स्तनयित्रुरेवेन्द्रो यन्नः प्रज पतिरिति । अतः स्तनयित्नुरिति । अशनिरिति । कनमो यद् इति । पशन इति ॥ ६ ॥ पृच्छति इतने स्द्रा इति । एकादश रुद्रा इत्युक्तः के इत्यर्थः । उत्तरं शमे पुरुषे प्राण आत्मैकादशः । ज्ञानकर्मेन्द्रियाणि दश पुरुधानि “दशमे । दशेम इत्यर्थः-दशेमे पुरुषे इति पाठे स्पष्टोऽर्थः – एकादशी त्वरम मम इत्यर्थः । ते -- इति । ते प्राणा यदाऽस्मात् मर्याद् मणधर्मक शरीर दुपन्ति, अथ तवा प्रियमाणं पुरुषं रोदयतीति ब्रा स्यर्थः ॥ ५ ॥ पृच्छति कनम आदित्या इति । द्वादशादित्या इत्युक्तः के इयर्थः । उत्तरं द्वादश वै मासाः संवस्सरस्यैव आदित्या इति । सष्टम् । तेषामादि विमुपपादय। एते हीदं सर्वमाददना यन्ति तस्मादादित्या इति । एते हि मासा इदम् उपतिमतां जीवितं सर्वमाददानाः अपहस्तो यन्ति गच्छन्ति । तलाद्वादित्या इत्यर्थः ॥ ५॥ कतम इन्द्रः कतमः प्रजापतिरिति प्रश्नः । स्तनयितुरेवेन्द्रो यक्षः प्रजापतिरित्युतरस्। कतमः स्तनयित्रुरिति पुनः प्रश्नः । अशनिरित्युतरम् ।। अभो यज्ञ इति प्रश्नः । अत्रोत पशुव इति । यज्ञसभनलात् पशध एव यज्ञ युच्यत इत्यर्थः ॥ ६ ॥ ] • = - - - - - - - - --- - राणोक्ता। अधिgातर एष विवक्षिता इति च निग्रम् । मधुकादित्यशब्दनिर्वचन कृतमि औदपानः प्रन्तीयादित्याः , रोवयति रजः , बg निहितमेतेष्विति बसा थी। वक्षरित आसयन्ति चेति बसा इति तु श्वभ्रे भाव उक्तः भाष्यविलयनुचरात् ।। २६४ श्रीरामनुज्ठनिविरचितभाष्युत [अ५..९. इमे षडिति । अग्निश्च पृथिवी च वायुश्चन्तरिक्षश्चदित्यश्च चौध । एते षट् । एते हीदं सर्वं षडिति ॥ ७ ॥ अतमे ते लयो देवा इति । इम एव त्रयो लोकाः । एषु हीमे सर्वे देवा इति । कतभौ तौ द्वौ देबाविति। अजचैव प्राणथेति । कतमो ऽध्यर्ध इति । योऽयं पघल इति ॥ ८ ॥ तदाहुर्यदयमेक एवेब' पवते अथ कथमप्यर्थ इति । यदस्मिनिद सर्वमध्यात् तेनध्यर्ध इति । 1 बैब. श. कतमे षडिति प्रश्नः । षडियुका देवाः के इयर्थः । एवमः ऽपि ।। उत्तरम् - अनिथ पृथिषी च वायुश्चन्तरिक्षयादित्यश्च बौध। एते षडेते हीदं सर्वं षडिति । उक्तमिदं सर्वम् एते षट् । एते अम्पादयः । अत एव एते षऊियर्थः ॥ ७ ॥ तमे ते वयो देवा इति प्रश्नः । उतम् इम एव त्रयों लोकाः-- देवा इति । सर्वदेवाश्रयत्वात् तय एष लोका देवा इयर्थः । प्रश्न: कतम जो देवाविति । उत्तम् अत्रञ्चैव प्राणश्चेति। कतमेऽध्यर्ध इति। है। प्रश्न उतरं योऽयं पवत इति । वायुरेवेत्यर्थः । ८ । तदाहुर्यदयमेक एव – अथ कथमप्यर्थ इति । यत् यसादयं ब्युरेक एव पवते, तत् कथमिवध्यर्थ इति शङ्कायामेश्शुनमाहुरित्यर्थः । तदेव तरमाह यदसिमिदं सर्वमश्याओंचेनाध्यर्ध इति । अध्यक्षीत् । 'मधु वृद्धे ५ अधिकधिं असि वा त्रिदं जगत् आसम्, तेनाथं वायुरथवं ईयुज्यते अथानन् तेनध्यर्ध इति। संख्याप्रकरणानुरोध अभषधं ईयस्य अर्धाविछ एक इत्येमार्थ इति एतदनुगुणमुपपादनं हि कार्यम् । तत् कथमभ्यधनदिति उपपानमिति चेत् न; अस्तुत एक एव वायुः । अथ जगतः तकृत उपकरः ततः प्रतीक्षितादुपकरङ्ग, अर्धशुषर्मार्थक एष लेते इति एयैवाध्यर्धपतञ्जर्यरत्कपर्यनभिसाश्वधान् | तदाहुरियम गोवन्नीसर्षपिक्षया, चेकमर्थं चोदनपूर्वकं यिऽहुरिलयं युफ ईस्यापेन एवमुतः बाहुर्विति व्याख्यातम् । ४.५.९.] इदारण्यकोपनिषत् २६५ कतम एको देव इति । प्राण इति । स अझ त्यदित्याचक्षते ॥ ९ ॥ पृथिव्येव यस्यायतनमग्निलोंको मनोज्योतिः । यो वै ते पुरु विघात् । सर्वस्यात्मनः परायणम्, स वै वेदिता स्याज्ञवल्क्य! वेद वा अहं. इत्यर्थः । कतम एको देव इति प्रश्नः । उतरं प्राण इति। ननु प्राणः पवमान (पधन?) पर्यायः । स चाध्यर्ध इंयुक्तः कथमेक इयुच्यत इत्यत्राह स बल यदित्याचक्षते । अत्र प्र0णशब्देन, यत् अन्यत् सर्वविक्ल्क्षणं बल्लेति यदाहुः, तदेवोच्यत इत्यर्थः । ततश्च ब्रह्मणो महिमानः सर्वे देवा इति पर्यवसि तोऽर्थः ॥ ९ ॥ शाकल्यः पृच्छति - पृथिव्येव यस्यायतनं -- याज्ञवल्क्य । अस्त्र पृथिध्येच आपतनम् आधारः। शरीरमिति या । यस्याग्निलोकः । लोक्यते अनेनेति लोक। दर्शनसाधनमित्यर्थः । अग्निना हि पश्यति । मनो ज्योतिः । मन एव ज्योतिः संकषविकर्मादिकार्यकारि यस्य सः मनोज्योतिः । पृथिव्यय तेनकवेनाग्दिर्शनसाधनकवेन मनसा संकल्पयितृत्वेन च सर्वात्मनां=सर्वजीवन परायणः परमभाष्यभूतः पुरुशब्दितः परमात्मा वेध इति सिद्धम् । तत्र कीदृशविशे पशविशिष्टः परमात्मा पृथिव्यायतनकवेनाग्निदर्शनसाधनकवेन मनसा संकरपयितृ येन च ध्यातव्य इति प्रश्नस्य फलितार्थः । ईशः परमामा पृथिव्यायतनकरणदिन शठ्य इति यो ज्ञात, स एव ज्ञासा हे याज्ञवल्क्य ! नान्य इत्यर्थः । एवमुक्तो याज्ञवल्क्य आह वेद व अहं-यमात्थ। वैशब्द एवार्थः। अहं (अहं वेदैव!) - --- --- - प्राणन्ननयनेति । अत्रत्यं प्रापदं अपापरमिति, विरोधः गी 'ति सूत्रे व्याखयें रसम् । तदनुसाचे व्यायाम । , ‘प्रणब्दाय भने' ति भूयर्षवे वरवैयर्थमिति, प्रसह्य मुख्यप्राणोऽप्यन्यद् अति तपृशंसेह क्रियतामिति न शक्यम् । सर्वे विदिदेवानां मुख्यप्रणममिवायेणात् ? मुख्यप्रामय्छष्यार्थतयैत्र च यत्पदसाधक्षयात्। 'पृथिवीयदि मशवस्वयमाययम्; याज्ञवल्क्येयारभ्य स एष इत्यन्तं शाम्ययाय' अति , गोषधयेन कर्मणप्रसाद्याश्लेषपूर्वकं प्र प्रभुतमिति श्रूष्यम् । तत्र विर मिं पृथिवीत्यदि पाशषस्यर्षयन्तं शयवाक्यवत्येवेष्यते । तेषुषी बेट या इमारभ्य यं अत 34 २६६ औरङ्गरामानुजमुनिविरचितभाप्ययुक्ता [अ.५.आ.. तं पुरुभं सर्वस्यात्मनः परयणम्, यमास्थ। य एषाएँ शारीः पुरुषः स एषः । यदैव शक्रन्थ तस्य का देवतेति । अमृतमिति होवाच ॥ १० ॥ सर्वस्यास्मनः परायणं पृथिअद्ययतनकवादिन उपायं यं यं वदसि, तमहं अनायेवेत्यर्थः । कोऽसाविलगडू य एधाथं शरीः पुरुषःस एएः ।। शरीः जीवः । तदन्तर्यामीति याक् । यद्धा, शरीर जगच्छरीरकः । तRधे जगच्छरीरकवविशिष्टः सर्वारमपरायणभूतः पुरुषशब्दसः परसामा पृथिव्याय ननकमादिना ध्यातव्य इयर्थः । एवं तस्योत्स्मुक्ता अस्मिन् विषये ज्ञेयं विशेषणान्तरं याज्ञवल्क्यः स्वयं पृच्छति वदैय शाकल्य तस्थ का देवतेति । तस्य पृथिव्यायतमचादिवेदितुः उपास्यदेक्षा का , पुनरपि 'किङ्गुणविशिष्ट किंरूपविशिष्ट । ध्यातव्या । तत् शकल्य! स्वं वदेत्यर्थः। उत्तममाह शाकल्यः अमृतमिति । अमृतमिति ’ संज्ञया अमृतगुणेन वा विशिष्ट स्यातथ्येत्यर्थः। 'स त आमऽतर्याम्यमृतः’ इति अन्तर्यामिणोऽभूतवssवेदनादिति द्रष्टव्यम् । यद् याज्ञवल्क्य आह बदैव शाकन्येति । हे आकर्य! वदैव पृच्छैव यन् प्रष्टव्यम्, तत् सर्वं पृच्छेयर्थः । तस्य का देवतेति शाकस्यप्रश्नः अमृतमिति याज्ञवल्क्योरम् । एवमुतत्रापि द्रष्टव्यम् ॥ १० ॥ 1. किंचिन्नादिविशिष्ठ धान, ग. 2. अमृतमिटिहादिविशिष्ट. ग. देवते यन्नं याज्ञवल्क्यवाक्यम् । इतिशब्दपर्यन्तमेऽस्य वाक्यमयस्य युक्तत्वात् । "वभ वर्पयपि उसी वंदेयर्थकं खसलिति स्वयं भाययोजना। शाकस्येत्यन्तमेव चाभवन्। वक्ष्यम; उपरि प्रgऽपि शINकन्य एवेति शङ्करयोजना । सा अद्वैत दर्शिता। मनोज्योतिर्हीिद द्वयत् यस्येति पदमनुषज्यते । ऐकणे तत् बहुत्रंदिवृत्तम् । स इति तळपदादिभ्यदर्भः शरीरो जीवः तसर्यामीति यावदिति । एवं परमामत्तया वयशनिव तस्य का देवतेत्यत्र तयेत्यनेन शरीपुरुषग्रहषासंभधरुवेदनृक्षपरतया व्यरूपम्, चेदितुरुपास्य देवता कटुणविशिोनेति तात्पर्यवनश्च । शङ्करे तु, शीरः पुरुषः . सप्तधराम६: मनुजकोश इत्युकम् | मतृजेति पितृजस्य अस्थिमजशुक्लपक्षेत्र : रिष। अबप्रचित् शाश्यस्य तद्वाक्थं परमपुरुषातिरिकार्थमेषे ब्रूकमिति पक्षमपि भाष्ये दर्शयिष्यति केचित्तु बालाकीति । उभयथापि ने विरोध इति तखोकनेप दूषयिष्यत एव । अ.५.भै.९ .} इदारण्यकोपनिषतं २६७ काम एष यस्यायतनं द्यं लोको मनोज्योतिः। यो वै % पुरुवं विद्यात् सर्वस्याञ्जनः परायणम्, स वै वेदिता स्याज्ञवल्क्य। वेद चा अहं तं पुरुभं सर्वस्यास्मनः परायणम्, यमाय। य एखायं काममथः पुरुसः, स एषः। यदैव शाकल्य तस्य का देवतेति । स्त्रिय इति होवाच ॥ ११ ॥ रूपाण्येव यस्यायतनं चञ्चलको मनोज्योनिः । यो वै तं पुरुषं विश्राद् मईंग्यात्मनः परायणम्, स वै वेदिता स्याद्यथाज्ञवल्क्य । वेद या अहं तं पुरुषं सर्वस्यात्मनः परायणम् . यमात्थ । य एगमाघादि पुरुः, स एषः ! यदैव शक्य नस्य का देनेति । सत्यमिति होवाच ॥ १२ ॥ आकाश एध यम्यायनं श्रोत्रं लोको भनोज्योतिः । यो वै तं पुत्रं विधान् सर्वान्भनः परायणम्, स वै वेदिता स्याद्यान्न भल्य। वेद वा अहं तं पुरुषं गर्धःशासनः १मायणम् , यभात्थ। य एवायं श्रोत्रः प्रातिष्ठनः पुरुसः, स ए५ । चंदें आ तप तस्य का देवतेति । दिव इतेि होश्च॥ १३ तम एत्र यस्यायतनं हृद्यं लोको मनोज्योतिः। यो वै तं पृस्सं विद्याम् सर्वस्यास्मनः परायणम्, स वै वेदिता स्याद्याज्ञवल्क्य । वेद चा अहं तं पुरुषं सर्वस्यामनः qय ग, यमथ | य एवायं छायामयः पुरुषः, स एपः। का एव यस्या(तनम् -- कॉममय इति । कामशरीक इत्यर्थः ।। स्त्रिय इति होवाचेति । त्रासंज्ञकतया । यतय इत्यर्थः ॥ | १) ॥ पर्धे यशयतमम् -- सत्यमिति होवाचेति । ‘तद्यत् सत्य भर्भ म आदिथो य : शस्लन् मण्डले पुरुषः ' इति श्रुतेरिति भधः । १२ ॥ आकाश एव यस्यायतनम् - औत्रः प्रातिश्रत इति। प्रानि भृक प्रतिनिविशिष्ट । औौत्रः श्रीमानुभूयमानः । श्रोत्रानुभूयमानत्रख ५६ भनन: प्रतिधनिद्रा द्रष्टव्यम् । दिश इति होवाचेति । दिJरीरक, दिइनमक व उआत्र इत्यर्थः ।। १३ ।। तम एव यस्यायतनम् – आयासः छयाक्षरीफ़ इत्यर्थः । 1. स्त्रीवरोरकतधा, गगः . २६८ श्रीरङ्गरामानुजमुनिविरचितभाष्ययुक्त [अ.५.., वदैव शकन्य तस्य का देवतेति । मृत्युरिति होवाच ॥ १४ ॥ रूपाण्येव यस्यायतनं चक्षुर्नाले मनोज्योतिः। यो वै तं पुत्रं बिधा सर्वस्यात्मनः परापणम्, स वै वेदित। स्याद्याज्ञवल्क्य । वेद वा आहे तं पुरुषं सर्वस्यात्मनः परयणम्, यमाथि। य एवायमादरें पुरुषः स एः। वदैव शक्रस्य तस्य का देवतेति । असुरिति होवाच ॥ १५ ॥ आप एव यस्यायतनं हृदयं लोको मनोज्योतिः । यो वै ते पुरुषं विद्यात् सर्वस्यात्मनः परायणम्, स वै वेदिता स्याद्याज्ञवल्क्य । वेदे या अहं तं पुरुषं सर्वस्थास्मनः परायणम्, यमास्थ। य एवायमप्सु पुरुष, म एषः। वदैव शाकल्य तस्य का देवतेति । वरुण इति होवाच ॥ १६ ॥ मृत्युरिति होमाचेति । भूयुनज्ञिक इत्यर्थः । आवयनाभसत्रुसंधादे छायापु, मृयुरिति वा अहमेतमुस ’ इति दर्शनादिति भावः ॥ १५ ॥ रूपाण्यैव यस्य पतन१ - पूर्वमादित्यपुरुषं रू५ चक्षुः समान्य मुकम् ; इह तु तद्विशेष इति भिदा। असुरिति धाचेति । ‘बालकिशक्षणं प्रतिश्रुकपुरुषे अमुवमृक्तम् इह तु आदर्शपुरुषे अमुवम् । तत्र आदर्शपुरु रोचिष्णुमुक्तम्; विधभेदसंभवादिति द्रष्टव्यम् । इयांस्तु विशेषः -- बालकि बा|क्षणे जम्नलिकाभवात् तयपुरुषशब्दो न ब्रसूर्यतः । इह तु सर्वात्मश्पशयण त्वादिरुपत्रलात् अहार्यतः । इति विवेकः । केचित बलकिन क्षण इवं । असत्पुरुषशब्दानामपि त्रसपर्यन्तम्बं नश्युपगच्छन्ति । उभयथाऽपि न विरोधः ॥१५ आ एव यस्यायतनप्- य एवयमप्सु पुत्रः अष्टीरक इत्यर्थः । । बरुण इति होवाचेति। वरुभनामक इयर्थः ॥ १६ ॥ 1. माध्यन्दिने तु पुनर्न रूपथीयः; ३ि तु तेजःपर्यायः । हीत्यादिपूर्वप्रश्नमरूपसादथैर्यलङ्घर्षे भूषयति पूर्वमित्यादिना। अफ्री पुरुष इतीि युक्तरनुसारान् प्रणीयस्य प्रतिस्थायर् सुज्येत । ४.५.९.} बृहदारण्यकोपनिक्ष रेत एवं पस्यायतनं हृदयं लोको मनोज्योतिः । यो वै ते पुत्रं विचा सर्वस्याम्नः परायणम्, स वै वेदिता स्पायाज्ञवल्क्य। वेद वा अङ तं पुरुषं सर्वस्यात्मनः परायणम्, यभारथ । य एवायं पुत्बमयः पुरुषः । एषः । बँदैव शाकन्य तस्थ का देवतेति । प्रजापतिरिति होवाच ॥ १७॥ शाकल्येति होवाच याज्ञवल्क्यः, खाँ स्त्रिदिमे ब्रावण अङ्गारात्र धषणभमता३ इति ॥ १८ ॥ याज्ञवल्क्येति होवाच शाकल्यो यदिदं कुरुक्षश्च न मानणान रेत एव यस्यायतनम् -- स्पष्टम् । उतष्टपुरुषेषु मनोज्योति सर्वत्रऽनुगतम् आयतनानां लोकानां धर्माणाश्च भेदः ॥ | १७ ॥ शाकल्येति होवाच याज्ञवल्प! एर्ने प्रतिवादीकुपिभो याज्ञवल्क्यः ससरयेते संबोध्य तमुधा चेयर्थः । भदेवह घा त्रिदिमे बाणा अपराधक्ष यगमकता इति। स्विदिति विकें । इमे नूनं आक्षिणाः क्षयं मनतिवादे भीतापसस, अङ्गारायण - और अक्षीयते गृह्यन्ते येन पत्रेिण तारावभयणम् - तनूनं वम् अश्वत कृतः ब्रह्मणः (?) । व तु न खूयसे आमानं मय। दमनमित्यभिप्रायः ॥ १८ ॥ याज्ञवल्पति होच आइल्पः। उवाच अऔोतमाहेत्यर्थः । कि गिति । यदिदै कुशलनां–प्रभृतिषुः । कुरुरवलनां श्रामणानिमान्। --
--- -
--- अङ्गारावक्षयणमिति । यवतश्रकरिष्यमा मशदिः आरबैजाध्यायते । 'इम सिते’ इत्यस्मात् युट अवयणमाधार इयथै.पे सुचव ईव । यद् अवक्षशो विनाशः । मदशरथसंकलिगं च मङ्गणः कृतबन्त । इदश्च वरिषद भावय , साम्यश्वशथतमानीयादन कश्यमानं प्रश्नमुष्य शपः शीलयितव्य इति सयुयुजl• ननु म’इतरपम्। अभवितु शाद्रथः तथाऽन्नस्थापकसमय अन्यततमाटुं प्रचक्षते। ले अर्थते . यापयेतीस्वाधिना ।। २७० श्रीररामनुधमुनिविरचितभष्ययुक्ता [अ.५.ब्रा. ९. त्यघादीः किं त्रक विद्वानिति दिशी वेद सदेवाः सप्रतिg इति । यदिशो वेल्थ सदेशः सप्रतिष्ठा (१९) फिन्देवतेऽस्गां प्राच्यां दिश्यसीति। आदित्यदेयत इति । स आदित्यः कस्मिन् प्रतिष्ठित इति । चक्षुषीति । कस्मिन्लु चक्षुः प्रतिष्ठितमिति । रूधिति । चक्षुषा हि रूपाणि पक्षति । कलिन्च रूपाणेि प्रतिष्ठितानीति । हृद्य इति होवाचहृदयेन हि सर्वान् विदुषीऽत्यादीः अयुक्तमनसि = अधिक्षिप्तवानसि किल, ‘घंटें भीताः वामनरावक्षयणं कृतवन्त' इति । ॐ ब्रह्म विद्वानिति--। कीदृशत्र विधवानिति हेतोरेवमधिक्षिपसि ब्राहुणान् । अहं तु दिशः तदधिष्ठातृदेवतe तस्मातिष्ठध इति एकप्रकारेण जाने । त्वमभ्यहमिव दिशो देवः तस्थति8थ यदि वेत्सि तर्हि, पृच्छमि, वदेत्यर्थः ॥ १९ ॥ इयुवेवा, तहि पृच्छेद्युक्तः शकल्यः पृच्छति किदेवतोऽस्यां प्राह दिश्यसीति । अस्यां प्राच्यां दिशि फिदेवत नमसि? का देवता यस्य । किन्देवसः । प्रदिगधिष्ठातृत्वेन ऊँ देवन/मुपाद इयर्थः । याज्ञवलय उत्तरम६ आदित्यदेयत इति । आदित्यो देवा यस्य सः आदित्यदेशतः । प्राच्यां दिश्च धिष्ठातृवेनादित्यमहमुषासे इत्यर्थः। शाकल्यः पृच्छति स आदित्यः करि प्रतैिष्ठित इति । उतरं चक्षुषीति । प्रतिष्ठित इत्यनुषङ्गः । पुनः घुटन कस्मिन्लु चक्षुः प्रतिष्ठितमिति । उत्तरं प्रेषिति। तत्रोपपतिमाह चक्षुषा हि रूपाणि पश्यति । हि यस्माचक्षुषा। रूपाणि पश्यति, अतश्चक्षुः स्वविषये प्रतिष्ठितमियर्थः । मृच्छति कस्मिन्लु रूपाणि प्रतिष्ठितानीति । उत्तरं द्य इति होवाच । तत्रोपपत्तिमाह हृदयेन हैि। – । हि यस्म।लोको हृदये अत्र किं ब्रह्म वेद्वानित्यर्कं कथयक्यम्, दिश इति यावल्क्यस्य ; यई शहयाद शकल्पस्येन श: प्रकारः , बहुदेन यायलयेन विशो वेदेति विशेषकथनमः प्रमित कृत्वाऽत्र तदपि शकल्पवक्यतथैव यतिमिः । अत्र अदा विनिःशयेन किमयीः , कि म दिशोऽपे संदेवाः सप्रति जनमत अत्यवरित मुरझर्भ यो भवेत् । तदा नेटैत्यय जो याचक्षत्रयः। अ.५.,९.] इहरण्यकोपनिषत २७१ आणि सवों लोको जनाति, हृदये दो रूपाणि प्रतिष्ठितानि भवन्तीति । एवमेवैतद्यज्ञघ (२०), किन्देवमोऽस्यां दक्षिणायां दिश्यसीति। यमदेवत इति । स यमः कस्मिन् प्रतिष्ठित इति । यज्ञ इतेि । कस्मिन्नु एक प्रतिष्ठित इति । दक्षिणायामिति । कस्मिन्नु दक्षिण प्रतिष्ठितेति । श्रद्धायामिति । यदा क्षेत्र अङ्गते, अथ दक्षिणां ददाति श्रद्धाय व दक्षिण प्रतिष्ठिनेति । तस्मिन्नु श्रद्धा प्रनिनेिति । हैश्य इति होवाचहृदयेन हि श्रद्धां जानाति, हृदये दोघ शुद्ध प्रतिष्ठिता भवतीति । एधमेवैतधाक्षघस्य (२१)किन्देवतेऽस्य प्रतीच्यां दिश्यसीति। धरुणदेयत इति । स वरुणः कस्मिन् प्रतिष्ठित इति । अस्खिति । कस्मिन्वापः प्रतिष्ठित इति । रेतसीति । कस्मिन्नु रेतः प्रतिनिमिति । पाणि जानाति, तस्मात् हृदये वेध रूपाणि प्रतिनृितानि भवन्ति । अन्तः ऊरण एव वासनाभमन प्रतिष्ठितानि भवन्तीयर्थः । उक्तपीकरोति एवमेवैतष्ठा ज्ञवल्क्य || २० ॥ अथायन पृच्छति किदेवतोऽस्यां दक्षिणायां दिश्यसीति । पूर्वव धः । उत्तरमाह यमदेवत इति । पृच्छति स यमः कस्मिन् प्रतिष्ठित इति । तरं दक्षिणायामिति । कसिन्नु दक्षिण प्रतिष्ठितेति प्रभः । अद्धाधा मयुः । तत्रेमभक्तिमाह यदा। वैध श्रद्धत्ते प्रतिष्ठिनेति । यः श्रद्धा जायते, नेत्र दक्षिणां ददति । अः श्रद्धायामेव दक्षिण प्रतिष्ठितेत्यर्थः । पृच्छति । सिन्नु श्रद्धः प्रतितेिति । हृदय इति होवाच । उत्तरमिति शेषः ।। प्रतमह हृदयेन हि – हृदयेन हि यस्ला श्रद्धां जानाति करोति, अयं वेध अत्र प्रतिष्ठितं भवतीत्यर्थः। एवमेतद्याज्ञवल्क्य। पूर्ववत् ॥ २३ ॥ यत् पृच्छति किन्देषतोऽस्य प्रतीच्यां दिश्यसीति । उतरं वरुण देयम् इति । स वरुणः कस्मिन् प्रतिष्ठित इति प्रश्नः । अप्स्त्रियुतरम् । अग्निरापः प्रतिष्ठिता इति प्रश्नः । रेतससीत्युतरम् । कस्मिन्नु रेतः श्यदक्षिणायाः द्रव्यरूपदक्षिणायाध अभेदाध्यवसायादेवं स्यात् । २७२ श्रीरङ्गरामनुज्झनिविरचितभाष्ययुक्त [अ.५ब्रा.९. हृद्य इति । तत्रादषि प्रतिरूपं जातमाद्भुईदयादिव सुप्तो हृदयादिब निर्मित इति, हृदये हेच रेतः प्रतिष्ठितं भवतीति । एवमेवैतद्याज्ञवल्क्य (२२), किन्देवतोऽस्याश्रुदीच्यां दिइपसीति। सोमदेवत इति । स सोमः कस्मिन् प्रतिष्ठित् इति । दीक्षायामिति । कस्मिन्नु दीक्षा प्रतिष्ठितेति । सत्य इति । तस्मादपि दीक्षिसमाहुः सरथं धदेति, सत्ये वेव दीक्षा प्रतिष्ठितेति । कस्मिन्नु सत्यं प्रतिष्ठितमिति । हृदय इति होवाच, हृदयेन हि सस्यं जानाति, हृदये क्षेत्र सत्यं प्रतिष्ठितं भवतीति । एवमेवैतद्याज्ञवल्क्य (२३) , किग्देवतोऽस्य ध्रुवाणं दिश्य सीति । अग्निदेवत इति । सोऽत्रिः कसिन् प्रतिष्ठित इति । वाचीति । कसिन्नु प्रतिष्ठितमिति प्रभः । हृदय इत्युक्तम् । तत्रोपपतिमाह तस्मादपि प्रतिरूपं निर्मित इति । यसजातं पितुः प्रतिरूपं पितृसशसंस्थानं पुत्रं जनाः पितुर्हदयान्निर्गत इव वर्तते, पितृहृदयानिर्मित इव वर्तते अयं कुमार इत्याहुः अतो हृदय एव पुत्रपरिणामि रेतः प्रतिष्ठितमित्यर्थः । उक्तमीकरोति शाकल्यः एवमेवैतद्यज्ञेवर्यय ॥ २२ ॥ अन्यत् पृच्छति किन्देवतोऽस्याप्युदीच्यां दिश्यसीति । सोमदेवन इष्टतरम् । स सोमः कस्मिन् प्रतिष्ठित इति प्रश्नः । दीक्षायामित्युत्तरम् । कस्मिन्नु दीक्षा प्रतिष्ठितेति प्रश्नः। सत्य इय्र्तारम् । तत्रोपपत्तिमाह तस्मादपि दीक्षितम् - यमसात् दीक्षितं सस्यं वदेति दीक्षसिद्धयै तद्योजकाः शिक्षा माणा आहुः, तस्मात् सत्ये व दीक्षा प्रतिष्ठितेत्यर्थः । कस्नुि सत्यं प्रतिष्ठित मिति प्रश्नः । उतरं हृद्य इति । तदुपपादयति हृदयेन हि –। अङ्ग । करोति एवमेवैतद्यज्ञवल्क्य ॥ २३ ॥ पृच्छति किग्देवतोऽस्य धुबाथां दिव्यसीति । स्वयैकपेक्षया भूमे ऍक्वात् भूमिरूपा अधोदिॐ भुवेयुच्यते । उतरम् अग्निदैवत ३ ।। सोऽग्निः कस्मिन् प्रतिष्टित इति प्रश्नः । उतरम् वाचीति । तस्मिन्क्षु दीक्षायामिति । सोमलताया दीक्षासंबन्धात् दतचनयोः सोमस्वेनैक्याभ्याखमूलमिदं सा । अर्थों (६६ –वेति शरन। तामिदेधखर कश्यनिधीशम् । अ.५.ज.९.] इवारण्यकोपनिषत् २७३ बाकू प्रतिष्ठिनेति । हृदय इति । कस्मिन्नु इद्यं प्रतिष्ठितमिति ॥ २४ ॥ अहल्लिकेति होवाच याज्ञवल्क्यो गौतदन्यत्रासन्मन्यासै यो नदन्यत्रस्सत् स्यात् , आन वैनदद्युर्धर्योसि वैनटुिमीरन्निति ॥ २५ ॥ कलिन्नु त्वं चास्मा च प्रतिष्ठितौ स्थ इति । प्राण इति । मक प्रतिष्ठितेति प्रश्नः । हृदय इंयुतम् । पुनः पृच्छति कस्मिन्नु हृदयं प्रतिष्ठितमिति । एवं सर्वेदिदेवानां प्रतिष्ठामूतं हृदयं क प्रतिष्ठितमित्यर्थः ॥ २४ ॥ अहळिकेति होवाच याज्ञबल्याः । अहलिकेत्युक्त्वा याज्ञवल्क्य उक्त महेयर्थः । ‘अलिक ’ इति शाकल्यस्य नामान्तरमिति केचित् । ‘अझल्लिक पढः । कोपादेवं शकटयं याज्ञवल्क्यो ब्रूते ' इति केचित् । यत्रैतदन्यत्रा सन्मन्यसै -- विमथ्नीरन् इति । अस्मत् । अस्माच्छरीरादित्यर्थः । यद्वा असदिति पञ्चमीबहुवचनान्तोऽस्मच्छब्दो द्रष्टव्यः । असत् असत इत्यर्थः । असाच्छरीरादन्यत्र यत्र काष्येतद्द्वयं प्रतिष्टितमिति किल मन्सै मयसे । यदेतत् हृदयम् असत् अस्मतोऽन्यत्र गच्छेत्, तदा एनत् इदं शरीरं श्वनो वा अक्षुः भक्षयेयुः; वयांसि पक्षिणो वा विमथ्नीरन् लोडयेयुः । तस्मात् शरीरस्य मध्ये हृदयं प्रतिष्ठितमित्यर्थः । [ अभेदोपचशच्छरीरमेवास्सदियुक्तमिति द्रष्टव्यम् ? | २५ पुनः पृच्छति कस्मिन्नु स्वश्वात्मा च प्रतिष्ठितौ स्थ इति । हृदय प्रतिष्ठाधारभूतस्त्वम् - असदिति वयोक्तं शरीब – आत्मा च -- आत्मशब्देनात्र हृदयमुच्यते । ‘क्-छरीरं वद्धदयश्च - कस्मिन् प्रति श्विनावित्यर्थः । स्थ इति अस्तेर्भयमपुरुषद्विवचनम् । उत्तरं प्राण इति । प्रण 1. ‘वशात्मा थे’ इत्येताब देत. ख. ग. 2, लदित्यादि इयर्थ इत्यन्तं क क्षेत्रमात्रे । पञ्चखष ६वभग्नेषु अन्तत हृदयस्य प्रतिश्रुत्वमदर्शि । तत् इदषं कुत्र प्रतिष्ठित लिति शाकल्येन पृष्ठे, पुरुषे प्रतिष्ठितमिति आस्येन समधाने बकव्येऽपि, अतिप्रसिद्धप्रश्नो में युक इति धोत्पीडेन तमर्थं भयन्तरेणइ अलिकेयाटिन। इति केचिदिति । और न हीयत इति विण्य पदमिदं ऐसालचीत्यानन्दगिराये प्रथन्तरसूदितम् । वामा ये। पूर्वं वयं शरीरे प्रतिहिताभियेभोक्तम्; न तु क्षीरं हृदबे प्रतिष्ठितमियर्मि । २७४ श्रीरामनुजमुनिविरचितभाष्ययुक् [अ.५.ता.९. कस्सिन्नु प्राणः प्रतिष्ठित इति । अपान इति । कस्मिन्वपानः प्रतिष्ठिव इति । व्यान इति। फेस्भिन्नु व्यानः प्रतिष्ठित इति । उदान इति । कस्मिन्दानः प्रतिष्ठित इति । समन इति । स एष नेति नेतीत्यास्मा अजूबो न हि गृह्यते; अशी पें बीनमनिटच'छरीरमनसोरिति भावः । एवमुतत्रापि द्रष्टल्यम् । अस्मिन् नु प्राणः प्रतिष्ठित इति प्रश्नः । अपान युक्तम् । करिस्स्वपानः प्रतितिं इति प्रश्नः । व्यान इयुतम् | कस्मिन् नु व्यानः प्रतिष्ठित इति प्रश्नः। उदान युज। कस्मिन्नूढानः प्रतिष्ठित इति प्रश्नः समास इयुम् । एवं प्रश्नमनिचनपरम्परायां परिसमाप्तयं तूष्णीम्भूते शाकल्ये समानप्रति ४धापक्षस्य तेन कृतित्वाभावात् तमसौ न वेत्तीति निश्चित्य याज्ञश्चथः समन प्रतिष्ठाधरं वयं शाकल्यं पृच्छनि (प्रथ्यन् ? ) तमेव समानपतिष्ठ|भारं विशिनष्टि 'स एष नेति नेतीयामा । स एषः उक्तसमनप्रतिष्ठाधरभूः । ‘अथान आदेशो नेति नेती' ति निर्दिष्टो य आरम, स एष=समनप्रतिष्ठाधारभूत इत्यर्थः।। अगृयो न हि गृह्यते । इन्द्रियग्रहणायोग्यत्वादिन्द्रियेण न गृणते । अशीय । , जोयमनसोः ख, ग, 2. ‘पृच्छाति च एनेति ’ इत्येतभदेव, स्त्र, ग. संशयः। आरे तु वध्यमाचेय शरांश घेत्यर्थात् अन्योन्यप्रतिष्ठितवं पूर्व विवक्षित मियुतम्। आत्मा हि मध्यकायो हृदयं भवतीत्याशधा | इह भाष्ये उषरे तदीस्त्रो शोध अन्योन्यशतिश्च नार्हता । वस्तुतो याज्ञवल्क्येन शरीरे हृदयं प्रति तिमीिति साक्षादकथनम् अस्मासु प्रतिaिhन्निश्येव तद्यथतः प्रतीच्या, अस्मथईन अंमः शरैरपिति इयं प्रहीतुं शक्ष्यते। तङमयं विद्धि बे , तर्हि पृच्छामि तदुभयं ¥त्र प्रहितमित्याशय: स्वछारमा चेति षर्तुः शाकल्यस्य स्यात् ।हद्यस्य प्रतयः प्रदर्शिततयतक्षति8प्रश्रय पुनरथो गदिति ॥ अन्यत्राक्षः शुिच्छुिचितमिषपप्रश्नस्य पुनसरं प्राप्तमाकलाप प्रष्टुं प्रारभते । दत्त अध्यमवतारयति एवं प्रश्नप्रतिवचनपरम्परायामिति । स एष यादिकं भूया खयमुच्यते एतानीत्यादि भाइवल्क्यषायमिति शाबिभागे मानाभावात् संडे याप्यथघ'फषमेव । तत्र स एष इस्यत्र वक्ष्यमाणयध्छन्दतसंबधिमत्ररूपत्वे पूर्व संदर्येण ईपनि सिउर्वदिति महतः समानः स इति प्रायः । आमन दमेव आगत् अशनिप्रभस्मार्षबिंयतेति | अ,५.न.९.] बृहदारण्यकोपनिषत २७५ न हि शीर्यते ; असङ्गो न हि सज्यते ; असितो न व्यथतेन रिष्यति । एतान्यष्टावयतनान्यथै लोका अर्थ देवा अथै पुणाःस यस्तान् पुरुजिप्रत्यूढत्यक्रामत् । तं चौपनिषदं पुरुषं पृच्छामि; 1. निश्वयु प्र०. न हि शीयते । विशरणपोभ्याक्यवशून्यचन्न शीर्यते । असङ्गतं न हि सज्यते । निर्ले पचात् पाकळे नानुभवतीत्यर्थः । असितो न व्यथते न रिष्यति । असितः; 'पि बन्धने । कर्मकथयदेव सर्वे देहान्तर्गतोऽपि न स्यथते न शोचति, न रिष्यति न हिंस्यते वेत्यर्थः । एतादृशं समनप्रतिष्ठधारभूतं याज्ञवल्क्यो मनसि निधाय, एतं शाकल्यो न वेतीति निश्चित्य पृच्छति एतान्यथाशयतनान्यौ लेश अथैौ देवा अवै पुरुत्राः - । यानि प्रमुखानि गृधिध्यादीन्यष्टधायतनानि, अभ्यावा अप्रै लोकाःअमृतथा अछूौ देवः, शरीराया आटै पुरुषः, स यः प्रसिद्धः पुरुषः एतान् पुरुशन्निस्य प्रधानत्यक्रामत् -अत्र पुरुषानियुषलक्षणम्। आयतनोंकदेवदीनित्यपि द्रष्टव्यम् । एतानि प्रयूव = सम्यङ्नर्धारणथं निः । प्रतिव्यक्यूहः प्रत्यूहः । आयतनदेवलोकपुरुषन् - प्रतिव्यक्ति तर्केण तत्स्वरूपं--निर्वीर्ये, तन् िसर्वान् योऽत्यमित यः पुत्सः अयक्रमत्सकल झर्यवर्गविलक्षणवेन निश्चित इत्यर्थः। यद्यपि अतिक्रमणकर्त्तवमौपनिमिममम् ; निरूपस्यूझकर्तृत्वं तु पुरुषागतम्, तथापि व्यर्थगर्भतया य उहयिश अयक्रमादि युक्तौ न विरोध इति द्रष्टव्यम् । अह विषयस्य परमालन: अहयितृत्वसंभवात् । अतिक्रमणं नाम, दं च परमिदं वा परमिति संशयविषयप्रतिक्रमणम् । तत्र अमात्मकर्तु# संभक्तीति द्रश्चय -- % स्त्वौपनिषदं पुत्रं पृच्छामि अगृध्रवाशीर्यवे अविद्याश्ती । असंगत्यासितश्वे विद्यापीठे। निरूढ प्रयुक्त हरू फळे ‘नामरूपयोनिंबंडित ' यस्यानुसार उराश्च उपसंहत्यंत कमेणाथैः। दीर्घपाठे, उबीचोऽINरान् निस्थ आरमग्नौ प्रयूयं 'तिमत प्रयोगः। औपनिषमिति । अत एव हेिं शस्त्रयोनिरयादि पत्रिऔतु न वेदैक्समधिगम्य, प्रशस्यत् । सांयादिभिरर्षि स्कोरथ। नैयायि स्येधरनुमानमपि जीवेनैव गतार्थम्, नेत्ररसधमिति हैं भूयः | अतोऽपि जीवविदिः । यद्वा श्रोतमेवमसिदिं श्रोत्रियाः भगिस्त । श्रुतार्थापस्यादिना वेदे कझण्डतोऽपि देहातिरि अभिदिभीिति न व औषनिषदः अधनिषशां प्रधानप्रतिपाद्यत्च परमपुरुष एवोपनिषद इति । २७६ श्रीरामनुजसुनिविरचितभाष्ययुक् (अ५९ तं चेमे न वित्रक्ष्यति, मूर्धा ते विपतिष्यतीति । ते सर्वेविलक्षणमौपनिषदम् उपनिषदेकसमधिगम्यं वा पृच्छामि ; ते चेन्मे न विवक्ष्यसि, तर्हि मूर्धा ते विपतिष्यतीति याज्ञवल्क्यः शकयं शशपेत्यर्थः।। त्निसञ्च पभपुमभ्यौपनिषदवं भगवता बदरायणेन , " शास्त्रयोनिच " दिति।। (१) तत्र प्राधिकरणे--अहुरादिकं सकतृकं कर्यवादित्यनुमानसिद्धरनु बादितय न वेदवाक्यं तत्र प्रमाणम् । अतो वेदान्तभ्यायप्रथ(न्यनामकमीमांस शास्त्रमनारभणीयम् । न चेधरमनुमानसिद्धमनूव वेदान्तैर्जगदुपादानादिकं बोध्यताम्; अतः शास्त्रमारभ्यतामिति वच्यम् – कर्षत्रस्योषदानभिन्नकर्जुङ्गवेन व्यासतण अभिशनिमितोपदानवमतिपदकवेदान्तवाक्यस्य धर्मिग्राहकनुमानजातीय निमितपदाभमेदमथानुमानबाधितवान् । अतो न वेदान्तव वयं प्रक्षाणि प्रमाणमिति । प्रत-उच्यते-" शास्त्रयोनिवत् । शत्रं योनिः प्रमाणं यस्य तत् शास्त्रयोनिः तत्वात् , शस्त्रैकसमधिगभ्यवाद्वेदान्तानां प्रमण्यमस्तीत्यर्थः । कार्यस्येन हेतुना। सकर्तृकत्वसाधने, तेनैव हेतुना गुणत्रयवश्यकतृकच - शरीरजन्यत्वादेरपि प्रसत्। प्रासादादिविपुलकार्यस्यानेककर्तृकरदर्शनेन क्षित्यादिकार्यस्यापि तथास्लपसाच।। ईश्वरस्य नित्यह्यभ्युपगमे तद्र हेतुभूमयोर्शनेच्छयोरीश्वरे असिद्धिप्रसनेन ज्ञानेच्छ|पयलक्षणगुणतयाश्रयेश्वरासिद्धिप्रसङ्गात् । अतः साम्नैकसमधिगम्येश्वरस्य हमोपादानत्वमतिपादकवेदान्तभगस्य नानुपपत्तिः | (२) अत एव सांस्यपक्षस्य प्रतिष्ठितर्कमूल्येन यथा आभासत्वम्, एवं कणमक्षयपदक्षपणकीद्वपक्षाणां परमायुकारणत्वपक्षपातिन शुष्कतर्कमूळवद्वदि कपरिप्रश्न्यवच नादरणीयवमिति स्मृतिपदे, “ एतेन शिष्टरिग्रह। अपि व्याख्यातः " इत्यधिकरणे निर्णनम् । शिष्टः=परिशिष्टः। ते च ते अपरिहश्च शिष्टापरिग्रहाः अवशिष्टः वैदिकमरिमद्यायाः कणभुगादिपक्षाः एतेन सांख्य प्रदूषय दुष्टत्वेन व्याख्याता । इति सूत्रार्थः । (३) तथा तर्कपादेऽपि परमाणुकरणवादो द्वेषितः । तथाहि(तत्र हेि)काणाव भस्य युक्तियुक्षाया अणीयवभस्तिःि पूर्वप्ने आते–ऽस्यते " माजीर्षकद्ध अ.५.च.१.] इदारण्यकोपनि २७७ हवपरिमण्डलाभ्याम् । पारिभण्डत्यपरिमणाश्रयेण परस्परसंयुक्तपरमभणुद्वयेनघृहत्वं अणुक्र्य( स्प? )द्यते, परस्परसंयुक्तेनाणुहुन्नडणुकवयेण महद्दषं श्रुणुकसुयवते ईयसभन्नसप्रक्रियवत् इतराऽपि तभक्रिया असमञ्जसैत्र । किं तत्रासमवस्थमिति चेत् - निष्पदेशे परमाणौ प्रादेशिकसंयोगसंभवात् । संयोगस्याश्याप्यवृत्तित्वनियमात् । पाशसंयुक्तभदेशाभावे ततोऽधिपरिमणकार्यानुपतिप्रसर “उभयथाऽपि न कर्मानस्तदभावः । परमद्युनिष्पाधं कर्म अदृष्टकारितमिति हि = शुपगम्यते । तत्र ने परमाणुसमवेतमदृष्टं क्रियाहेतुः; अचेतनस्यादृष्टींनाधार वा । नाप्यास्मगतं परमाणुक्रियाहेतुः; व्यधिकरणत्वात् । अतः, ‘अदृष्टकारिताच कर्मणा परमाणुद्वयसंयोगः ’ इति तस्मक्रिया न युक्ता ।। " समवायाभ्युमाच साध्यादनवस्थितेः । जातिगुणादिविशिष्टमतीति निर्वाहकत्तथा समधायाभ्युपगमे, ‘तन्तुषु पटः समवेतः ’ इति सम्व यविशिष्टप्रतीति निधहसासाभ्येन संपन्धातश्यायकवत् , तत्रापि संबन्धान्तरभ्युपगमे अनवस्था ३ स्यात् । नित्यमेव च भावत् " । समवायरुक्षणसंबन्धस्य निये सस्यात् संवन्धिनरपि नित्यसत्यावश्यभावेन जगतो नियचमेव स्यात् । "रूपादिमत्वासु विज्ञेयो दर्शनाद"। रूपादिमत्यत्र परमाणोः वदभिमत निन्यवनिरवयवत्वादिव्यतिरेकः प्रसज्येत । लोके रूपादिमतामनियनलादिदर्शनात् । नन्वेतद्दषशान्तये रूपादिकथा एवं पमणवः सन्तु । तत्राह । – उभयथा च दोषात् । कारणगुणपूर्वकचित् त्वन्मते कार्धगुणानाम्, वणुकदीनमपि रूपादि शून्यवप्रसङ्गः "अपरिग्रहाचयन्तमनपेक्ष"। वैदिकपरिग्रहशून्यत्वाच तत्पक्षस्, नि:श्रेय अथाभिस्तपक्षेऽनपेक्षी कर्यां इति स्थितम् । (४) वैशेषिकदयोऽत्रैवैनाशिक। इति हि शिष्टगोष्ठीप्रसिद्धिः ।' ते हि-बार शमिना पच्यमानानां भुक्तपीताहारौषषसद्व्यरूपाणामवयवानां प्रतिक्षणमुपचयापचय । 1. नैयायिकैः क 2, अधःशकता. क. २७८ श्रीरागानबमुनिविरचितभाष्ययुक्ता [अ५ला.९. वैषग्णत अवयवि शरीरमपि प्रतिक्षणमुपचयापचयंवदन्यदन्यद्भवति । यद्यपिं शरीरस्य प्रतिकमुपचयापचयश्वीनं नति-तथाऽपि वर्षधारानिपातैतटकजलस्येव, घटीयन्त्रो दोपणैः कूर्पजलवेव बान्ते तद्दीन यौक्तिकं प्रतिक्षणं किचिकिञ्चिदुपचयापचयधन शॉनभस्येव । कद्रतारकदीनां मुहूर्तादिकारूण्यवधानेन बहुदेशान्तरप्राप्तिीगत प्रतिक्षणं स्वपदेशान्तरसप्रतिज्ञानवत् इय'युपगच्छन्ति । एवं प्रतिक्षषमवश्यम्भ विभिः खननपूजादिभिः भूगोळकस्य, नदीजलसंशीकरोपतनैः समुदय चोपचयापचयवतः क्षणिकत्वमभ्युपगच्छन्ति । अतस्ते अर्धवैनासिकाः । बौद्धस्तु सर्वस्य प्रपञ्चस्य (च) क्षणिकममभ्युपगच्छतः सर्ववैनाशिका इति हि वैदिकानां व्यवहारः । अतो वैनाशीिकवपरमाणुकारणवदित्वसाम्यादेव काणादमतप्रतिक्षेपानतरं बौद्धगतमपि प्रतिक्षितं तपादे , ‘समुदाय उभयहेतुकेऽपि तदप्राप्तिः " इत्यादिन। तत्र हि खरस्नेहोष्णेरण 'स्वभवैः परमाणुभिः पृथिव्यादिभूतक्षणः संघात उभद्यते । पृथिव्यादिभिश्च भूतैः शरीरेन्द्रियविषयसंघातळक्षणः समुदाय उदिते इति हि (!) तेषां प्रक्रिया । तन्नाणुहेतुके पृथिव्यादिभूतमकसमुदाये, मूतहेतुके न () शरीरेन्द्रियविषयलक्षणभौतिकसमुदाये च सति जगदामकसमुदायोपतिर्ना पद्यते । सर्वेष क्षणिकत्वाभ्युपगमे यत्संघातभावसन्ति अवस्थानसंभवात् । "इतरेतरप्रत्ययवादुपपन्नमिति चेन संयतभाषानिमित्तत्वात् । यद्यपि से पदार्थाः क्षणिनः -- तथाप्यबिधादीनामितरेतकारणत्वादुपपषते लोकयात्र ते गविषादयः अविधा, संस्कारः , विज्ञानम्, नामरूपम् , पडlथतनम् सः, वेडना , तृष्णा, उपवनम् , भवः, जातिः, जल, भरणम्, लोकः परिदेवना, दुःखम् , दौर्मनस्यामिरयेक्झातीयकाः इतरेतरहेतुकाः सुगतसामने अथैशम्पन्ते । अविद्य= क्षणिककार्षदुःखशून्येषु यिनित्यसुखवस्तुबुद्धिः ततो रागकमोहधर्माधर्म(मः)संस्कारः । संस्कारवशाज्जीवस्य गर्भाशयद्रव्ये धृतिर्भ बिज्ञानम् । बिशनसंसर्गाच गर्भद्रब्यय करूलपेश्माधारेणाभिव्यक्तिम६ £. तेति पूर्ववयारभ्भे पब्यते । अपि नयमयूखमालिंगानुसार श्र निर्वेशः अपेक्षितात् । अन्यथा विवकिमान 2. इति इति झ पाठः। 3, अयं । पाः । उकसभवैः क. रतेरनुभावैः (जय. में. भा.) च , अ.५.बा.९. इष्पकोपनिक्ष २७९ तदभिव्यक्तिक्रमेण षडिन्द्रियायमनशरीरनिवृत्तिः षड्यननम् । निवृतशरीरेन्द्रियस्य गर्भगतविषयेन्द्रियसंसर्गजं ज्ञानं स्फीः । तन्निमित्ते सुसदुःखे वेदना। सुखदुः मासिपरिहारार्थं विषयोपादानेच्छा तृष्ण। तया विषयेषु प्रवृत्तिरुपादानम् । तः क्रमेण गर्भान्निष्कमणं भवः । निर्गतस्स मनुष्यवादिजास्यभिमन जातिः । इअभाविनी जरामरणे प्रसिद्धे | मित्रयमाणस्य पुत्रकलत्राधामियादन्तदहः शोकः । दुर्थः प्रलापः परिदेवना । मरणक्लेशो दुःखम् । मानसदुःखं दौर्मनसम्। एतेषामितरेतरहेतुवस्वानुभवसिद्धत्वादुपपद्यते लोकयात्रेति चेन्न – संघातभगवनि मिलवात् अधिरेषु सिवबुद्धिरूपाविघाश्रयस्य कस्य चित् स्लिरस्य [ चेतनस्स | अभावेनाविद्यया। भूत (राग ) पतेरसंभवेन संघासहेबभावतदक्ष एव । "उरोपादं च पूर्वनिरोधात् । बौद्धमते वस्तुतः कालो नास्ति । उदयने १(उपनेख?) नरसभङ्करो घटादिः क्षणपरिकल्पनामात्रनिमितं भवति । स च घटदिः खोक्ष्यविनाशार्परिकशिक्षणवात् क्षणिकोऽपि भवति । वस्तुतः स्वव्य तिरिक्तक्षणाभावात् स्वयमेव क्षणो भवतीति हेि तेषां प्रक्रिया । तत्र पूर्वषटक्षण स्योक्तषटक्षणोथतिकालेऽसनः तद्धेतुत्वं न संभति । असतोऽ१ि हेतुत्वेऽति सन । ‘असति प्रतिज्ञोपरोधो यौगपथमन्यथा | असत्यपि कारणे कर्यस्योत्पौ। ‘अधिपतिसहकार्यालघनसमननमययश्वरवितचेतोपतिहेतवः' इति बौद्धानां प्रतिज्ञाय उभरोधपसकः । अधिपतिः इन्द्रियम् । तद्धि ज्ञानस्य रूपादिषु पवसु ॐक्रमात्रविषयनियामकन् । नियामकञ्च लोकोऽधिपतिरुच्यते । सहकारि आकदिकम् । अलबने घडदिर्विषयः । सभनतनयथः पूर्वज्ञानम् । एतैः चतुर्विधं हेतु भिश्चितशब्दितस्य ज्ञानस्य वैतशब्दितानां चित्ताभिन्नमुखादीनाञ्चोपविशति है तेषां प्रतिज्ञा। सा प्रतिज्ञ हीयेत, यदि पूर्वोत्क्षणावर्तयं न स्यात् । तत्र यदि एक्षणवलयं न स्यात् , तदा कर्णाचे हीयेत । उतरक्षणर्तिलाभावे च वर्तमान महिपत्यपक्षविषययं न स्यात् । अतः ऋणद्वयधातंस्वमभ्युपेतममिति क्षणिकत्व विरोधः । यदेतद्दोषपरिजिहीर्षया। कारणघटक्षणस्यापि अर्थघटक्षणोत्यतिदशायां स्रमयुधाम्यते, तदा षटक्षणद्ययौगपक्षयप्रस यर्षः । २८ । श्रीरन्नरसमानुजमुनिविरचितभाग्ययुक्त [अ..ब्रा. ९
- प्रतिसंख्याप्रतिसंस्पानिरोधामरिसरविच्छेदात् । बौद्धः सर्वस्य वस्तुनोः।
निरन्वयो विनाश इति वदन्ति । स च द्विविधः, स्थूलः सूक्ष्मध। मुद्र पातानन्तरं सर्वैरुपलभ्यमानो घटादीनां विनाशः स्थूलः । सः प्रतिसंस्यानिरोध इयुच्यते । प्रतिसंख्या = विषयसप्रतिकूल तपसस्आहिणी लेविकानां बुद्धिः : तद्विषयो निरोध इत्यवयवार्थान्वयात् । तद्विपरीतो निरोधः अप्रतिसंख्यानिरोधः। स में सूक्ष्मो लौकिकबुद्ध्ययोग्यो वैौर्दर्मुक्य साध्यमानः प्रतिक्षणविनाशः । तयो रुभयोरप्राप्तिः असंभवः। कुतःअविच्छेदात् । पिण्डघटकपालादिरुपेण स्थितस्य द्रव्यस्य स्वरुपविच्छेदेभावात् । न च द्रव्यानुवृते विनष्ट घट इत्यादिप्रतीतेर्वि षयवापत्तिः, अक्थान्तरपतिविषयसंभवात् ।
- उभयथा न दोषांत"। बौद्धाः किलैवं वर्णयन्ति । प्रतिसशनिरोधः
अतिसंस्यानिरोधः, आकाशवेन्येतत्नियं वस्तु निरुपास्यं तुच्छम् । अन्ते क्षणिकलापायमिति मन्यन्ते । तत्र पूर्वात्पन्नस्य घटक्षणस्य तदानीमेव निरुद्यप्रप्या तुच्छत् 'निरोधादेव अर्थघटक्षणस्योत्पतिरिन यदभ्युपगम्यते, तन्न तुच्छ|दुपय संभवतावदेको दोषः । तुच्छदुग्यथुपणपे हि नुच्छस्य निर्विशेषत्वेन काण विशेषतः कथिविशेष इति व्यवस्था अभवत् घटक्षणानन्तरं सर्वजगत उपतेः स्यात् । तथा तुच्छदुवधमानं कर्यमपि तुच्छमेवोयचे, न तु सदृशः कारणनुसारित्वात् कर्यग्भ्येत्यपरो दोष इत्यर्थः । “ आकाशे चाविशेष "। घऽयम् , पोऽयमिति प्रत्यक्षनिधन । कृशोऽसी, रन्ध्रमेतत्, खग इ पनि’ इत्यादिपयसाम्यविशेषेण, अकाशं निरुपयः तुच्छम्, घटादिकं क्षणि कनुक्रमित्यत्र प्रमाणभशत् । न च, ‘इह श्येनः पसंती त्यादिप्रतीतेरलोक एव विषयोऽस्विति वाच्य-इहलोक, देहान्धर इंयालोक न्धकाशषारत्वेन अतीतस्य आलोकरूपत्वाभावात् । "अनुसृतेश्च " । तदेवेदमिति प्रत्यभिज्ञादशत् लिस्तथैवाशुभधानवेत्र वणिकवसंभवादित्यर्थः । 1. अखें . ग. पाठः । तृश्चयक. अ.५.ब्रा.९.] ऽइदारण्यकोपनिषत् २८१ मासतोऽदृष्टवान् " यदुच्यते सैौत्रान्तिकैः‘ज्ञानगतै नैयाद्यक्षरैः बाह्यार्थ गतास्तेऽनुमीयन्ते । अतो ज्ञानकले विषयस्य क्षणिकतया असवेऽपि न दोषः । अथर्षि नीलादिज्ञानमपरोक्षतयाऽनुभूयते; इन्द्रियव्यापारान्यथयतिरेकानुविधायि च भवति, - तथापि यदिन्द्रियसन्निकृष्टेन येनार्थेन यत् ज्ञानं जायते, न तत् ज्ञानं तद्धिपकम्; किन्तु वयमप्यर्थवत् नीचकरं भवतीति तत् ज्ञानं स्वप्रकाशतया विमानं विषयीकुर्वत् स्वगतं नीलशकारमपि विषयीकरोति । अतो न नीलादि शनस्य आपरोक्ष्यानुभवविरोधः, न वा इन्द्रियव्यापारानुविधानविरोधः। नीलद्यार्थिन बहिः प्रवृत्तिस्तु नपरोक्षज्ञानात् । किंतु तदनन्तरभाविन आनुमानिकज्ञानत् । यथा वायुनिषेवणथिंनां शखचलनं दृष्ट। वृक्षमूले प्रवृत्तः। न चैवमर्थस्य क्षणिकतया जानकालेऽनवस्थानात् ज्ञानाविषयत्वं स्यादिति वाच्यम् - ज्ञानोपहेितुत्वमेव हि। ज्ञानविषयत्वम्; न ज्ञानकालेऽवस्थानम् । न चैतावत् चक्षुर्देशनविषयबमसन्नः। स्वाकारसमर्पणेन ज्ञानहेतोरेख ज्ञानविषयत्वाभ्युपगमत् । ज्ञाने स्व/करं समर्थ नष्टो ऽयथं ज्ञानगतेन नीलाद्यकारेणानुमीयते । न च पूर्वपूर्वहूनतरोतरशन प्रसिद्धिः । नीलज्ञानसन्ततौ पीतज्ञानानुपतिप्रसङ्गात् । अतोऽर्थकृतमेव ज्ञान वैचित्र्यमिति। तत्रोच्यते --‘ मासतः। योऽयं विज्ञाने नील्डर उपलभ्यते, स विनष्टस्य असतेऽर्थस्याऽऽकारो भवितुं नार्हति । कुतः ? अदृष्टवात् । न खलु धर्मिणि विनष्टे धर्मस्य आकारन्तरे संक्रमणं दृष्टम् । प्रतित्रिम्बादिकमपि स्विस्यैव भवनि । सत्रापि न धर्ममात्रस्य। अतोऽर्थवैचित्र्यकृतं ज्ञानवैचित्र्यमर्थस्य ज्ञान फलेऽयनादेव भवति । जपाकुसुमादेः स्फटिकादौ स्तकरार्पणहेतुत्वेऽपि अस ततदर्शनेन असतो विषयस्य ज्ञाने बाजारपणाक्षमवान् । " उदासीननमपि चैवं सिद्धिः । तकाले असत एवोपावकवे उदा सीतानाम्=अनुज्ञानानां पुरुषाणाम् अङद्वान्पुत्रवत् सर्वकर्थसिद्धिः सत्। बुङ्गाननुशृङ्गानयोस्तकालासवाविशेषादिति क्षितम् । 'एतमशकदोषः अथैकंनाहिकमतेऽपि समन इति तन्मतं स्वीथा नाविर्तव्यमेवेति क्षितम् । 1. वाक्यमिदं क. मात्रे । श्रीरङ्गरामनुबनुनिविरचितभाष्पयुका [अ.५..९.
- २ न मेने शाकल्यः । तस्य ३ मृधे विषपात । अपि हास्य
परिमोषिणोऽस्थीन्यपबदुरन्यन्मन्यमानाः + २६॥ (५) तथा सर्वसाधुपतिप्रणीतचात् पशुपतं मतमादरणीयमिति पूर्वपक्षे माले उच्यते --- “ पसमस्यत् ”| फ्युः पशुपतेर्मतमनादरणीयम् । वेदविरुद्ध मुद्रिकषट्क्षारण-सुकुम्भस्थापन–शवभस्मस्नानादिधर्माणां निम्तिमानेश्वर बाभ्युपगमेन तन्मतस्यासमञ्जसत्वा । “ अधिष्ठानानुपधतेथ "। अवैदिकस्य तदमि भतशरीरेश्वरस्य प्रधानाद्यधिष्ठातृवानुपथतेश्च। "करणवचेन्न भोक्षादिभ्यः "। यथा जीवस्य करणफळेबराधिष्ठाने करणकळेबरातनैरपेक्ष्यम् , एवं प्रधनाद्यधिष्ठानेऽ शरीरनैपेक्ष्यमभिवति चेत् – गदिभ्यः=पुण्यपापरूपकर्मफलभोगार्थं पुष्पा रुपादृष्टकारितं हि तदधिष्ठानम्। तद्वत् पशुपतेरर्षि पुष्पपापदपादृष्ट-तरफळ भोगादि सर्वं प्रसज्येत । को नाधिष्ठानसंभवः । " असवत्वमसर्वज्ञता वा । वशब्दभएँ । पशुपतेः पुण्यपापरूपादृष्टवत्वे जीववदन्तवत्वं सृष्टिसंहरायस्सदच असर्वज्ञता च स्यादित्यनादरणीयमेवेदं मतमिति स्थितम् । [*एतत्पक्षोक्तदूषणाना मष्यानुमानिकेश्वरवादिनामर्धवैनाशिकानां मतेऽपि समानवात् तन्मतं सर्वथा नाक्षतं व्यमिति स्थितम् |} (६) तथा, “एतेन योगः प्रयुक्त " इत्यधिकरणे केवलनिभितेश्वरवादि हैरण्यार्भमतमपि कपिस्तावदेव वेदविरुद्धत्वादपामाणिकमिति वदता सूत्रकारेण भगवता । बादरायणेन सकलजगदाधारभूतस्य सकलगदेककरणस्य परब्रह्मणा. नरयणस पुरुसोमस्यौपनिषदवमेव स्वीकृतम् । ते है न मेने शाकल्यः । तमेतं तकगोचरं प्रमाणान्तरगथमौपनि बदामानं शाकल्यो नाज्ञासीदित्यर्थः । तस्य ह मूर्धा विषपात । विविधं शर्षेः पतितः । अपि हास्य परिमोषियोऽपीन्पषजहुरन्यन्मन्यमानाः । एवं शप वश मूर्धनि पतिते तस्स कोपाग्निना शरीरश्च दग्धमभवत् । संस्कार्य लिपेर्गुहाम्मानानि अस्थीन्यपि, अन्यत् = धनं मन्यमानः परिमोषिणः । 1. अतो निमितपदानमेदादि पाशुपतमतमनाद्वर्णीयम् . स. ग• 2. इजिं हे माते २८३ अ,५..९ बृहदारण्यकोपनिषत ३८३ अथ होवाच ब्राह्मणा भगवन्तो यो घः प्रभवते स मा एपृच्छतु ; सर्वे वा मा पृच्छत; यो यः कामयते तं वः पृच्छामि ; सर्वान् ब वः पृच्छामीति । ते ६ ब्राह्मण न दधृषुः ॥ २७ ॥ तस्रः अपजह्वः अपहृतवन्तः । यद्ध परिमोषिणः मुषितशरीरस्य नष्टशरीरस्येति यावत् -- तस्य शाकल्यस्यान्येवन्यःअन्यमानः शरीरं मयमानाः औदैहिकक्रियर्थ तयुत्राद्य आहवत इत्यर्थः ॥ २६ ॥ अथ होत्रच - पृच्छामीति । अथ शक्यमणानन्तरं मानवल्लयो ब्राह्मणान् प्रत्याहै | किमिति। हे पूजकतो ब्राह्मण ] ! युष्माकं मध्ये यः प्रद्यु कॉमः, स मां स्वाभीष्टं पृच्छतु । सर्वे वा मिळिच मां पृच्छ । अथवा वः युष्माकं मध्ये यः प्रयुजरं दिसति, तमहं प्रश्नं पृच्छमि । यदि सर्वेषां समू प्रयुक्तरदित्सा, तर्हि मिलितान् वा सर्वान् युष्मान् पृच्छामीति याज्ञवल्क्य उच नित्यर्थः । ते हे जालण न दधृषुः । ते त्रावणः याज्ञवयेन सह अस्प कथयां न प्रगल्भा बभूवुः || २७ ॥ परिमोषिणस्तस्करा इति । आख्यायिकेयं माध्यन्दिनशाखाय (11.6.3) पूर्वत्रापि लक्ष्यते । तत्र यथा - भगवनाभूदजमे याज्ञवल्क्येन कृते ब्राह्मणाः संरे भरे , को ने इमं प्रपतति । तदैत्र शकम्पः अहमस्मीति प्रवहे ; तदानीमेत याबदः प्राह स्म, तां खि देते उन्मुनबझयषमता ३ इति । अथ, 'कयेण देशtइत्यादिप्रश्नपरम्पराम् तम एजें वे इत्यन्तमः प्रश्नः । प्राण इर्द समाधिः। समनन्तरमेव अवधयः‘अबप्रश्न्यां म बेअ ताभयप्रक्षी ‘रित्युक्त्वः शशम, युरेनियं मरिष्यसी 'त, 'न तेऽस्थीनि बग छन् प्राप्यन्ते ’ति च । स ह तथैव ममार । तस्य इष्यन्यन्मन्यमानाः परिमेविणोऽथीन्यषषङ्गः । तस्मान्नोपपदी स्यात् , eत चेद्देवि परो भवतीति । तत्र पृहदारण्यकानुसार साकल्यम प्र अष्टविगर्षन्तमश्नः वा इति प्रायम् । तत्र अस्मामपि ग्रप्रसिद्ध भयभीत शपवनदख लिभ्यांतर्मास्थिमा धनभारं मन्वानाः तभा अपजहरित्वेष एवार्थः समुतिः। ध्रेऽपि अगलुरोधिनि पूर्वत्र ओप्याप्याभियरूपायितीत्युक्मा अन्धाधर्ष नकः । तदर्शनपुढे तवैष ध्याच्याणामेषामत्र यहूत व्यख्यानस्य न प्रसङ्गि। अतः जो विगृथाः। तथाऽननेऽर्षि स्तरकृतमपणे बंधुत्याग्सेयं नोपेक्षितम्, किंतु तत ततः पथ तमिलमितमिति कथम् । श्रीरक्रमानुजमुनिविरचितभाष्ययुक्ता [अ.५.बा., तान् हैतैः श्लेकैः पप्रच्छ यथा वृक्षो वनस्पतितथैव पुरुभोऽमृषा। तस्य लोप्तानि पणौनि भगस्योत्पाटिक/ बहिः । लथ एबस्य दधिरं प्रस्यन्दि स्वच उंपदः । तालदातृष्णा फेति रस वृक्षादिबईतात् ॥ मांसान्यस्य शकराणि फिनॐ स्नाव तत् स्थिरम् । अस्योन्यन्तरतो दाखणि भज्जा मज्जोपमा कृता ।। तान् तैः श्लोकैः पप्रच्छ । याज्ञवल्क्य इति शेषः । तान् अन्न गान् | श्लोकानेव पद्धति - यथा वृक्षो वनस्सनिस्तथैव पुरुक्षोऽमृषा । यथा चनम्पतिः फलपुष्पोपेतो वृक्षः , तादृश एव पुरुषः । अमृधा सयमित्यर्थः ।। वानस्पयः फलैः पुष्पै: " इति हि निघण्टुः। तसर्यमेघाह तस्य लोमानि पर्णानि खगस्योपाटिका बहिः । तस्य पुरुषाख्यक्षस्य लोभाभ्येव पर्णानि । अस्य पूर्व या वझे , स बहिर्भता उपाटिका । वृक्षानुषभेदेनैवोपाटइत इति । उपाटिका बिधदेखि बहिस्व । रुधिरधारकश्चर्मण या बहिर्भत। सा बहि भवन् । स्वच एवास्य रुधिरं प्रस्यन्दे वच उत्पटः । उल्कय पटति गच्छ युषः क्षीरादिसाः । अस्य पुरुषवृक्षस्य त्रय एव हि रुषिरं प्रस्यन्दि भवतं । वृक्षस्य च क्षय एवं क्षीरादिसाः स्यन्द (दीः) भवति । अतः साधर्यमित्यर्थः।। तदा तदातृष्णाक् प्रैति रसो वृक्षादिवाइताम् । [ क = सूक्षसाधदेव हेतोः।] आतृष्णात् ‘तृदिर् हिंसायाम्। आतृष्णान् छिन , तस्मात् पुत्रं रूपा वृक्ष, वृक्षाघाइत रस इ, तत् ! रुधिरं निर्गच्छतीयर्थः । मांसा न्यस्य शकराणि । अस्य पुरुषस्य मांसानि वृक्षस्य शकराणीव शकलानवेत्यर्थः।। किसी स्नाव तस्थिरम् । स्लावयेत नातं नपुंसकम् । सिरेति यावत् । तदैव वृक्षस्य सिरं किनाम् । किलटं नाम दाक्षिभगादुतवकः । वृक्षस्य तत् चिरं कान्ततसिग्नशः । अस्थीन्यतरतो दारूणि । अस्य पुरुषस्सी-येवन्नै रतो दारूणि अन्तःसदाईश इत्यर्थः । भज्जा मज्जोपमा कृता | दरुणि थे भाषाविदयं साधयः पुननिष्पन्न हो बुबोधनिचया उचितं प्रमाभत यथेत्र ५.५ न.९.] इदारण्यकोपनिषत २८५ यद् ऋधो दणो रोति मूलागवतरु पुनः । मर्थः स्विन्मृत्युना घृणः सान्मूलन प्ररोहति । रेतस इति मा घोचत जीवतस्तत् प्रजायते । धनारुह इव वै वृक्षोऽञ्जसा प्रेत्यसंभवः ॥ भेजा, सा अस्य पुरुभस मज्जोपमा हृता भवति । तथा च वृक्षमब्जास्थाने पुरु य प्रसिद्धम् भवतीत्यर्थः । यद् – कलान्गूलात् प्ररोहनि ; एवं वृक्षस्य शरीरस च साधये पर्षि चुने शृणस्सन् निस्सन् मूलभत्रतरः अयन्तं न्त्रम्सन् पुनः लोहति । भर्यस्तु मृयुना वृक्णस्सन् कसाम्मुलन् प्ररोहतीति प्रश्नः । रेतस इति मा योचत जीवतस्तत्र प्रजायते । रेतस एव मूलात् पुनर्मर्यः प्ररोह्तीति प्र वोचत । कुतः? जीवस एव हि तव रेतः प्रजायते । अयं तु मृन इति नेत्र रेतो मूलं वक्तुं शक्यम् । न हि वृक्षस्य छिन्नावशिष्टमूलमिवास्य रेतोमयं स्वकं भूछावशिष्यते ; यतः पुनः प्ररोहतीनि रूप्येत । धानारुह इव वै वृक्षोऽल्बसा प्रेत्य संभवः । विश्व वृक्षो धानारुहो भवति । धाना त्रीज । धानाभ्यो रोह गीति स कथोक्तः । बीबरहोऽपि वृक्षो भवति ; न केवलं काण्ड एव |इवशब्दो उपर्थः । वृक्षाः अञ्जसा साक्षाश्च प्रेत्य मृदा धानातोऽपि संभवेत् । आम्मूढईत । निमितमात्रं न । प्रधानमूलं तु भूतनाश्राविणकर्मकजाक्षयेऽहि सैमन्वयमत्र तदभिप्रेङ्गं स्यात् । अस्याः घ्रमूलनिवव् एतन्वनाशे पुनः शरीरानुसार, न इव सर्वमिदं रो र संघिते त्रेति दर्द के मूल स्यादिति । आर्तभागने की झसि विभुम् । तत सदस्येन यथाद्ध हताम् । पश्यति च , 'तै विधामर्षी सपनामे, अंश चे' । अन्न, 'नक्षत्र. पुनः' इति, तञ्जरि, गहनं अभ्यपतरं सर' इति भतापदं प्रयोक्ष्यते । रेड ईत खोयं रेत उच्यते उत परम् नाख खह जीवत पर्बते । त्रिआदधिमित्यनेन षरीबस्य रेतसः पूज्यमानमूलहारत्वं नास्तीति भवतािम्। जंक्शुरुषान्तरतः स गणरांशभाषा । ‘धावर इव बै’ इवशद्योज्यै
- श? । अत्र अषक ख़ुकम्। साशार्थवारने तु प्रेयसंभवः श्रेय ज५ २८६
और रशमनुजमुनिविरचितभाष्ययुक्त [अ.५.. ९ , यत्र समूलमाहेयुधं न पुनराभवेत्। अ रिस्फुर जात एव न जाने को न्येनं जनयेत् पुनः । धत्समूढमाहेषुध्वं न पुनराभवेत् । यदि समूचें मूलेन धानया वा सह । ग्रन् आहेच उसध्येयुः तदा स वृक्षो न पुनरगाय भवेत् । अतो मूलं बीजश्च इस रोहे कारणं इष्टमित्यर्थः । अस्येखिन्मृभ्युना वृक्णः कंसान्मूलाग्रो इति। अतो हेतोः पृच्छामि, वृक्षसधर्मा अयं मध्यं वृषणः कालात् प्ररोहति मु दिति । ननु यस्तु मृयुहतः स हत एव, अन्य एव तु कश्चिजायते, असो वृक्णस्य मर्यस्य पुनर्जनिहेतुपन्नोऽनुपपन्न इत्यत्राह बात एव न जायते को न्नं जनयेत् पुनः । यदि नश्वस्य पुनर्जननं न स्यात्, तर्हि कृहानकृताभ्यागमपसकः । अतो मृत पुनर्जननं सिद्धम् । अतो वः पृच्छामि को देने पुनर्जनयेदितीत्यर्थः । तथा च जगतो मूलं किमिति प्रार्थः । यतो जगतो मूलं तैर्जनसभित्रैलोक्षणैर्न शतम्, अतो याज्ञवल्क्येन जालणा जितः । समता आल्यायिका । यत् जगतो मूलं याज्ञवयेन पृष्टम्, मानो मनः अञ्जसा आज्ञस्वेन वनाधिहो वृक्ष इव भवति। तदा च धामस्थानापन्न भूलं बघ्या. मिलव: स्म । एताला सूक्ष्मभूतम् मूलम् भवनादिर्ष ममिमतं स्यात् । जात एष न जायते ऽगस्य प्रकृतमध्यरोप, 'पूर्व जातोऽयथं पुनर्गेण जायते चेत् इत्यर्थे , “कोन्ने जयेत् पुनः’ इत्यत्र पुनरि तपदं त्वर्थकं स्यात् । कस्तु एगं पूर्वमपि जनितवान् ? पूर्वजन्मान सारे ५ असो ऽग्रप्रमतिः ! अभ्यञ्च अट्ठअभ्यगमः रक्षर उतजन्मनीचरे व इतीप्रणवः स्यादिति भाः। शश्वरे तु जातवेति शक्म नेत्यादि परिहार अध्यम् । अयमर्षः - प्रक् अत एवम्; न तु जनमन्तरमागिति चेत् - तर्हि तर्हि ? यत एतं । दि ५फ़ग़ाते वाक्यम् । दबाव पमवश्यं वक्तव्यम् । अतः पृ४५d; ओम् जनयेत् पुनरितति । एनं य भूयर्थः स्या-पूर्व शमेऽयं स्खपमेण घुमन आधते चेत : सां पुगिनौपलिएहिनभे , तर्हि निरवसमस्त-र्थ क्षेत्रे अनवेन , पुनः ? ईक्षरोऽयं सरनिं मठं स सामोहत एनेि मूलमवयमिति । एवं क-अयं त एव ॥ = पूर्वजन्म म, शुि बते अमुकतावाथत ए। एतं मे नु पुनर्जगवे बनविता क इति । पूर्वमचेतनभूतभूमषः; इदानीं तरसविगत स्रषये प्रश्न इति । र समय इमाप्तम् । आयिश्च च मासा । लगभगन्यमित तु ध्रुव अशुश्रत श्येन, मरे पनैिः एतैः तैः पश्ये पूर्वमारम्भा : ४.५.ना.२.} इदण्यकोपनिषत् २८७ विज्ञानं मानन्दं ब्रह्म रातिह्रतुः परायणम् । तिष्ठमानस्य तद्दि इति ॥ २८ ॥ इति पञ्चमाध्याये नवमं ब्राह्मणम् । इति धृहरण्यकं एवमेऽध्यायः ॥ स्व् श्रुतिः स्वयमेव विज्ञानमानन्दं ब्रह्म रनिदतुः परायणं तिष्ठमानस्य तद्विदः। शनिः रातेः। षष्ठ्यर्थे प्रथम । धनस्येयर्थः । रतेः = धनस्य बतुः--कर्मकृचो यजमानस्येते यावत् - पसघणं परमगतिः । ततकर्मानु गुणफलपदमित्यर्थः । तिष्ठमानस्य बहूसंखस्य तद्विदः त्रयविदः पराय पस्यं विज्ञानादरूपं ब्रनैव याज्ञवल्क्येन पृष्टं जगन्मूलमित्यर्थः ॥ २८ ॥ ५-९. इति बृहदारण्यके पञ्चमाध्यायप्रकाशिका । मात्रेगपरन्तव्यमिति तदशयः । परन्तु अत्र इतिशब्दाश्रयणात् , तिष्ठमानस्य तद्विट् इतीति इतिशब्दश्रवण तावदन्तं याइबिल्वयचनमेव भवतृमईति । अस्मिन् एव आश्वमापन्ने ब्राह्मण बलहले जोषम्भुतेऽयक्ष जनसे श्रेष्ठाऽयं प्रशंसनीयश्च । एवं सप्तमलपतरार्ध पेक्षितमिनि विज्ञानमानन्दं ब्रह्म राठियतुः परायचdिति तदुक्तरार्ध युतम् । एतदर्थे तुः ह्मगवीनं दातुः जनवस्य रङ्गः रातिः, ‘ अनन्तं बत मे वित' निन्युरीत्या धनभूतं भिज्ञानमानन्दं प्रश्न परायणम् ५arधारभूतम् । अत्रान्तरमूलानि चेनि सन्तीति । एकथञ्च ब्रह्मिष्ठेने प्रश्नोत्तरं वसुं शक्यम् । तत् युतम् मया कृतं भवमुदजनमेिति हानय । माध्यन्दिने शोकान्तर्गततयैव मन्ये विनमित्य द. पाठः। तत्र रातेतरिति च पाट। तदा रातेः धनस्थ भागवीभूतत्य क्षयर्थः। तिष्ठमानस्य तद्विट् इति पदद्वयमपि दक्षुर्जनाय विशेषणमेव । विलक्षणमुत्रेण प्रकाशमानस्य प्रश्नविद इति तदर्थः । वह्निः |बद इति वा । यद्वा तिष्ठमानस्य तद्दि इति पृथग्मयम् । रातिदस्य जनस्य अन हि परमाभिमतम् । अतः तद्विदः = ब्रह्मविदः तिष्ठमानस्थ शिष्टस्य इमा गाव इति । तदिति पृथगदं वा तस्मादित्यर्थे । तस्माद् ब्रसदि एवेमा मात्र इति । अथळ्श्वार्तभागश्च भुज्युस्त्रमचिन्तकः । उषस्तश्च कालश्च गार्भा लोकभ सा ॥ अप्रचिन्वानराः पश्चाद् बिस्तु भिः । मपक्षोऽसिeन् जित शङिः ष्ठन् भनी ॥ । २८८ श्रीरामानुजभुनिविरचितभाष्ययुफ [अ.६५.१२. अथ षष्ठोऽध्यायः ६- १. जनके हैं वैदेह आसश्चक्रे । ५थ है याज्ञवल्क्य आघव्रज । । होवाच-याज्ञवल्क्य। किमर्थमचारीः पशूनिच्छन् , अश्नन्तानिति । उभयमेव सम्राडिति होवाच ॥ १ ॥ जनके ह वैदेह आसाञ्चक्रे । दर्शनकामेभ्यो दर्शनं दतृ वैदेही जनकः सभायामासश्चक्रे स्थित इत्यर्थः । अथ ह याज्ञवल्क्य आवव्राज । अथ असि नवसरे यज्ञक्ष आसव्राज आगतः । तं होवाच। जनक इति शेषः । तं याज्ञव लयमित्यर्थः । उक्तमेवदृ याज्ञवल्क्य किमर्थमचारीः पशूनिच्छनष्यन्तानिति हे याज्ञवल्क्य | किमर्थमचारीः आगतोऽसि । किं पुनरपि 'शनिच्छन्, आह स्वित् अण्धन्तानिति । अतः निश्चयः । अणोः सूक्ष्मस्य वस्तुनः प्रत्यगात्मकः अन्तान् निश्चयान् कर्तुमियर्थः। याज्ञवलयस्योतमाह उभयमेव सम्राडिदीि होवष। क्वनुग्रहार्थमेवागतोऽस्ति । समस यदि पशषध पुनः स्युः, तदषि में प्रतिषेधामः हे सम्राडिति होवाच । याज्ञवलय इति शेषः । सम्राट् । ३ सार्वभौमेत्यर्थः ॥ १ ॥ याहमणः साक्षात् सास्रभानोरतापूर्वयजुर्वेद इति पौराणि प्रRिEः ।. दारयन्तो याज्ञवल्क्यष€तगुरुपरम्पराथामदियः कूटस्थतयः दर्शितः माक्षादचार्यश्च । गौतम इति । तत्र आंशिकं स्यात् । तत्रैक आदित्यासाठी ‘ति आदि स्यादेव यदुषस्येन गप्रवण धेषात् । तस्य अह्गवीनामुदञ्चितुनिष्ठता पूर्वस्लिमग्याये प्रपञ्चिता ॥ 8 एषः अनशि इहेति पित्रा प्रतिबंधित लन् जनप्रय रहे किञ्चिदुपवथ गाः प्रहर्तुं जनकंभविधः माययौ । तत्र पूर्वगोपइणकाळ एतापं जनसविधसमागमः, उतान्यदेति विचारेउर्ष 'सहुत्रं ददाम' 'साहनं ददाति पौनःपुन्येनापूर्बमबीदनाम्मात् अन्यदैव कृतः संभागः इ हपते स्मफ़ेय पूर्वसंदर्बमीय भाषितम् । पशूनञ्छन्निति । 'गोम एव है। सः 'इति हि गोगाजले प्रागादेः। अतो मदीयन् पशून् प्रीतुम् आहो महीयान् सु” तरनिषयनिर्मबन् उद्विषयमीमांसाम्रवर्तनाग प्रहीतुमचारीति पृच्छामि । पूर्व प्रणामं भविगतमाधमये मिमि मी नपविष्टमिति च विषोऽस्मीति भावः । अ.६.श.१] बृहदारण्यकोपनिषत् २८९ यत् ते कश्चिदत्रगी, कच्छूणत्रमेति। अत्रषीन्मे जिया गैलिनिः, घाचें ब्रजेति । यथा मातृमान् पितृभाम् आचार्यान् ब्रूयात्, तथा सच्छैलिनो' ऽब्रवीद्वचें बाँति अवदतो हि किं स्यादिति; अब्रवीतु ते तस्याऽऽयतनं प्रतिष्ठाम् । न मेऽब्रवीदिति । एकपञ्च एतम् सम्राडिति।
- वै न ब्रूहि याज्ञवल्क्य ।
1, शैलिनः, मा. एवमुयव विशेषोपदेशाय प्रवृत्तो याज्ञवल्क्यो जनकं पुनराह यं ते। कश्चिदब्रवीत् , तन्झुणवामे यत् ते तुभ्यं कश्चिदचार्योऽब्रवीत् - अनेक चार्थोपसेवी हि भवान् = क् शृणवाम । श्रुख/ उपदेश्यंशमुपदेक्ष्याम इ िभवः। जनक भाइ अब्रवीन्मे जित्य शैलिनवग्वै बलेति । नामतो जिंक शिखिनस्यापयं शैलिनिः बागेव बालेनि '= अलभतीकतथा वाग्देवता उवायेति मे उक्तनियर्थः। इतर आह यथा मातृमान् --प्रतिष्ठा । मता यम विधते अनुशासनकतया, स मातृमान् । पिता यस्य तथा विद्यते, स पितृमान। आचार्यो यस्य तथा विद्यते, स आचार्यवान् । उपनयना प्रकृ मातापितरावनुशिष्टः । ऊर्जुमचार्योऽनुशस्ति तैरेवं यथाकालं शिक्षिन हि सम्यक् ज्ञानवान् भवति । तथाच मात्रा पि। आचार्येण चानुशिष्टो यथा ब्रवीति, तथा शैलिन उक्तवान् वाग्वै त्रसेति । सम्यगुक्तमानित्यर्थः। तत्रोपपत्तिमाह अत्रदतो हि किं स्यादिति । अवदत! वान्यापाररहितस्य ? न हि पुक्षयैहकामुष्बिकं वा किञ्चित् सिद्ध्येत् । तस्मात् युक्तं वाग्वै ब्रजेति शैलिनि नोक्तम्, सर्वपुरुमार्थसाधनवान् वाचि ब्रदृष्टः कर्तयेतीत्यर्थः । अत्रतु ते। तस्यायतनं प्रतिष्ठाम् । परन्तु तस्यायतनं प्रतिष्टाश्च ते स किमब्रवीत् | आयतनै श्री । प्रतिष्ठा त्रिष्वपि कालेवश्रयः । एतद्वयमपि शैलिनेिरुकवान् किमित्यर्थः । अनक आह न मेऽब्रवीदिति । तर आइ एकवा एतत्सम्राडिति । एकः पादः यय, त एकरात् । एतत् जप्त। बभूवें जन उपवमानमपि एकात् त्रिभिः पदैः गूथं न फलाय भवतीत्यर्थः । जनक आह स वै न हि याज्ञवल्क्य । हे याज्ञवल्क्य ! स त्वं विद्वानः अस्मभ्यं ब्रूहि । आयतनदीति शेषः।। 1. १|षं आग्देवता नेतीि., १, औौधिनिः . २९७ श्रीरङ्गरामनुजमुनिविरचितमप्ययुक्ता [अ..ना.१ बागेवापतनमाकाशः प्रतिष्ठा; प्रशंस्येनमुपासीत । का प्रन्नता याज्ञवल्क्य । बागेव सप्राडिति होवाच; वाचा वै सम्राड् बन्धुः प्रज्ञा यते; ऋग्वेदो यजुर्वेदः सामवेदोऽथघङ्गिरस इतिहासः पुराणं विद्या उपः निषदः श्लोकाः स्रवाण्यनुव्याख्यानानि व्याख्यानानीटें हुतमाशिनं पायि तभयश लोकः परश्च लोकः सर्वाणि च भूतानि आचैत्र सम्राट् प्रयन्ते; 1. 9झायते, क, स चाह बागेवायतनमाकाशः प्रतिष्ठा प्रशंस्येनदुपासीत । वाग विद्याभ्यां देसायामध्यस्यमानस्य ब्रह्मणो वागेव आयतनं शरीरम्। अफ्याकृ ताहांशः प्रतिष्ठा; आकाशः परमे व्योम वा प्रतिष्ठा कान्नयेऽप्यश्रयः । एन ब्रल प्रयुपासीतेत्यर्थः । जनकः पृच्छति का प्रज्ञता याज्ञवल्क्य ॥ अयमभिप्रायः - यथा प्रतिष्ठांशः चाचो भिन्न, एथै प्रज्ञ/ऽपि किं बार्च भिन्न त नेति प्रश्नः । प्रतिष्ठावन्न भिन्न, किन्तु आयतनवत् प्रशऽपि अचः अभिनेत्युग्रमाह बान्वै सम्राडिति होवाच । हे सप्राट् ! बागेव प्रज्ञा । न तु ततोऽतिरिच्यत इत्यर्थः । तदुपपादयति वाचा वै सम्राट् बन्धुः प्रज्ञायते । अयं मधुरिति वाचैव हैि प्रजायते । । तथा ऋग्वेदो जलं । इति।सः रामायणादिः । पुराणं विष्णुपुरणादि । विद्याः चतुष्षष्टिकलः । उपनिषदः प्रसिद्धाः । श्लोकाः मनुस्मृत्यादिरूपाः । वृत्तणि ब्रह्मसूत्रादीनि । अनुव्याख्यानानि भाष्यस्याख्यानादीनि । व्याख्यानानि भाष्यादीनि । इष्टं यागनिमित्तं धर्मतम् । हुतं होमनिमितं धर्मजाम् । आशितम् अन्नदान निमिकम् । पायितं पानीयदाननिमितम् । अथै लोकः ३ लैकिकी (ऐड्रौमिी.) फलम् । परश्न केः स्मोहादि । सर्वाणि भूतानि शत्रुमित्रः अब्रवीत ते यत्र कुत्ररे प्रश्नार्थञ्चन: । झा प्रश्नतेति । एकपाद। इयुक पादत्रयं शिष्टहिमति वदते । परन्तु, ‘असोकु हे तथायतनं प्रतिष्ठम्' इति द्वयं पृश्नात् तृतीयमहं तात तिमिति न जाने इति प्रभुराशयः । प्राशन्देन न एव हे तुत्वेन रूपेण प्रषम् । अस्य चतुर्थपादतया हातव्यत्वात् सकिः। आयतनस्यै आयतन रुग्रधर प्राचलराशरोऽपि कश्चिदस्ति । बेल आथनमब्रवीत् किमिवस आकरद्वयर्वमभ तनमामी किमत्येवार्थ इत्याशयेन प्रतिलि वागेवेति । वाषः अभिन्नेति । वाग्वै प्रति सम्यग्विदिताभिनेयवैः । गक्छन्दः स अगीिद्विमुडेन देतापर इति वागिति अभि तत्रोकमिति भावः । अ.६.ना.१.] इदारण्यकोपनिषत् २९१ वाग्वै सम्राट् परमं ब्रह्म । नैनं वश् जहाति, सयप्येनं भूतान्यमि भरन्ति , देवी भूत्वा देवान् अप्येति, य एवं विद्वानेतदुषस्ते । हस्पृषभं सहस्त्रं ददामीनि होवाच जनको वैदेहः । स होवाच याज्ञवल्क्यः, पित मेऽमन्यत नाननुशिष्य हरेतेति ॥ २ ॥ यदेव ते कश्चिदब्रवीत् , तच्छूणश्रमेति । अत्रत्रीम उदङ्कः औल्वायन, प्राणो वै बलेति । यथा मातृमान् पितृमान् आचार्यवान नगढ , तथा तच्छुल्मायनोऽब्रवीत् प्राणो वै प्रति ; अप्राणनो हि किं स्यादिति । अप्रवीतु ते तस्यायतनं प्रतिप्राग् । न मेऽब्रवीदिति । एक पाद्वा एतत् सम्राडिति । स वै न हि याज्ञवल्क्य॥ प्राण एवायतनमकशः प्रनिष्ठा प्रियमिथेनदुपासीव । का प्रियता दासीनरूपाणि । एवमेतत् पर्थ, हे सम्राट् ! बाचैव प्रज्ञायते । अतः वाग्वै सप्ताह परमं ब्रह्म । वाग्देवतायां ब्रह्मोपासनं प्रज्ञनामकवेन कर्तव्यमित्यर्थः । तदुपास नाथाः फलमाह नैनै वाग् जाति-उषस्ते । य एवं विद्वान् उक्तायतनादिज्ञानवान् एतत् वधू बनोपास्ते, एनं ब्रह्मविदं वाक्–अधीताब्रसविद्य न जहाति । विद्यायाः विस्तरणं नास्तीति यावत् । यथा वसाय गावो ऽभिक्षरन्ति, एवं बलिदा नादिभिः सर्वाणि भूतानि अभिक्षरन्ति निहन्तीयर्थः। देवो भूत्वा उपास्यमान गपिष्ठातृदेयो भूत्व । - तद्देवतागसायुज्यं प्राप्येति यावत् - दैत्रानप्येति आजा नसिद्धदेवतानर्गतो भवतीत्यर्थः । हस्त्युषभं सहस्र ददामीति होवाच जनको वैदेहः । हतितुल्यः ऋषभः यस्मिन् गोसहते सत् तथा। तादृशर्षभयुक्त गोसह नमुपदिष्टविधाय दक्षिणावेन ददामीति जनक उक्तवानित्यर्थः । स ३ -- नन सुशिष्य हरेतेति । शिष्यं सम्यगननुशिष्य ततः किञ्चिदपि द्रक्ष्यं नऽऽहरेतेति मे। पिना अमन्यत । बोधितवानिति था । अतः सभ्याग्नुशिष्य हरिष्यामि, न तप्तः प्रणिति याज्ञवय ऽवाचेयर्थः । एवभूतरत्रापि नेषम् ॥ २॥ यदेव ते -- औौल्वायनः | नमत उदक। शुल्ब स्थापयं शौल्वायनः । मेंढादिवात् फळे । – अप्रणतो हि किं स्यात् -- जीवतो हि सर्वपुरुषर्धा बाप्तिरिति भावः । प्रियमित्येनपासीत । प्रियमिति नाम्ना प्रौणप्रतीककं अश्लेषा नाननुशिष्येति । यथा ते अण्धन्तोपदेशलिप्स, तथा ममापि, अननुशिष्य पूर्व मयनुपः अनुसने च पिध्र देशदिवसयः । । २६२ औरङ्गरामानुजमुनिविरचितभाष्ययुक्ता [.... याज्ञवल्क्य। प्राण एव सम्राडिति होवाच; प्राणस्य वै सम्राट् कामा पायाज्यं याजयत्यप्रतिगृह्यस्य प्रतिगृह्त्यपि तेन बघाशी भवति य दिशमेनि प्रणषेत्र सम्राट् कामाय; प्राणो वै सम्राट् परमं ब्रह्म । नैन प्राणो जहाति, सर्वाण्येनं भूतन्यमिक्षरन्ति, देवो भूत्वा देवान् अभ्येति य एवं विद्वानेतदुपास्ते । हस्पृषभं सहस्त्रं ददामीति होत्रच जनको वैदेहः । स होवाच याज्ञवल्क्यः पिता मेऽमन्यत नाननुशिष्य हरेतेति ॥ ३ ॥ यदेवं ते कश्चिदब्रवीत् , तच्छूणामेति । अब्रवीन्मे ' बुर्जुवर्ण धक्षुर्वै प्रज्ञेति । यथा मातृमान् पितृमन् आचार्यान् ब्रूयान, तथा। तऽब्रवीचवें अत्रेति ; अपश्यतो हि किं स्यादिति । अब्रवीतु । । तस्यायतनं प्रतिष्ठाम् । न मेऽब्रवीदिति । एकपाद्वा एतव सम्राडिति । स वै न हृदि याज्ञवल्क्य । चक्षुरेवायतनमाकाशः प्रतिष्ठा सत्यमिन्येनमुपासीत । का सत्यना याज्ञवल्क्य . चक्षुरेव सम्राडिति होवाच; चक्षुषा वै मम्राट् पश्यन्तम् सीतेत्यर्थः। प्राणस्य प्रियतामेवोपपादयत प्राणस्य वै -- परमं ब्रह्म । प्राणस्य कामाय प्राणाशया अयाज्यमपि याजयति, अप्रतिगृह्यमपि प्रतिगृह्यानि । अप्रनिगृ ह्रस्य प्रतिश्रुत्यपीत्यत्र, 'प्रयपिभ्यां ग्रहेछन्दसीति ' बघुप। पुरुभो यां दिशं गच्छति, तन्न धाश’ भवति । वधस्यावश्च यस्मात् , तत् चोव्याघ्रादि बध सम् । तत् तत्र वर्तते चेदपि , तत्रापि प्रणश्स्य कमाष याति । ततः प्राणस्य प्रियवात् स एव परं ज्युपास्सामियर्थः । नैनं प्रणो दूति ! दीर्षायुर्भव तीत्यर्थः॥ ३ ॥ गवे ते – बीर्वाणः । नाभतो र्हः । पूणेयं बाणैः । 1. पि. क, प्रहेः प्रतियोगादिह क्यप् । अपीति ३ उपरितनयऽदितम् । अतो भाष्याभिमतयोजनैर्यं स्यात् - यां विद्यां प्रणम्यैन धमा यति, तत्र अधापूर्व भवति ! अजरामरवत् प्राणो दिखामर्थश स्खधयेत् 'इति न्यन मैथमस्य प्रभुणनया जैनमिति भावः । अ..ज.१.] बृहदारण्यकोपनिषत् २९३ हुद्राक्षीरिति. स आइंद्राक्षमिति , तत् सस्यं भवति ; चक्षुर्दे सम्राट् में ब्राह्म । नैर्न चक्षुर्जहाति , संड्रयेनं भूतान्यभिक्षरन्ति, देवो भूत्वा द्वान् अप्येति, य एवं विद्वानेतदुपास्ते । हस्त्युपमैं सहत्रं ददामीति होवाच जनको वैदेहः । स होवाच याज्ञवल्क्यः , पिता मेऽमन्यत नाननुशिष्य हरेतेति ॥ ४ ॥ यदेवं ते कश्चिदत्रधीन् , तनझुणवामेति । अत्रवीन्मे गर्दभीविपीतो भारद्वाजः श्रोत्रं वै व्रजेति । । यथा मातृमान् पितृमान् आचार्यवान् या , तथा तद्भारद्वाजोऽब्रवीन्छोत्रं वै श्रलेति ; अभूषवतो हेि कि स्यादिति ; अब्रवीतु ते तम्यायतनं प्रतिष्ठा । न मेऽब्रवीदिति । एक षड्। एतत् श्रीडति । स वै नो ब्रूहि याज्ञवल्क्य । श्रोत्रमेवायतनभाकाशः प्रतिष्ठा अनन्त इत्येनमुपासीत । काऽन निम् यज्ञस्य । दिश एव सभ्राडिति होवाच; साई सम्राडपि यां श्च दिशं गच्छति, नेत्रस्य अन्तं गच्छति । अनन्ता हि दिशः। दिश वै सम्राट् श्रोत्रम् । श्रोत्रं वै सम्राट् परमं ब्रह्म । मैत्रं श्रोत्रं इति, सर्वाण्येनं भूतान्यभिक्षरन्ति, देवो भूत्वा देवान् अप्येति , य विद्वानेतदुपास्ते । हस्पृषभं महत्रं ददामीति होवाच जनको वैदेहः । स होवाच ज्ञवल्क्यः , पिता मेऽमन्यत नाननुशिष्य हरेतेति ॥ ५ ॥ 1, क्कु मा. ५० २ सत्यं भवति । चक्षुषा दृष्टे यथा सत्यत्वाध्यवसायःतथा मानान्नरागते । तीयर्थः । अनः बकुष त्रास सयभानोपास्यभियर्थः । नैनं चक्षुर्जहाति । |Zश इष्टं न विसरतीयधीः। शिष्टं स्पष्टम् ॥ ५ ॥ यदत्र ते – गर्दभीविपी तो भारद्वाजः । गोत्रतो भारद्वाजः, नाना निपीत इत्यर्थः । दिशो वै सम्राळेत्रम् । दिशः श्री भूमी का आम’ इति श्रुतेः दिवङ्कोचयत्रयमिभयर्थः। शिठं सम् ॥ ५॥ ३६१ - श्रीरङ्गरामानुजमुनिविरचितभाष्ययुक्ता। [अ..ज.१. यदेब ते कश्चिदवधीत् , तच्छूणचामेति । अब्रवीन्मे सत्यकाम जापाले मनो मे अहोति । यथा मातृमान् पितृमन् आचार्ययान् , तथा तज्जाबालोऽग्नीन् मनो वै प्रति ; अमनसो हि किं स्यादिति। अब्रवीतु ते तस्यायतनं प्रतिष्ठाम् । न मेऽब्रवीदिति । एकपाद्वा एतत् सम्राडिति । स वै न हि याज्ञवल्क्य॥ मन एवायतनमाकाशः प्रतिष्ठा आनन्द इत्येनदुपासीत । फाऽऽन न्दता याज्ञस्य । मन एव सम्राडिति होघच; मनसा वै समा त्रियमभिहर्युते; तस्यां प्रतिरूपः पुत्रो जायते , स आनन्दः; मनो वै । समाट् परमं ब्रह्म । नैनं मनो जहाति, सर्वाण्येनं भूतान्यभिक्षरलि , देवो भूत्वा देवान् अप्येति, य एवं विद्वानेतदुपास्ते । हस्थषभं सहसं ददामीति होवाच जनको वैदेहः। स होवाच याज्ञवल्क्यः, पिता मेऽमन्यत नाननुशिष्य हरेतेति ॥ ६ ॥ यदेव ते कविदत्रदीव, नच्छुणशमेति। अब्रवीन्मे विदग्धः शक इदर्य वै बहोति । यथा मातृमान् पितृमन् आचार्यवान् भूयात् तथा तच्छाकल्पोऽयं हृदयं वै बलेति ; अहदयस्य हि किं स्यादिति । अत्र बीच ते तस्ऽऽयतनं प्रतिष्ठम् । न मेऽब्रवीदिति । एकयद्वा एतम् सम्राडिति । स वै न ब्रूहि याज्ञवल्क्य ! हृदयमेवयतनमाकाशः प्रतिष्ठा स्थिनरित्येनटुपासीत । का स्थिरता याज्ञवल्क्य । हृदयमेव सम्राडिति होवाच; हृदयं वै सम्राट् सर्वेषां भूतानामायतनं हृदयं वै सम्राट् सर्वेषां भूतानां प्रतिष्ठा, हृदये क्षेत्र सम्राट्, देव ते -- सत्यकाम जाल। जगलाय अयं अवार, नका. सत्यकाम रत्यर्थः । मनमा वै स आनन्दः । स्त्रियमभि स्त्रियं प्रति मनम्। हार्यते मनसा नीयते । श्रीसंपेगो मनआयत इति भावः । प्रतिरूपः तुरङ्ग इत्यर्थः। आनन्दहेतुत्रान् पुत्रस्थान्दवमिति भावः । शिष्टं कष्टम् ॥ ६ ॥ यदेवं ते -- विदधः शाकन्यः - शकलस्वापयं शकन्या नाम विदग्धः । इयं बुद्धिः । आयतनम् आधारः । प्रतिष्ठा विनिहतु ४.६.२ .J वृहदारण्यकोपनिषत् २९५ सर्वाणि भूतानि प्रतिष्ठितानि भवन्ति इयं वै सम्राट् पत्रं अत्र । मैत्री यं जहाति सर्वाण्येनं भूतान्यभिक्षरन्ति देव भूय देवान् अप्येति य एवं विद्वानेतदुपास्ते । इस्पृषभं सहस्रं ददामीति होवाच जनको वैदः । स होवाच याज्ञवल्क्यः , पिता मेऽमन्यत नाननुशिष्य हरेतेति ॥ ७ ॥ इति षष्ठाध्याये प्रथमं ब्रॉक्षणम् । ६–२, जनको ह वैदेहः कूर्यादुषाधसर्पन्लुबाचनमस्तेऽस्तु पाशव क्ष, अनु मा शधीति । स होवाच—यथा वै सप्राण्महान्तममानमेष्यन् थं च नावं वा समाददीत, एवमेवैताभिरुपनिषद्भिः समाहितात्मऽसि । अतो हृदये सर्वाणि भूतानि प्रतिष्ठितानि बुद्ध्यधीनस्थितिमन्नि भवन्ति । तस्मात् इयं वै सम्राट् पर्भ ब्रह्म । शिष्टं स्पष्टम् ॥ ७ ॥ ६--१ जनको ३ वैदेहः कूर्चादुपाघसर्पन्नुवाच । जनफतु याज्ञवस्थस्य ज्ञान वैशिष्ट्यं ( वैशधं ) दृष्ट कूर्चादासनविशेषादुत्थाय – पब्लेषे पञ्चमी आघसर्पन् उपसीदन् आचार्यमुवाचेयर्थः । तदेवह नमस्तेऽस्तु याज्ञवल्क्यानु मा शायीति । हे याज्ञस्त्रय ! तुभ्यं नमोऽतु । शिष्यं मामनुशापीति । व्यध भने छान्दसम् । स होवच । अत्र याज्ञवल्क्य आह । किमिति । यथा वै सन श्राद् - आसि । हे सम्राट् ! यथा महान्तं भौमें समुद्रे वाऽप्यध्यानमेष्यन् गमिषन् १र्थ व नवं वा समाददीत संगृहोय, एवं ततदाचार्योपदिष्टभिरेता अत्र भवप्रगचक्षुःश्रेत्रमनांसि बृहदारण्यकोपक्रमक्तानि यथाप्रसंहि झ अर्णितानि । दनतः तत्तदिदयमेवायतनम् । सर्वत्र आश्चश एव प्रतिष्ठा । चतुर्थस्तु पाव मिश्रति प्रः अप्रियसत्यानन्तानन्दनभनिर्दिः। तत्रतत्र अष्टमतश्च तत्तदुपकरणसमृदः सर्वभूतप्रियत्वम् तदेसायुज्यद्य फलम् । नाननुशिष्य हरेते' ति पित्रभिप्रायस्य पुनः पुनः कथनात् इतोऽविकमनुशास्यमस्तीति कनको निश्चिसाय । स्वीयनामयन्तानामन्ते एमधिगते ऽतोऽपूर्वमाचार्यकारणेनैव श्रोतव्य मित्रघर्ष वितामनुतर्षी हा युनले जनकं ? बैदेह इति । रथे या नावे वा, २९६ श्रीरामानुजमुनिविरचितभष्ययुका अ..ना.२ एवं वृन्दारक आख्यरसनधीतवेदं उक्तोपनिषक इतो विष्णुच्यमान के गमिष्यसीति । नाहं तद्गमन् वेद यत्र गमिष्यामीति । अथ वै तेऽहं तद् वक्ष्यामि यत्र गमिष्यसीति ’। अधीतु भगवानिति ॥ १ ॥ इन्चो ह वै नामैष योऽयं दक्षिणेऽन् पुरुषः । ते च एनमिन्धं 1. यत्र गमिष्यसीति स होवच । मा. मिरुपनिषद्भिद्यन्तं समाहितात्माऽसि संपन्नपरलोकंसाधनोऽसि । एवं बृन्दा रक - गमिष्यसीति । एवं तथा वृन्दा(ः राजत्वेन पूज्यमानःआदयः भनाढ्यश्च सन्नधीतवेदः गुरुभिः । उक्तोपनिषकः उपदिष्टत्रहलविधश्वसीत्येवं सर्वपुरुषार्थसंपत्तिमांस्वम् इतः अस्माच्छरीरात् विमुच्यमानः उकमन् के कलिन् मार्गे गमिष्यसीत्यर्थः । एवं ब्रह्मविदः उकामतो गतौ याज्ञवभयेन पृष्टायाम् , इतर आह नाहं तद्भागत्रम् वेद, यत्र गमिष्यामीति । यादवल्क्य आह' अथ वै – गमिष्यसीति । यस्मिन् वर्षेनि गमिष्यसि, तद्वक्ष्यामः त्यर्थः । इतर आठ ब्रवीतु मे भगधानिति । यधनुजिघृक्षाऽस्तीति शेषः । अत्रोपकसलविधा गतिप्रश्नं गतयब्रवशोऽप्युपलक्षकः । अत एव तद्वदत्रापि द्वयोरभ्युतत्र प्रतिवचनमुपपद्यत इति द्रष्टव्यम् ॥ १॥ इन्ओ ह वै नामैव – परोक्षेणैव । योऽर्थं दक्षिणत्रियः पुस में इन्धो नाम इन्ध इति प्रसिद्द ईयर्थः । एवं नमेतं पुरुषमिन्धं सी द इति यथाकर्म स्थळेम जन चेनि भाभ्यिम उक्कोषनिषक इत्यस्य एताभिरुपनिषद् किजिल्लावुपदिश्नह्यविद्यविशेष इयर्थः । अत्र वाक्येऽपीतवेद पोतोपनिषत्कवे अन्धेते भृन्दावनुशाढवें विशेषतया १ojते । क गमिऽ१सीfत प्रष्ट रखी गूढ आशयः । धागादि अन्नपुषा तत्तदोभतासlथुउपमथ फॐ दर्शितम्; तदुएणीपूर्तिरपि । ॐि तत्र साधुः था गतिरपेक्ष्यते, आहो डे करणसंर्यधीन रमतृशपथथं ग:ि । आचे च तेषु साधुन्छे नमस्रयुज्यार्थं गतेरिंथि । जन साधुश्य दिफल शरैरेतदधीनताया इदानीमेतन्मु अक्ष शतया सपथे तत्र निर्णयमलभमानः अनधितप्रश्नाशयश्च प्रतिवति नाहं तदिति । या याः यत्र तत्रोपदेशप्रत्तः श्रियःपतिमेव परतवं तत्राप्ति - तत्तहे। सायुज्यप्रस - सांखेिं फलान्सनिनिहफनानाडीप्रतिष्ठानभूतहृदयशालिनि शरीरे समवथितं भोग्यतममुपवर्षे तदर्षभदौ तं त्वरमति इन्ध इत्यादिना । अ.६.ना.२.] इदारण्यकोपनिषद् २९७ सन्तमिन्द्र इत्याचक्षते परोक्षेणैव । परोक्षप्रिया इव हि देवा:प्रत्यक्षद्विषः॥२ अथैतद्वामेऽभि(४)णि 'पुरुषरूपमेषाऽस्य पली विराट् । तयोरेष संताव य एवेन्तोदय आकाशः। अथैनयोरेतदन, य एयन्तीदये लोहित पिण्डः। अथैनयोरेतत् प्रावरण, यदेतदन्तादपे जालकमिय। अथैनयोक्षा 1. अक्षणि अ. अक्षिनि. / परोक्षेण बदन्ति । देव 'हि गोपनीयमचे पर्यायोक्तेन वदति; न तु साधू या। परोक्षप्रिया इव हि देवाः प्रत्यक्षद्विषः । इवशब्द एवार्थः। यस्माद्धि देखः प्रयक्षेण अहणे द्विषन्ति; पर्यायोक्तग्रहणे प्रीतिमन्तो भवन्ति, अत इन्द्र इति वदन्तीत्यर्थः । य एष एतसिन् मण्डले पुलो यथाऽयं दक्षिणेऽक्षन् ' इति दक्षिणाशिस्थितस्य आदित्यस्य स्थितस्य चैक्यश्रवणात् , आदित्यान्तरस्थितस्य पुण्डरीकक्षत्वात् , “ अन्तर उपपते "रिति चक्षुषि लितत्वेनोपदिष्टस्य परत्रसख सायनात, ‘इदं नि चिक्युः परमे व्योमन् ', ‘इन्द्रो मायाभिः पुरुरूप ईयते " स्यादिषु परमपुरुषस्येन्द्रनगदवाच्यत्वप्रसिद्धंध नारायण एवात्र दक्षिणाभिधः पु ति द्रष्टव्यम् । ज्योतिरधिकरणे व्यासस्य नारायझन्सुषादितम्॥२ अथैतद्वामे–विराट् । पुरुषरूपे मनुष्यकर इत्यर्थः । अस्य इन्द्रस्य पनी विराट् वमदिा भनुष्याकारा तपनी साक्षाल्लक्ष्मीरेख । तैत्तिरीयके विराडसि बृहती औरसीन्ध्रपली धर्मपत्नी ' ति इन्द्रपस्न्याः श्रीशब्दवाच्यवमा मात् । अस्याः साक्षाद्दसीत्क्य व्यासायैस्तत्रैवोक्तम् । तयोरेष संस्तावो य एोऽन्तर्हदय आकशः । तयोर्दणयोरेक्षः श्यमाणः संताचः एकतसंभोग भूमिः -, अधिकरणे षड् -, य एष हृदयकमलमध्ये आकाश इत्यर्थः ।। एतच ज्योतिरधिकरण एव व्यासवैरूलम् । अथैनयोरेतदमम् । एनयोर्दर्पणे रणं भोग्यै मासादपानीयमेतदेव | किं तत् ? य एषोऽन्तीदये लोहितपिण्डः । यः एषः स्यमानः अन्तहृदये कमलकर्णिककारो मांसपिण्डः । अथैनयोरेतत् आवरणं यदेतदन्&दये जालकमिव । एनयोर्दश्योरेतदेव भ्रात्ररर्षे वनम् । ॐ तत् ? यदेतदन्तद्वये बालमिव । मत ल्ये लूनाजालम वक्ष्यमाण हैि (ता)नामकनाडीनिचयसंपनं जालकम्, तदेव पदृक्षमनयोरित्यर्थः। अथैनयो 1 हि यस्सा. क. ५. पदमिदं न के क्षेत्रे । ~' 3B १४८ श्रीरन्नरभक्षुजमुनिविरचितभाष्युळ [अ.६.२. सुतिस्सधरणी, यैषा हृदयाय नायुचरति । यथा केशः सदस्रधा। मिश्र, एवमस्यैता हिता नार्भ नब्योऽन्तहृदये प्रतिष्ठिता भवन्ति। एतभियां शेषा – नाgधरति । एतस्मात् इदयादूर्धजतिंनी या नाडी उधरति, सुषुम्नाख्या एखासकस्य जलविदो ब्रह्मलोकसौधगतपदपतिमाप्तिहेतुभूत सश्च रणी श्रुतिः निरवग्रहमार्ग इत्यर्थः । यथा केशः सदसधा भिन्न एवमस्यैता ताि नाग -- आस्रवति । अन्तईदये हृदयान्तः प्रतिष्ठिता भवति यः केलिपिण्डः पुतमः । एवमभ्येत्यत्र अस्येतिपदं मांसपिण्डार्थभ्। 'हि मम नाड्यः ह्रसप्ततिसहस्राणि हृदयाच घुरेततमग्निप्रतिष्ठन्त'इति चलसिंघगतधृषतुमशक् पुतसंबधिर्म इति यत् । अत्रेदं बोध्यम् -- हिता नाम नब्यः सपक्षननि गपरितप्राणतो जायते । कतमुपनिषदि च लाक्यजतशधूसंग, 'इल नाम यस माषः स्यात् पुरॉक्तमष प्रतिष्ठन्ति - alष्ठ तदा भवती' ति वाक्यं खजस्थानमरं व्याख्यातम् । अत्र तु इहदारण्यके अभिसरेबम मला सुफ भवती' ति सुप्तिमेष क्रम्य हिता नाम नाईनिर्दिया, 'ताग्निः प्रभगवष्य पुतवि रोते '। अत्र नादोमं कृपमपि सूक्षुप्तिस्य अहणं खरसम् । इबालोपनिषदि () तु, ‘अपेमा ६ नञ्च भवन्ति' इति 4क्यं स्फ्यस्परम्। अरि'हरितस्य नञ्स्ये, शरभ्यु, ‘श्रुषा केशः सहस्रधा मिल, तेथ। हिंता गम नाट्य भवन्ति' इति वाक्यं सुषुप्तिस्थानपरम। गड़ोर्विशेषाः स्त्रनस्थानभूताः । अन्यातु ताि मम गयः सुधृतिस्थानभूताः - त सबैभज्य व्याध्यातप । एवमपि नाडीनां न साक्षात् त्रिस्थनवग्, ‘तान्निः अयमकृष्ये 'युतेः । किंतु प्रासाइट्टापथंटममाणयात् नाडीपुरीततरः शणम् , परम्परयेति, नड साक्षात् संधर्व स्वः, परम्परया मुंबन्धे सुषुप्तिरिति विवेकः यः । इमाथ नायः हि दयान्तर्गताः उत कुछ याद नहि इति विचरे, 'दयात् पुलैततमलिप्रतिष्ठन्ते' इति प्रयोगात् न नश्यमिति कव्यं भवेत् । परन्तु इत पितरमैन पुरीवयवेन प्रषत् , तल बेह, य एषोऽतदवे को हdपिe'इति भाषणम् 'दपस्प भयो को हितं मlश्वर्यम्इति वक्ष्याथाय शप्तर्गठबगमा श्य एवं माधत प्रख्य हयान्तर्गतमखपिण्डपन्नं नीतिरिति नाध्य हुद्यान्तर्गता एव । कौषीतकिबाक़ये ग, 'द्वयस्य शय्य, ‘ह्वया पुरीतत 'मिति बीपशमीद्वयप्रयोगा तर्भवं नाधषिधुश झयते । अथापि यस नदीब्र गरि शरीरे समर्थ givले । खबत , भाषा या इ' सवित। अ8ि ससः सुवे dवन्तमेते पुरीलति च निर्मिश्च इति अपनार्षमेव आदित्यस्य वर्ष अधिवेति पूर्ण माये अ४.२] इदाख्यमनि। ३९९ एतदाखलदाखवति । केशसङलांशातिसूक्ष्माः हितनमझा नाड्यःताभिः एतद् जीवजातय, आच बत् = आ समन्तात् न स्रवन् संसरढूतजातम्, आस्रवति संसरतीत्यर्थः । ‘तयोर्घमायक्षसूतः मेति विष्न्या उलमणे भवन्ती "ति हि ध्रस्यतरम्। • स्रवति सुखरति । एतद्भजमानत संसरति. स. . व्याख्यानम्। राषिक अस्सलमिषर्या व्यासार्थाभिगत छ । सर्वमिदं हृदयस्रग्धाध्यं किमिति धनेन निर्णयम् । हृदयमिति लोके पक्ष: स्थलमप्युच्यते, मनथ। तैतिरीये ‘पद्मकोशप्रतीघाशं हृदयशष्यधोमुखम् । अघो निर्माण वितस्त्यां तु भ्यामुपरि ष्ठति । हृदयं तद् विजयीयात् ' इति पक्षीशारो ऽअपयो स्थशन्कर्षो दर्शितः । तस्य परमस्माथात्र तत्र दृश्यो। थुथन्तरश्च य एषतस्य आस्रशः’ इति । एवं परमामनः पुरीततश्च सुषुप्यधायात् परमश्मनः प्रीतसंबन्धोऽर्जुनीय इति पइकोणाकारस्य हृदयस्य पुततश्व कीशः संज्ञ४ इन बिंझवाय सौबल्य सारात् हसधारभूतं पुरीतत्, इति कथ्यम्। अत एव देहरपुण्डरीकवेगपत्वात् हद्यवेगमसं पुरंत दियुष्यत इति दर्शित भावप्रकाशिकानाम् । मुण्डके चोकम् ‘अरा इव रथनाभौ होत गत्र न यः स एषोऽवरते ’ इति अर्तौल्यं नाड़ोसम् । 'हृदयस्य मध्ये कोई मांसपिण्ड ’ निपत्र हृदयपदेन तु तवैतेंपुलकं हन्तर्गतं किञ्चिदुध्यते; न तत् 'कोषातकाल'मि यत्र माघम् । यः पुरोतदाधारभूतं हृदयं पुरीतशोषेयं हृत् सर्व पुरीतता गडभिश्च सह संमिंडितमेकपञ्चाक्षरेणैव वर्तते । तस्य विशिष्य हृदयमिति नाम । अस्य पाश्ररस्म पुरीतत् सर्णिकप्रगते पुरोत िविष्टः साश्रमाशधारांशोपि पृथग्घुर्सने पद्मश्र एष सभ्यता {ति विधि, 'पौण्डरीकं क्षेमदमिषामेछ किसित 'विशुध्यते। तथाच हृदयसम्झो यथायथमत्र तत्र च वर्तते अस्मित दर पंडिरी कुमुदनिधनेकधा विभस्तिमिति क्ये च पौण्डरीकाक्षदं पुण्डरीकसंबन्धीत्यर्थे खासं मांसपिंडकपुरीतविश्वस्य दल परमश्लाधारस्य ङमुदाअरभागस्य पुण्डरीकसंबधिर्व गोधयत्, यस्य मध्ये पुरीतव, वस्य हुद्वयस्य वैशिष्टय पुण्डरीकां गमयति । अतो वसिष्ठे हृदयम् । तत्र बालभागः अगत स्थानम् । केसर्यमाणा गाधिः स्रजथानम् । अग्रेऽपभान्पुरोतदन्तर्गतस्याः दुष्टलिया, त्र परभाषा, तस्यान्ते सुषिरं सूक्ष्मं तस्मिन् सर्व प्रतिति'लिति, 'थ धोऽवय अस प्रति चोळ न गम्यते । अत एभोष्यते, अन्वये कमलमशिाकरो औद्यपि इन । शेषे भूकंपनियपशिरे ऽश्पते। एतामिव एतदाख्षम् आसुधीति । एतषुधैश्चैवं औगस्त्रचक्षते पाशम् ३०० और रामनुजनिविरचितभाष्ययुक्ता [अ..आ.. तस्मादेष प्रविविक्ताहारतर इवैव भवत्यस्माच्छरीरादास्मनः । (३) तस्यादेष प्रविविक्ताहारतर इवैव भवत्यच्छरीरादात्मनः । यस्माद्धेतो र्दक्षिणाक्षिस्थः पुरुषो दिश्यबिगहाळ (दिव्यमङ्गलविग्रह ?) गुणादिभिर्दीप्य मवनय इन्धो भवति, तस्मादेवास्त्राच्छारीरात् शरीरे सितान् सुषुप्तथा गच्छ तोऽस्मीवमिनः दक्षिणाक्षिक्ष एष पुरुषः प्रविविक्त्रंइतर इलैव भवति। 'अति प्रहृष्टमृतवद्भक्तीति यावत् । स्वशरीरभूतान् अवनदरूपाजीवात् निरतिशयानन्द रूपोऽथं पुरुवोऽतिमोभ्यो भवतीत्यर्थः । अत्र एषा सुतिः सशरीरयुक्या गमनमार्ग को भवति ॥ ३ ॥ 1. विध्येति, मझअंत २ ख. कोशादं न 24, अतिप्रकृष्टसत् अमृतवदितिं यावत् । दूोग्यो भवत्यर्थः । व. ग. अनन्ता रश्मयस्तस्य दीपक्वः स्थितो हृदि । सितासिताः कुड्नल्वः कपिलः पीतलोहिताः ॥ ऊर्थमेडः स्थितस्तेषां यो भित्। सूर्यमण्डलम् । अलोकमतिक्रम्य तेन यान्ति परां गतिम् ॥ यदस्यान्य रश्मिरुतार्थमेष व्यवस्थितम् । तेन देवशरीराणि सघमानि प्रपद्यते ॥ येनैकपश्चाधस्तात् रलयोऽस्य भुङ्कप्रभाः। इह कामपभोगाय तैः संसरति सोअश्वः इति । अत्र दीप प्रजभनस्य जीवस्य स्मित् भ्राजमानः सूर्यरश्मिसंधः ॥३॥ पतदिनरूपमधिरथः सायुज्यमान्नासायुज्यासीनसोगप्रापकमागतभेदतो नञ्जयः सन्तीति प्रबर्णन अथ वै तेऽहं तद् वक्ष्यामि, यत्र गमिष्यसीति प्रतिकातरीया नमागतिसंभाधनं पितं भवति । तत्र देवतान्तरमायुधाङि उपेक्षय पर हैताभता युक्तेति गमयितुमाह तस्मादेष प्रविविीति । प्रविविहार इत्यस्य बाहुबत्वेि विविधानि अॅडमिः विभिनं गोग्यजातं प्रते। आस्रवतो जीवस्य यत् ततनाप्य प्रविबिहार तपेयऽतिशयितं तादृशाहारी परमात्मनश्नतत्र तदन्तर्यामितया स्थित सपत्नीक न्धस्वैयर्थो वर्णयितुं शक्यते । तथापि बहुजव्यपेक्षया कर्मधारये नषत्रलाइ अतिप्रष्टाम् 6यद् भवतीति । आईयत इयाक्षरो भोग्य इत्यर्थः । आहारवरत्वं भोग्यतरतम्। एवं जोधपेक्षया परमसते मग तातिलक्षणकथन आखमण हमसंसरणमैश्वर्गा मा भूदिति भिरक: आगेऽपि न प्रवर्तितुमर्हति, औक्य निरतिशयमयाभावादिति अपनथ। अ.६.२.] इदारण्यकोपनियत् ३०१ तस्य प्राची दिक् प्राञ्चः प्राणाः, दक्षिणा दिग् दक्षिणे 'प्राणाः , प्रतीची दिक् प्रत्यञ्चः प्राणः, उदीची दिदुः प्राणः, सर्वा दिशः सर्वे प्राणाः। स एष नेति ने' त्यस्म । अगृशे न हि गृह्यते, अशीर्यो। न हि शीर्यते, असङ्गो न हि सज्यते, असिती न व्यथते न रिष्यति । अभयं वै जनक ! प्राप्नोऽसीति होवाच याज्ञवल्क्यः । स होवाच जनको वैदेहोऽभयं वागच्छताद्यज्ञवल्क्य, यो न भगवन् अभयं वेदयसे । 1. दीणः म. १. नेतेनेतीयामा. क. अथ पुनरपि दक्षिणाक्षिस्थस्य मतस्य पुरुघोरमस्य प्रकारान्तरेणापि शरीर गतजीववैक्ष्ण्यमेव द्रढयनि तस्य प्राची दिक्षु प्राञ्चः प्राणाः -सर्वे प्राणाः । तस्य शरीरथजीवस्य प्रायः पूर्वाभिमुखाः प्राणा एव प्राचीदिकु माचीदिगतविषय साधनानीत्यर्थः । एवमग्रेऽपि । तसश्च जीवाः) सर्वोषु दिक्षु प्राणेन्द्रियप्रचुराः (४) प्राणेन्द्रियोपकरणक(क) इति यावत् । एवं जीवस्वरूपमुचवा इन्क्षस्य पुरुषस्य तद्वैलक्षण्य माह स एष नेति – न रिष्यति । स एषः दक्षिणाभिस्थपुरुषः इन्द्रिया प्रद्यवत् विशरणन्यत्वात् निलैंपवात् शोकमृत्युरहितवचं, ‘नेतिनेती ‘ति भृतिषु प्रकृतैौतधवप:तषेधपूर्वकमितरविलक्षणत्वेन निर्दिष्ट आमेत्यर्थः । अभयं वै जनक प्राज्ञोऽसीति होवाच यज्ञधन्वयः । एतादृशमिमं पुरुषश्च 'पस्व ; अभयं परमस्मानं प्राप्त एवासि ! वैशब्द एवर्थे । असमाय' एवासि ; उपास नपकरणसंपतिभवत् । यद्वा ’, ‘प्रसऽसी' ति, ‘आशंसायां भूतवचे ‘ति कर्त रक्तप्रत्ययः । इति यज्ञवल्क्यो जनकमुवाचेश्यर्थः । स होवाच जनको वैदेहः । किमिति । अभयं त्वागच्छताद्यज्ञवल्क्य ! हे याज्ञदय ! त्वदुक्ममयं तु क्षगच्छतात् । अक्षिषि तत् । ब्रसमसिमें भूयादित्यर्थः । [किंतु भगन् ! वं नः अस्माकम् अभयं वेदयसे अभयं परमारमनं लभयसे , ईस्य 1. उपास्य. इ. 2, प्राप्तवानसि, ख, ग, 3. यहूनि ने अवि कोशे । अभयं वै जनॐ आमोऽसीति । अनेन फडन्ताररिचे अभयणादीिर्घबलुके भवति । स्वस्य गयन्तरविरलिए, अभये अशाश्च ह्यति घनः अभयं त्विति । अभय व। खां गीतादिति गतवल्क्यं प्रति आशसनमथर्ववर्णनं ते युद्ध में अभिषे बदन्तै प्रति अशीःप्रयोगयोगादि, तु इति पदकंदः कृतः । सुशः प्रलमधणे ततषुचि इर्चित वेधथुज्यादिवान्तरभ्य न्तरार्थः ३०२ और रामनुजमुनिविरचितमष्षयुक्म [अ.६.३. नभस्तैस्तु ; इमे विदेश अथमहमस्मीति'॥ (४) इति षष्ठध्याये द्वितीयं ब्राहणम् ॥ ६-३. जनकं ? वैदेहं याज्ञवल्क्यो जगाम । स मेने न वदिष्य इति । अथ ह यजनक वैदेहो याज्ञवल्क्यश्चाग्निहोत्रे समुदातेतस्मै ह यादव वषयो बर् ददौ । 1. इतिशब्दो न माथशांश्रयः परमाममापकाय तुभ्यं परमोपकारिणे नमोऽतु। इमे विदेहाः। तुभ्यं दक्षिणावेन सभी इति शेषः । अयमहम् । तदेशाधिपतिरहमपि ते दासोऽस्त्रोत्यर्थः।। इतिशब्द आस्क्षयिकासमासौ ॥ ४ ॥ ६-२. जनी ३ वैदेई याशबन्यो जगाम। ‘ योगक्षेमार्थमीश्वरमभिगच्छेत्। इति स्मृत्यनुसारेण कदाचिजनकसमीपं याज्ञवस्मयो गतः । स मेने न वदिष्य इति । सः याज्ञवल्क्यो मार्गे, गच्छन् , एवं मेने चिन्तितवान् । किमिति । किञ्चिदप्यध्यात्मविषये न वक्ष्यामीति। एवं कृतसंकल्पेऽपि याज्ञवल्क्यो जनकेन पृष्ठं सर्वमपि प्रमुमुपचकमे इन्यास्थायिकमाचष्टे अथ-समृदाते । अथ तदानीं जनक वैदे यज्ञवल्यध अभिलेले समृदाते अहोमविषये संवादं कृतवन्तावियर्थः । तस्मै है याज्ञवस्य वरं ददौ। तस्स जनकस्य कर्मविषयकं विज्ञानवैशिष्ट (वैश) मुपलभ्य परितुष्टो याज्ञवल्क्यः तस्मै श्री ददै टं वृणीष्वेत्यशेषदित्यर्थः। उपवेऽभ्यस्स प्रधानपदिकात् पूर्ववत् सनं दह्यमनुक्ता सर्व खमयं वासो भवति नम इति ॥ चारुशिष्य हरेर्ने शभिसंधिहृतदुपदेशात् निर्बन्धसमापतित उपवेशः अभवने जनधक समयान्तरे संपूर्ण आद्योदिवमन्तराणाभ्यां प्रवर्धते । तत्राऽथे आये अशा बालगलिमर गंग; अन्य मरणानन्तरं विद्वभिर्हमेरः यथाऽस्ति पश्य । --
अ.६.३.]
कुइरण्यकोपनिश ३०३ स इ कामप्रश्नमेव वने। तें ईस्मै ददौ। हें सम्राईव ' पूर्व(३) पप्रच्छ१) याज्ञवल्क्य किश्योतिरयं पुरुभ इति । आदित्यज्योतिः सम्राडिति होवाच }. पूर्वः. शं. स इ कामप्रश्नमेव बने। सः जनकः अपेक्षितांशान् पश्यामि तस्यो(त्रो?) तरं दातव्यमिति वरं वृतवान् । तं हास्मै ददौ । तत्र वरं याज्ञवल्क्यः तस्मै बियर्थः । तं सभ्राडेच पूर्वं पप्रच्छ । तेन वरप्रदानसामर्थ्येन, अनाचिस्यासुमपि यशवमयं तूष्णीक्षितमपि सम्राडेथ 'पूर्व(चीः) मधमं पप्रच्छेयर्थः ॥१॥ प्रश्नमेवह याज्ञवल्क्य किञ्ज्योतिरयं पुरुष इति । किज्योतिरिति बहु बहुत्रीहिः । अस्य पुत्रस्य आसनगमनकर्म ’ निवृत्यादिसाधनभूतं ज्योतिः किमिति प्रक्षार्थः । उत्तरमाह आदित्यज्योतिः सम्राडिति होवाच । याज्ञवल्क्य इति शेषः । हे सम्राट् अयं पुरुषः आदित्यज्योतिरिति होवाच याज्ञवल्क्यः । 1, पूर्वः पप्रच्छ । ख. ग. 2, निचुंस्यदि. क. कामप्रश्नमेच वने इति । अत्र (११६ २ ) माध्यन्दिन्तपथीस्थितमनुसंधेयम् । तद् यथा - जनकः वेतकेतु • सोमश - यद्वषयान् पंकथमग्निहोत्रं जुहुयेनेि पप्रच्छ । तेषु त्रिष्ट श्यावगतभुकषषु यावल्ययेनाग्निहोत्रमीमंस। नेदिवं कृतेत प्रशस्य ७अतगतंप्रति दिकं पयऽ म विदितमिति यदबल्पमभिधाय राधा रथमा जगाम । अथ धातू श्वेतकेतुपतिः अश्नोपविषये राजानमाह्वयितुमियेष { याह्नवल्क्यस्तु अस्साई ह्मणां तबषभ ख्यातिः, तस्य राजस्थात् अस्तमयजये तस्य महती रूपा तेरिति चातुर्येण] तमिच्छ| विषटय्य, सयं रथेन धावन्तं राजानमनुधाव्य रहस्यं ५४ चुबुधे । तस्मै स तदा शकवयो भt द । स होवच, ‘अमप्रश्न एव मे भय यानधातु ’ इतीति । ननु भवने हे जनकः तपेक्षितं यदि पृच्छेत्, यकव्यमेव यानक्षेत । अतः वक्ष प्रजमेघपृथु। अमावरणं किमर्थमिति चेत् - तथासति एकंघमाधानमात्रेण व्रतप्तः यात्। कामप्रश्न अयं नाम - या मृच्छूयते, ताधयः कथमिनि वरणम् । अतः सर्वमनै वकथमाक्षी संस्क्यस्य । तवइ थपेक्षितांशान् प्रदेशामीति । आविययोतिरिति । आरमा तापन न सूर्यचन्न्यादित्रयः। सयंषमलया शश्वत् । तथाच भगवान् अगसीत् न तद् भासयते सूर्यो न शशाकरे न पाकः । मय माता प्रिन्ते तद् धाम परमं मम ॥ एँ । एवं वर्णयितुमयं धृतिखंडेर्भः प्रत्तः । स्लारित नेषं मुनिस्तत्र भये झगवता श्रीरङ्गरामानुजमुनिविरचितभाग्ययुका (अ.६जा.. आदित्येनैवायं ज्योतिषाऽऽस्ते पन्थयते कर्म कुरुते विपज्थेतीति । एवमेवै तथाज्ञवल्क्य (२) अस्तमित आदित्ये यः वन्य किॐज्योतिरेवायं पुरुष इति । चन्द्रमा एषास्य ज्योतिर्भवतीति, चन्द्रमसैयं ज्योतिषास्ते पल्ययते कर्म कुरते विषन्येतीति । एवमेवैतद्याज्ञवल्क्य॥ (३) अस्तमित आदित्ये याज्ञवल्क्य चन्द्रमास्तमिते किलज्योतिषाएँ पुरुष इति । अग्निरेश ज्योतिर्भवतीति, अमिनैवायं ज्योतिषाऽऽसे पल्ययते कर्म कुरुते विषयेतीति । एवमेवैतद्याज्ञवल्क्ष्य । (४} अस्तमित आदित्ये याज्ञवल्क्य चन्द्रमस्थस्तमिते शान्तेऽौ कि. ज्योतिरेयं पुरुष इति । वागेवास्थ ज्योतिर्भवतीति धाचैश्वर्यं ज्योतिषास्ते आदित्यो ज्योतिर्यस्य स तथोक्तः । तदुपपादयति आदित्येनैव विपक्येतेति । आदि येनैवायं ज्योतिष आस्ते उपविशतीिपर्यथते -'उपसर्गस्याथौ ’ इति लवम् -- पर्यपते = इतस्ततो गमनं करोति; लेकिकं वैदिकं वा कर्म कुरुते ; यथायथं विपन्येति विपर्येति = प्रतिनिवृत्य आगच्छतीति यावत् । उक्तमी करोति जनकः एवमेवैतद्याज्ञवल्क्येति । (२) अन्यत् पृच्छति जनकः अस्तमिते-कियोतिरेवायं पुरुष इति । आदियेऽस्तमिते अय पुरुषः किंज्योतिर्भवति । सर्वे पूर्व () अन्यत् पृच्छति जनकः अस्तमिते-चन्द्रमस्थस्तमिते किञ्ज्योतिरेयं पुरुष इति । राष्ट्रम् । उत्तरमाह याज्ञवल्क्यः अग्निरेवास्प ज्योतिर्भवति-पूर्ववत् ।(४) अन्यत्र पृच्छते जनकः अस्तमिते - शान्तेऽनौ कि$ज्योनिरेवायं पुत्र इति । शन्तेऽनै अनौ च निर्वाणं गते इत्यर्थः { लिी सष्टम् । उतरम् वागेवास्य ज्योतिर्भवति – अन्न वागित्यनेन शब्द उच्यते । भाष्यञ्जना । एवमप्यभत्र महर्षेर्भाषः - आमक्षरूपस्य ज्योतिरन्तर प्रकाश्यत्वेऽपि तदीयभाषाराणां ज्योतिरवीनतया किंऽयेति रिति प्रश्ने आदि त्यादीनि प्रयोजयेत्र निर्दिशेम । अन्यथाप्रतिपतिपश्चिराय चषपादपैम बामद भिमतमिति । 'ज्योतिषssस्ते इन । उपवेशगमनकर्षश्चरणनिवर्तनक्षेत्रादिविन्मेतज्ज्योति १ ०४ की न भवः। अस्मा .३.] बृहदारण्यकोपनिषत् ३०५ धन्ययते कर्म कुरुते िपल्थेतीति । तस्माद्वै सम्राडपि यत्र स्वः पाणिने विनिन्नयते, अथ यत्र वागुचगति, उपैत्र तल न्येतीति । एवमेवैतबाल वल्क्य । (५) अस्तमित आदित्ये याज्ञवल्क्य चन्द्रमस्यस्तमिते शान्तेऽग्नौ शान्ताय चाचि किंऽऽयोतिरेवायं पुरुष इति । आरक्षेत्रस्य ज्योतिर्भवतीति, आत्मनैवायं ज्योतिषाऽऽस्ते पल्प्यते कर्म कुरुते विपन्येतीति (६) बगीचो ज्योतिष्टमुपपादयतस्माद्वै सम्राडपि यत्र – उपैव तत्र येतीति । यस्मादादित्यचन्द्रमिष्वसस्वपि वागेव ज्योतिः, तस्मादेव यत्र यस्मिन् मेघान्धक रान्तरिताम तमन्नाग्राममीयोऽः पाणिर्न विनिन्नयते न निधीयते अथापि तसिन् काले हे सम्राट् ! यत्र देवदत्तस्य वा यज्ञदतस्य वा, ‘अहमत्र तिष्ठामी' ति वायुचरति शब्दो निर्गच्छति – तत्र तद, ‘अनासौ वर्तते’ इति शांचा उपन्येत्येव उप समीपे नि नितराम् एति गच्छतीत्यर्थः । तत्र शब्दद्वारा श्रोत्रे शक्रशकं भवतीत्यर्थः । अनीकारोति एवमेवैतद् याज्ञवल्क्य । (५) पृच्छति -- अस्तमिते – शान्तायां वाचि -- पुरुष इति । स्वप्ने किमस्य प्रकाशकमिति प्रक्षार्थः । याज्ञवल्क्य उत्तरमही आत्मैवास्य ज्योति भवति - स्वझे यावेन्द्रियाणामुषरतवत् प्रसिद्धादित्यादिप्रकाशकभावाशेनैव खयर्मभूतज्ञानेन स्थितिगमनादिहेतुभूतः प्रकाशको भवतीत्यर्थःशिष्टं स्पष्टम् । (६) शब्दद्वारश्रोत्रं प्रकाशमिति । शैत्राभावे परकीयाक्टूधणभावेन अयोनिद्रेतेति भावः । तथा च पूर्वदिस्थमदिज्योतिर्बलातबङधः प्रकाशत्वमभिमतम् । अत्र च श्रोत्रस्य यशश्वम् । सर्वत्र मनसश्च अशकवं सिद्धम् । एवं बहुसह्यधीनवं पुरुषव्यापारस्य यदा न भवति, तद। किंज्योथिं पुरुष इति प्रश्नः | अस्य शान्ताययं बचीति प्रश्नस्य अद। जागरे परलयापूपज्योतिरपि न लभ्यते तद। कथे ५७धब्यापार इति जागरितविशेषविषयकत्वे उभर साजनिरूपणं न संगच्छेन! आता आदित्यादिवाक्यैन्तश्रवणेन अगर यशरनिर्वाहगमनिग्धं खुष जन इन्द्रियाणमुभरत? थाशMण } भावात् तत्र किपतिरिति पृच्हतीति भावर्थ बरौनीयमिति भावेन ने किमस्येयुरुम् । ४५ औोरतरामायुधमुनिविरचिकभाष्यर्थं [अ.६.. अतम आरमेति । योऽर्थ विज्ञानमयः प्रणेषु हृञ्चन्तज्यैतिः पुनः। स समनस्सन्नुभौ लेनुसञ्चरति ध्यायनीव सेलायतीव । ३०६ आमैवास्यज्योतिरित्यस्मज्योतिःसब्दाभ्यां निर्दिश्यमानपुरुषस्वरुपं किमिति पृच्छति जनकः कतम आर्मेति। हूक्कमलमध्यगतः प्रणशब्दितेन्द्रिय मुखपषमञ्चमा विज्ञानधर्मको ज्योतिर्दशब्दितमसशकरूपः पुरुष जीव इयुत परमह पेबं विलग्नः अयं दुश्चन्तयंतिः श्रुलः। अस विज्ञानमय इति प्रचुर्यार्थमथट आरभनो धर्मभृताज्ञानन्यतिरेक उक्तः । प्रणेष्विति 'पृथनिर्दशा दिन्द्रियमुख्यप्राणव्यतिरेकोऽपि सिद्धः । अत्र 'योतिश्शब्दितमनो ज्ञानस्वरूपस्य विज्ञानमयत्वोक्या धर्मभूतज्ञानद्वारा भासकत्वम् , आदित्यादीनामिव तेजोरूपण प्रभञ्जारा, ज्योतिष्टमिति भावः । स समानस्तन्तुभ लोकाननुसञ्चरति ध्यायतीव तेलायतीव । सः जीवःपश्यतकर्तुलोऽपि, 'अहारविमूढात्म कर्ता कृमिति मन्यते । इयुक्तरीत्या समानस्सन् मनः = अभिमानः तेन सहेत सन् , स्वतथक्षणकर्तृत्वाभिमान्युक्तवसन् गोपुरधारीव () ध्यायतीव लेलय तीक्– 'वसन्तः कतै––उभौ लोकावनुसञ्चरति लोकद्वयेऽपि सवरतीत्यर्थः । [आयतीय स्वतन्तकतैव'] लेलथतंत्र स्वयं अस्तीव । आयतीव लेनापती हैं. सप्तमीनिर्देशl . ग. 2, ज्योतशरद . ख, ग, B, नेदं . ग. कोयोः । कतम आमेति । आदि यादीनि ज्योतींषीव इदमस्मयं ज्योतिरपि किं पुरुषातिरिक्षम् । उत पुष एख। पुरुष एम बेत् , तस्स जागरेऽपि सा सर्वदैवभज्योतिी स्यादिति प्रश्न शयः । तत्र प्रथमांशसमाधानं योयमित्यादि । बेहमुख्यमुख्यप्राणधविश्वः पुरुष एवमेति शिक्षित इति । द्वितियांशसमाधान ख खमॉन स्यादिना । मनः आहुमित्रभिमानः। एध प पुरुषे भरवेहे यावद् बम्मिलभमानवान् भक्षति, तावत् संगरध्यापारडकः आदित्यादिंज्योतिः रपेक्ष ; द्धये यथायथं सघारी भवति च। यदा तु सलिमानोऽपेत, खनयामाप्नोति तथ/ ¢श्रितनयनगोळदिस्थानेषु तदि श्रियणमनन्थस्य भावेत्याद्यपेक्षसंभव इति आने कोऽननुभएतस्येति भावः। गोषुषार्थवेति । परैष्यविवेकिभिस्था ५ एयमाण इत्यर्थः षषि धभाषीय रेलयीवेगवैये सुधव--ख) क्रमेण ध्यानमुपमान भाषा-वलनमुन्यथिअध्यापारिक सर्वव्यापारोपरक्षणीं । मीचिइश्व आमिक एवान्तर्भवति, ४.६आ..] इवानिलन ३०७ वेत्यभ्यं जीवस्य तृवं परममायमिति, सांसारिककर्तृतमौपयिकमिति में दर्शितम् । अत्र प्रसत्रप्रभ प्रभुरिवेयुस्लिबत् परापतत्वाभये प्रघायतीवेति च शब्दप्रयोगे नानुपपत्तिरिति द्रष्टव्यम् । ततश्च लेक्झये देहद्रथेन संचयनात् देहद्वयव्यतिरेकोऽभूतो भवति । न नचे अन्न ध्यायतीव लेलयतीवेदीवशब्दप्रयोगान् कर्तुदमारभनो नस्ली येवभ्युपगन्तव्यमिति वाच्यम्-"की शास्त्रार्थचचा" दित्यधिकरणे सांख्याभिमनम् यभावनः पूर्वपक्षीकृत्य कर्तृदय परैरपि सिद्धनिवात्। वस्तुधनौ चिन्त्यमान याभचेतनस्यात् ट्याच नान्तःकरणस्य वा, चितो वा कर्तुवमित्यशुभम्मस्य, परस्मशविवेकेन परस्पघर्माध्यास इत्यभ्युपगमस्य च परेषां सस्यानाश्च साम्येन सांख्यपश्चात् पपने वैषम्याभावेन, "कर्ता शास्त्रार्थववात् " इत्यधिकरणविरोधस्य पपक्षे दुर्गिरसावात् । न च, “पृथा चे सक्षोभयथे" रंगल, ‘ तमसी' त्यादिभि बहुवः कर्तृत्वानधीनाश्रयत्रलाभेदबोधनत कर्तृभधपमार्थ इति पैौरतमिति अच्यम्-'थो वै बालाके एतेषां पुरुषाणां कहें ' त्यादिवाक्यैर्बलणः सर्वकर्तृत्वाऽऽवेद तेन अशभेदबोधने सर्च कर्तृत्वापातेन कर्तृवापसतः । ‘दृश्यते प्रिय बुद्धबा, मनसा तु विशुद्धेन, ध्यायनो मनसैव यम् (तम ) 'इति करणत्वेन प्रतिपक्षस्य मनसः कर्तृत्वम् , यो वेदेदं जिस्रणीति स आमा, 'एष हि द्रष्टा श्रोता मन्ता ती बोझ बिहानात्मा पुरुषः ’ इति कर्तृवेन प्रतिपन्नस्साकर्तुमियुक्तयुकमन् । विज्ञानशब्दिताया बुद्धेः कौवे करूणान्तरभ्युपगमभस कृतिविवेक ' लक्षण समाधौ कृतेः वरश्न आमन एव कदमास्थेयमिति, "शळिबिर्ययात् । समाध्यभावचे ए ति सूत्रयोः स्वपमेवोक्तवाच । ' 1. किट्स, जिलधरोदविचलनं विना भ्यवहारयोगात् । तथा मानसाचिकादिसखीच्या/प(शाली भरघु भयोॉडमरितेि भक्ष्याची ति -- अथापि मान इति देहाभिमानवतश्रामामिआभो विमत् तन्मूलकतया सर्वेक्ष्य आधारा; न तु लाभायि इति श्रुतिरनुदं तर्ड ब्युपादयतीति खाभिलाशयेन इवशब्दह्यमन्पदाह जीबस्य कर्तृत्वं परस्मात्प्रयत्तमिति, सांसारिक इन्च मौपाधि मत थ दर्शित भित । ३०८ औरङ्गरामानुजमुनिविरचितभष्ययुक्ता = [अ..बा.. कर्तुवादिबन्स्कमगतचभावे बन्धमोक्षयो वैयधिकरण्यप्रसङ्गात् । न च कर्तु वानर्माश्रयन्तःकरणतादयध्यासधिष्ठानभावलक्षणो वा, ‘अविद्यतमयो मोक्षः सा संसार उदाहृतः । इयुक्तरीत्य तदध्यासवविद्यालक्षणबन्धो वा आत्मगतः संभक्तीति वाच्यम् -"तदधीनवादर्थक " इति सूत्रे, “ अविद्यारिमत्र हि सा बीजलक्तिरव्यक्तशब्दनिर्देश्या परमेश्वराश्रया मायामयी महाद्युतिः; यस्यां स्वरूप प्रतिबोधरहितः शेरते संसारिणो जीवाः । तदेवाहमक्तं कचिदाकाशशब्दनिर्दिष्टम् , 'एतसिन्नु खवक्षरे गार्गि आकाश ओनर्धा प्रोतब्धे ति; अचिदक्षरशब्दोदितम् अक्षरात् परतः पर' इति श्रुतेः; केचिन्मायेति निर्दिष्टस्, ‘मयां तु प्रकृतिं वियत्' इति मन्त्रवर्णात् “ इति शंकरभाष्ये परमेश्वराश्रितया वाविद्यायाः प्रतिपादनेन तनभते जीवचैतन्ये संसासंभवात् । न च वाचस्पतिा परमेश्वराश्रयेत्यन, "परमेश्वरं विषयस्येनाश्रयतीति परमेश्वराश्रया परमेश्वरविधपेयर्थः । बिदास्त्ररुपस्य परमामनोऽविद्याश्रयच संभवात् । यस्यां खरूपप्रतिबोधरहिताः शेरत इत्यत्रापि, यस्यामविद्यायं सायां शेरते जीव इत्येवार्थः । अतश्च जीवाश्रया एवाविद्यः । न च विघोषधभेद घनो जीवभेदःजीवभेद्धीनोऽविद्योपाधिभेद इति परसराश्रयादुभयासिद्धिरित वाच्यम् – बीजाङ्न्यायेनानादित्वादुभयसिद्धेः" इति अविद्यानां जीवाश्रितमेव समर्थितमिति वाच्यम् -"न च तस्याः जीवश्रयत्वम् । जीवशब्दवाच्यत्र कल्पितवान् । आबिबिकवज्जीवशब्दवाच्यस्य । शब्दव्क्ष्यस्य तु ब्रआयति रेकेण जनश्रयाचपक्षयैवाश्रितव पात ’ इयानन्दगिरिप्रभृतिभिः तस्य पञ्चम तितय,
- अश्रयत्वविषयवभागिनी निर्विशेषचितिंरेख केल।
पूर्वसिद्धतमसो हि पश्चिम नाश्रयो भवति नापि गोचरः । इत्युक्तरीत्य । चिन्मात्रयैवाविद्यभावेन जीवस्य बन्धाभ्यासंभवात् । न च बन्धो मोक्षध ने जीवाश्रितःअपितु किमानासि एव अतः संभयेव बन्धमोक्षयोः सामानाधिकरण्यमिति वाच्यम् - अस्मिन् पत्रे १.६..३.] वाष्पकोपनि ३०९ मुमुक्षा नाम चिन्मात्राश्रितान्तः क्षणतादस्याध्यासाधिष्ठानभांवापादकक्थािनिवृत्ति ' कमनैव बांच्या । तत्र चाविवैक्यपक्षे एकमुक्तौ सर्वमुक्तिमभसः । न च फणापि मुक्तिर्नास्तीति शक्यं तु शुकस्तु मास्ताच्छीघ्रां गतिं कृत्वाऽतरिक्षगाम् । दर्शयिच प्रभवं स्वं सर्वभूतगतोऽभवत् । 'तद्भसत पश्यन् अपिर्वामदेवः प्रतिपेदे, ‘तद्यो यो देवानां प्रत्यबुध्यत स एव तदभवत् ' इत्यादिप्रमाणविरोधप्रसङ्गात् । अतोऽविधननावेऽभ्युपगन्तव्ये, तत्र च चिन्मात्राश्रितसवविद्यानामेकविधानिबर्यवे एकमुक्ते सर्वमुक्तिप्रसङ्गदोषसाद स्यात् । एकविधानिवृत्तिमानाभ्युपगमे च अविश्वासराश्रयत्वस्य चिन्मात्रे पूर्वमिव स्थतवेनान्तःकरणतदस्याध्यासाधिष्ठानभवलक्षणसंसाशनिवृत्तेस्तदवस्त्रस्वात् । अतः सोऽप्यनुपपन्नः । नन्वहमिति भासमाने अविद्यन्तःकरणोपाधिभेदभिने चिदंशे अविद्यानि वृतिरुवंश्येति चेन्न। अविद्यय अन्तःकरणस्य या न दर्पणादिवत् प्रतिबिम्बनोपा धियं संभवति । दर्पणदोषाधिप्रतिहतनयनरर्हिमगृभाणम् विम्बथैव प्रतिबिम्बतया चक्षुषा अगृजमणस्य निर्देशस्य प्रतिबिम्बवासंभवेन घटादिवदच्छेदकतयोपाधिवे बल्ये, अतःकरणस्य सजरत उपधित्वे अच्छेयचैतन्यप्रदेशस्य भिन्नभिन्नतया अहमावृतायामप्रसंगेन यापिभ्या वाविद्यया अवच्छेदकयोपाधिवे क्रव्ये मर्धयामविद्यतगीतचिभदेशस्य सर्वाविद्यघृतस्वेन एक अलविद्यया एकाविधाया नशेऽप्यविद्यन्तरायत्तसंगरतावस्यात् । अविधावच्छिन्नविकारप्रदेशे अनवच्छि तत्र ब्रह्मणोऽवस्थानसंभवेन ब्रवणो विकारन्तरखानलतिपदिकतमिल नाङ्गस्यपसश्च । अन्तर्यामित्र "णस्य जीवविषयस्वभाक्स्यान्तर्याम्यधिकणसिद्ध वात् । न हि घटानवच्छिन्नः य घटान्तरवस्थितिः संभवति । अत्र बन्न समनुते’ इति तन्मते अवैध अ* यवेकश्रुतिव्यमे स्यात् । अविच्छि नेदेशे अनवच्छिन्नप्रभावासंभवांना विकासातवसितस्य च गीताचार्यस्य भगवतः सैन्य जीवमेव स्यात् ।
- , मुकीम -निश्रुतिरेव - इ. ३१०
औरग्रामसु तिष्यु | अ.६.३. स हि भो श्रुत्वेमं लोकमतिक्रामति मृत्यो रूपाणि ।। ७ ॥ ततश्च चिदाश्रितसर्वाविशनिवृतिकामनरूपमुमुक्षाया असंभषात् , एकविः वानिवृत्तिमात्रेण संसारस्यानपायात् , भुयुक्षा अवविचारादिकं वा एताशविवेक शलिनौ न स्यात् । अत एव, न अतिबिम्बः; नाप्यवच्छेदो जीवः; अपितु कौन्तेयश्चैव राधेय त्वमग्न बसण एवंविकृतस्याविदथा जीवभावः इति पक्षोऽर्षेि युदसत; तथासति नियमृकश्रुतेनेर्विषयवसत् । पारमार्थिकशोकभावाभिप्राया नित्यमुकबभृतिरिति नेत - मोठे शोकभावश्रुतेरपि पारमार्थिशोकभावविषयप्रसत् । 'तपोयो देवानां प्रत्यक्षुभ्यत, स एव तदभवत्’ इत्यादीनां शुकादिमुक्तप्रतिपादकनां ब्रह्मणो जगकर्नूलसर्वज्ञत्रनिरवयववेदकानाच्च अपमष्यप्रसन्नात । 'विवादगोचरतस्तपमणज्ञानं स्वक्षगभावव्यतिरिक्तबविषयावरणस्वनिवर्दी स्वदेशगमतवस्त्क्तपूर्वक मियज्ञानस्य ज्ञानसमानाधिकरणस्य विवणे अतिपदि तवात्, जडस्यज्ञागाश्रयत्वे च भ्रान्तिसम्यग्ज्ञानयोरपि तदाश्रयत्वमसः' इति विवरणकृतोनचाच ज्ञानश्रितवे अज्ञानस्य तदधीनं कर्तुवादिकमपि तथैव । ततश्वज्ञानस्य ज्ञानाञ्जयशुद्धजीवाश्रितत्र तृचादिकमप्यज्ञानाश्रयशुद्ध जीवाश्रितमेवेति सिद्धम् । ततश्च ध्यायतीवेतीवशब्दप्रयो: परतन्त्रप्रभौ प्रभुरिवे युक्ति । अतः पतत्राश्रयत्वाज्जीक्य शब्दप्रयोग उपपद्यत इयेश्येयम् । दुसरामः । शरीरमतेिरेकमेव सध्यति - स हि खगो भुत्वेमं लोकमतिक्रामति मृत्यो गाणि । स हि जीवः खभौ भूत्वा समाधख भूया -- स्कने व्यादिशरीरको भूत्वेत्यर्थः - सुं लोकं पारियमनं जाभली भृत्योः संसारस्य रूपाणि –दुःखस्पाणीति यावत् - तादृशानि मानुषानि शरीराणि अतिक्रामति ने क्यतीति यावत् । तनश्च । स्कने शायतिंदेहानुपलम्भात देहान्तरपरिगडबनव जीवस देव्यतिरेकः प्रवर्सिले भतीति द्रष्टव्यम् ॥ ५ ॥ अ.६.,३.] बृहदारण्५कोपनिषत् ३११ स या अयं पुरुओ जायमानः शरीरमभिसंपत्रभानः पाप्मभिः सैमुज्यते । स उस्त्रमन् म्रियमाणः पामनो विजहाति ॥ ८ ॥ तस्य वा एतस्य पुरुषस्य द्वे एव स्थाने भवत इव परलोक स्थान । सन्ध्यं तृतीयं स्खमस्थानम् । तसिन् सम्ध्ये स्थाने तिष्ठन्नेते एवं देहेन्द्रियमनःप्रणधीव्यतिरिक्तस्या55मनः फष्मसंबन्धोऽप्यौपाधिक एवेत्याह स वा अयं - संसृज्यते । स एवयं पुरुषः जीवः - [ जायमन इत्युक्ते ] आत्मनो नित्यन्य जायमानत्वाभावादह शरीरमभिसंपधमन इति । शरीरमगिसङ्गच्छमान इयर्थः । शरीरसंबन्ध एव जननमिति भावः । शरीरमभि संपद्यमान एव संन् पाप्मभिः संयुज्यत इति, शरीरसंबन्धोषाधिक पापसंबन्ध इत्युक्ॐ भवति । तदेव अयतिरेकमुखेन द्रढयति स उत्क्रामन नियमाणः पाप्मनो विजहाति । निस्य स्य प्रियमाणस्याभावदाह उक्रामनिति । अत्रोत्क्रमणञ्च चरमोक्रमणं विवक्षितम्; ‘पाप्मन विजहाती' ति सर्वेषामविधूननश्रवणादिति इष्टयम् ॥ ८ ॥ ननु, 'स्वनो भूत्वे’ लोकमतिक्रामतीति स्वप्ने शरीरव्यतिरेकमदर्शन्युस् तोमरलोकयोरेव शरीरपरिग्रहस्थानस्य ; स्वमस्यामथादित्याशङ्कयाह तस्य वा एतस्य - इदञ्च परलोकस्थानश्च । तस्यैतभ्य पुरुषस्य जीवस्य शरीपरिग्रहे अयव परश्च लोक इति स्थानद्वयमेव लोके प्रसिद्धमियर्थः । सन्द्यं तृतीयं खमस्थानम् । सन्थे भयं सस्यम्। स्त्रमरूपानं तु पूयसानद्वयानुभवथोग्यत् सेयं तृतीयसवनमेव भवतीत्यर्थः । मृतः परलोकं पश्यति ; प्रत्. पुरुषस्विममेव गैकं पश्यति; स्वप्नाधस्यास्तु कदाचिदिमं लोकं पश्यति, कदाचित् पलेकं अ. क. परमोक्रमणं विवक्षितमिनि । तथाच बरमरमणपीन्तमस्य पाप्मसंबन्धोऽर्जुज भैः ३ त आश्चैव पूर्व आस्मनैव ज्योतिषेयत्र आश्मसदेन विवक्षित रति युद संथ व उतमन्निति अयं प्रतमिति भावः । संऽयमिति । संगीि योगदगबंधिः श्रद्धालु भक्षः । तत्र भवं = तद्वावतया हितं मुंशमिति । जीप गद आयरन , पण सुषुप्तिस्थानम्, तमः संविभूवसु गीच भर ३१२ मीररामनुजमुनिविरचितभग्रयुक्त [.६ब्र., उमे स्थाने पश्यतीदञ्च परलोकस्थानय । अथ यथाक्रमोऽयं श्लोकस्थाने भवति, तमाक्रममाभ्योमयान् पाप्मन आनन्दश्चपश्यति। स यत्र प्रखपिति अस्य लोकस्य सर्वोचलो मात्रामुपादाय खर्च निहत्य खयं निर्मीय 1. बेिइय. शं. रि () य. मा. स्वर्गनरकादिकं फ्यति । अतः सानद्वयदर्शनयोग्या विलक्षणेचें स्वनावस्थेत्यर्थः । अमुमेवार्थं प्रपश्यति - तस्मिन् सन्ध्ये ज्ञाने सिंधते उभे स्थाने पश्यति इदञ्च परलोकनिशा । स्पष्टोऽर्थः । नन्वेतद्देहपरित्यागन्तरभाविनः परलोकस्थान दर्शनय कथं स्वमावस्थपुरुषहयवं संभवति, (अतः वने ईर्षे फ्लेकस्यान | भन्यदेव) इत्यत्राहू अथ यथाक्रमोऽयं पुरुषः - पश्यति । आक्रामयनेनेत्या क्रमः आश्रयः । (आशयः ?) पुण्यपापरूपः । थाहवपुण्यपापरूपक्रमविशिषुःप्तम् । परलोके सुखदुःखे अनुभवति, तमेव दृशमेत्र पुण्यपापलक्षणमाकभक्रय अथ ता वने प्रतिकूलन् अनुकूलैश्चोभयविधान् पदार्थान् पश्यति । ततश्च वने परिदृश्यमानमेद्देहातिरिक्तदेहभोग्यं पुष्यपापार्जितं परलोकज्ञानमेवेत्यर्थः । ननु स्वने षरीफक् पुण्यपापादिवशेन पदार्थसौ स्खयज्ज्योतिर् कुतोऽभ्युपगन्तव्यम् इन्द्रियाणां प्रशशिकानां सत्वादित्याशङ्कयाह स यत्र प्रापिति - प्रस्रपिति । स जीवो यत्र यदा प्रखपिति स्वमन् अनुभवति, तदा सर'षतः सर्वतो भोग्य भोगोपकरणादिसर्वयुक्तस्य अस्य जगतः जाग्रप्रपञ्चस्य म -- मीयतेऽनेनेति । मात्र प्रकाशको बाग्रदवस्थेन्द्रियणै:-मुधादय, स्त्रथमे मेन्द्रियाणं निहत्य निचेष्टतामापाद्य -- निष्पारं , यित्रेति यावत् - अथ स्वामिकदेहद्भि आदिवतुबातं सयं निर्माय सृष्टं । अत्रोक्तं जीवय स्वप्नपदार्थनिर्मातृवमदृष्ट , तदा एत्रेश्घ्रर्क्षुष्यपापफाल जिंद परलोचनमेवेयर्षेः क, स्थानमस्यर्षः कश्चित् संभवन्नपि न प्रकृतभूयर्थः। लग्नविषयकपूर्वाशुभवशन्पषासन प्रहणे लिङ्गस्य निर्मायेयत्र अस्याः नीत्वायोगात् अन्यदध्याहर्थ विति तदन्क्षीविजयम प्रभवषिषरूपार्थग्रहणम्। अत एवोभयशोककारणभूतप्रकृतिमदिी मात्रशब्दार्म इत्यपि मोक्षम्। इव्रियणंथनं विषयनिधया प्रभाहेतुभूतस्य पदार्षभास्योपल्छणम् । लोकस्य साशमिति तस्यापि सुमहस्यात् । आन सुक्ष्मांश देवि। उपादाय अपेक्ष्य उभयलोकमुभे। अनन्यगभिन्नयभंगपय जाग्रदित्रियाणं स्वाप्नानुभवासंभवंत व निष्ठ अन्य तदह। अ,६,३.] वारण्यकोपनिषत् ३१३ खेन भासा स्वेन ज्योतिषा प्रखषति । अयं पुरुषः स्वयंज्योति भवति ॥ ९ ॥ द्वारेति द्रष्टतयश् ; अने, स हि कतै १ ति वक्ष्येन तेषामीश्वरसृष्टत्वस्य वक्ष्यमाणयात्; परौप्यदृष्टद्वारेयुक्तवाच । स्वेन भासेत्यस्यैव विवरण स्वेन ज्योतिषेति । प्रखमिति स्वग्नमनुभवतीर्थः । अत्र अस्यां दशायां पुरुषः जीवः खयंज्योतिर्भवति । अकाशयान्तराभावादित्यर्थः । यद्यपि सप्त पदार्थभाने चानिकेन्द्रियद्वक्षसूभरेण धर्मज्ञानेनैव, नामन्योतिष - तथाप्य दियादिकाशकान्तसनाभिषिक्तः आमैवेति भावः । यद्यपि स्वमेऽयावित्यादि ज्योतिस्तृघ्यभ्युपगमे प्रकशकतल्यतिरेको न मक् शक्यः -- तथाऽपि लोकं प्रसिद्धादिस्यादिज्योतिरस्तराभावाज्जाग्रदादिवैवश्यमस्तीति अत्रोक्तं स्त्रयज्योतिी प्रसिद्धज्योतिरनपेक्षप्रकलाकवमेवेति द्रष्टव्यम् ॥ ९ ॥ लिमयेति वाक्यार्थः । ॐि सुप्रदेहगतैरिन्द्रियैरेव देशान्तरे नीतैः खमनुभवति, वतान्यैरिति चेत् -प्राणेन दीक्षमिति लोकानुसारत् तन्नायतमिति झोकमनुशोच एतैरेवेन्निवैः ज्ञानार्थाः दर्शनक्षमैः कृतैरिति गम्यते । वने अनेश्वरीरप्रणदिता अविश्यकचे तु अन्यैरपीति किमनेन । निर्माणदिक्षीत्वमिदं वस्तुतः परमसन एt; अस्त्र नौपचारित्रिकम् । स्यथमिति न परम(मध्यपतये; किन्तु जागरपरिरक्ष्यतय इति प्रागेवकम् ।। अत्र–प्रश्नपचनुभकामनोरमप्रतिबन्धकविरहे भारमा खरीदा जातृभाषी स्यादि आशङ्कयाम्, ईश्वशम्शषु सर्वत्र न ठेवस्य मनः प्रणम्; किंतु पद्मोपधिविशिष्ट स्यैव पाया नाम पुण्यं पश] इति वक्तुं स वा अयं पुरुष इक्विपम् । ननु मं घेऊअतितीति लोकातिक्रमे उंजे मी पाप्मसंकधः खगे इति शझम – न सबै योऽतिक्रमः खने, डि इमंलेफमिथुज्यमानवाप्रलयघातिकअभत्रम्। एतन्नोपरशोचे भवामपनडभकत् ता। यद्यपि जामभ्योऽपि ऐषिञ्चभिमेडेन स्याद्वयम्-तथापि ए३ तदुभयमकमेङ तृतीयमिदं स्थानमस्येति की स्वाभादि । व स्वयं निर्मायेति तत्र वस्तुनिर्मागरे संय तदद्भषतिः। खरं निर्मातुवे ऽ आई चपैराश्यश्वमिलङ् भवति । तत्राह म त रथा इवादि। तथाच वर्षानिर्माचेत्यत आकाशविपरिजन परिनिरपेई लिमयेदर्घः । ५ तु परमात्मध्यातिरभिमता । निर्मवेति पुंवचनं ३१ भीरतरामानुजमुनिविरयितभाष्ययुक्ता [अ..A.३. न तत्र र नरथयोगा न पेन्थनो भवन्ति; अथ रन् स्ये गान् पथः सृजते । न तत्राऽऽनन्दा मुदः प्रमुदो भवन्ति; अथाऽऽनन्दान् भुवः प्रभुदः सृजते। न तत्र वेशान्ताः पुष्करिण्याः स्रवन्त्यो भवन्ति; अथ "वेशान् पुष्करिण्यः स्रवन्यः सुबते । स हि कर्ता॥ १० ॥ 1. वेगितम् पुरंगीः नवतीः शं ? नी, ‘आजभनैधयं ज्वोतिवाSSते पश्ययते कर्म कुरुते / इवादि नोर् पचते ; । घरे बसनगमनक्रियाकर्मकरादीनभसत्वादित्यलक्षयह न तंत्र रश न रथयोग में पन्थानं – पुष्करिण्याः शक्त्याः खुबते । सुस्त गति योशः। रथयोगा? अधादयः। भरथाश्वमार्गादयः जामातु भक्ष्योग्याः तत्र स्ने न सन्ति न ज्ञायते । अथ तु तत्पुरुकारालाल माननुभाव्यन् भादीन् अर्शन् परमामवृजते इत्यर्थः । एवमग्रेऽपि द्रष्टव्यम् । अनुकूलनतुदर्शनजा प्रीतिरानन्दः । तसिन् स्वकीयवबुद्धिजा अंतिी । तद्विनियोगज़ प्रीतिः प्रऋक् । वैशन्ताः वेशन्ता, पदलानि । वेशान्त' इति दीर्थदासः । पुष्करिण्यः बप्पः । स्रवन्त्यः नधः ।। पुष्करिणः सन्तीः सुबत इत्यर्थः । ‘पुष्करिण्यस्त्रवन्यसृजत ’ इयत 'यो हथसी (ति या पूर्वमर्णदीर्घभावः । ननु स्वमदृक् यस्मिन् देशे यद। स्पे , तदानीं तत्र खितोभ्यः तं न पश्यति। स्वापि प्रबोधन नन्तरं तत्र गतः तं न पश्यति । तत्र तस्यान्यत्र नयनचिहानि वा नाशचिहानि यो नेषद्यते । अतः कथमीदृशी स्वमार्यकृष्टिषषयतामियाह स हि कर्ता । निमेषपरिश्मषापर्नुभद्रथामिश्राप । कमिदं साम्यादिकं सर्ष प्रमार्षभिशष्ट ; पतः तत्र सम्पभी अपेकः इप्पस्लभतरीत्या प्रषष्ठषु प्रजाः । मनु विषयाणां निर्माते संवैपखम्भप्रक्षाः । ईशपथ ओवेन यत् किमपेि तदानिर्मा म, थाित विचित्रं सर्वंम् । तत्राह च तत्रेति । न भवन्ति नेतरपुसुझाष्सया भवन्ती त्वर्थः श्रीभाष्यसिdः। ईशवनिर्मातृत्वकप जीवमन्यूक्रे हैिसधन्ता ; परमामन एवं न स भूमिप्याह अक रपा इति । अत्र भाष्ये स्वप्ने ग सन्धीयस्य लक्षण शकतीलच । अ बग्न इति विवरणकभः। प्रविषादथ ए व येमेि, सर्वज्ञ आसपछि | न देने से ही आ था तस्तै टोऽयम् , "नाम प्रसिद्धरणदिशः। व ती अपव" इति। १.६.३.] झम्बकंपनि ३१५ प्रकल्पपञ्चनाटकसूत्रधारः सर्वेश्वरः खलु तत्र कर्ता । स किं ? कर्तुं न शक्नुया दिति हिशब्दाभिप्रायः । न च स हीत्यनेन, ' स यत्र प्रापिती' ति प्रथमस्तुतो जीव एवं परामृश्यतामिति वाच्यम् – सन्ध्यधिकरणे तस्य निरस्तवत् । तथाहि -- " सन्भ्ये सृष्टिराह हि । 'न वल २था न भयोगाः इति वाक्ये सन्ध्ये = स्वपक्षाने जीवकर्तृकैव सृष्टिगन्नाथते । ‘स हि कर्तेति धमहतं प्राक्प्रस्तुतं जीवमेव स इति शब्देन पशसूर्य तस्य कर्तृत्रं अतिराह हि । "निर्मातालैके पुत्रादयश्च " के शाखिनः, ‘थ एषु सुरेषु जागर्ति कार्म कामे पुरुसो निर्मिमाणः ’ इति कामानां निर्मातारं जीवमामनन्ति । अत्र काम शब्देन कथ्यमानाः पुत्रादयो वर्धन्ते । पूर्व हि, ‘सर्वान् कामम् छन्दतः प्रार्थ यक्ष', ‘शतायुषः पुत्रपौत्रम् वृणीष्वे' ति पुत्रदयो हि कामः प्रताः । अतो जीव एकत्र कर्तुमभिधीयते । न च जीक्स कपमीदृशं सामर्यमिति अच्यम् – प्रजापतिको जीवस्यापि वसंवादेरासनात् । न च तत् संसारदशायां तिरोहितमिति वाच्यम् -- भुवि स्पदशयमाविर्भासंभवादिति द्वाभ्यां स्त्राभ्यां पूर्वप प्राप्ते उच्यते । " मयामतं तु कामिन्यैनानभिध्यस्वरूपनात् । तुशब्दः पझं व्यावर्त यति । मयाशब्दो यथार्थवं प्रवृत्तिनिमित्तीकृत्य भगदतसंकरश्वाची । मषाि युन ज्ञानमिति निघण्टुठाच मायाशब्दो झनरूपसंक्रपत्रचनः। मायामानम्= गत्र संकल्पमालसुष्टम्; न तु जीवसृष्टमित्यर्थः । तत्र हेतुः स्थैिनानभित्यक्त स्वराददिति । जीवय सत्यसकस्वादिषस्य प्रजापतिवचोदितस्य संसारख शयां सर्वमन5भव्यक्तवान् । तस्य कचसंभवनाऽपि ; ’स हि कर्तेति हिशब्देन प्रसिद्धस्यैव कर्तृतय। निर्देशात् । स्वझडश व कर्नूचे हितचैर आमादेः सृष्टिनपषयेत । इमन् स्वान् पदार्थानप्ताक्षमिति प्रतिसन्धानसः। ' कामं कामं पुलो निर्मिमाणः 'स्यत, ‘तदेव शुकं तद्रते थुक्य तस्य क्षनस्य श्रझविषयत्वच न जौक्स स्रष्टम् । 1.विकीति क. ३१६ और रामनुबसुनिविरचितभष्ययुक्त " [अ.६..३. वदेते श्लोका भषन्ति ननु स्वाभाविकसाइतथाप्मवादेः सस्यसंकल्पचनस्यानभिव्यक्तिः किनि अन्यत्राह " पराभिध्यानार् तिरोहितं ततो यस्य बन्धविषर्ययौ । परामि थानात् = परममसंकल्पात् तत् तिरोहितं भवति । तसंकल्पादेव हि अस्य जीक्स अन्धो मोक्षश्च ।” यदा वेवैष एतसिन्नद्वयेऽनस्येऽनिरुते ऽनिळयनेऽभयं प्रतिष्ठां बिन्दते, अथ सोऽभयं गतो भवति ; यदा वेवैष एतस्मिन्नुदरमन्तरं कुस्ते, अथ तस्य भयं भवति ।१ ‘एष वनदयाती ' ति श्रवणत् । “ देहयोगा। सोऽपि ण सोऽपि = तिरोभावः सृष्टिकाले देहयोगद्वारेण व भवति, प्रळयकाले सूक्ष्माचिच्छक्तियोगद्वारेण वा भवतीत्यर्थः । " सुबकश्च हि श्रुतेराचक्षते च तद्विदः "| स्वागर्यो हि शुभशुभसूचकः ।। ‘यदा कर्मेषु कार्येषु स्त्रियै स्वमेषु पश्यति । समृद्धेि तल जानीयात् तसिन् स्वाप्तनिदर्शने। ‘स्वमे पुत्रं कृष्णं कृष्णदन्तं पयति, स एनं हंति इति श्रुतेः । आचक्षते च स्वाध्यायविदस्तथा। सश्च यदि 5 ईयै स्वमसृष्टिञ्च कर्तु, तर्हि शुभकानेत्र सृष्टं पश्येच ; नाशुभसूचकान् । अतः न जीवकर्तृकेयं सृष्टिरिपुभयलिपादे चितम् । यदत्र परंतच्यते -- स्मवष्टेः सयवे रथादिवृष्टिश् आदित्यादेरपि सृष्ट्यभ्युपगमे जामदश स्मेऽपि ज्योतिरनरव्यतिरसवात् स्वप्रकशित्वक्स झुर्विवेचता स्यात् । अतः स्मदृष्टानां सयत्वं प्रकरणविरुद्धमिति - तदसत् । परमतेऽपि मनसः प्रसन्नकस सत्येन स्ने स्वयंज्योतिष्टसाधनभसतमेव हि स्यात् । तसालोकप्रसिद्धदित्याबभावेऽपि स्वकीयज्ञानेन भासकवत् स्वययोतिष्मी यतैवासाः श्रुतेत्तापर्यमिति सिद्धम् । प्रकृतमनुसरमः ॥ १० ॥ तदेते श्लोका भवन्ति । तत् सुसमषिध्य एते अयमाणञ्चोकाः क्षण अ,६.ना.३.] ३१७ खगेन शरीरमभिप्रहत्य असुप्तः सुतानभिचाकशीति । शुकमादाय पुनरेति भनें हिरण्मयः पुरुष एक“सः ॥ ११ ॥ प्राणेन रक्षभधरं कुलायं बहिष्कुलाषादमृतरित्वा।। स ईयतेऽमृतो यत्र में हिरण्मयः पुम एकड़ेस ॥ १२ ॥ स्खमान्त उचाधचमीयमानो रूपाणि देवः कुरुते बहूनि । इत्यर्थः। स्खमेन शरीरममिग्रहत्य असुम्नस्सुतानमिचाशीति । स्वमेने तीर्थभावे तृतीया । पुरुषः जीव स्पेनोपलक्षितस् शरीरं शरीरमभिप्रहृत्य निश्चेष्टतामापाद्य असुर अञ्चसप्रकाश एव सन् सुप्तान् सुसम्काशान् प्रणम् अभितः चाकशीति। गतिशासनयो रियसान् मखान्तादिदं रूपम् । पर्यटती कश त्यर्थः । शुक्लं ज्योतिष्कात् प्रकाशकं मनआदिकमिन्द्रियवर्गमादाय स्वमान्ते पुनः घथानमेति अभद्दशां प्रतिपद्यत इत्यर्थः । हिरण्मयः प्रकाशमयः । एक इंसः एक एव हन्ति = गच्छतीति एकहंसः ॥ ११ ॥ प्राणेन रक्षकरं कुलयं -- एमईंसः । सः जीवः स्वर्गे अवर्गे निकृष्टं कुलायं स्थूलं शरीरं प्राणेन पञ्चवृतिप्राणेन रक्षन् – प्राणसापि स्वप्ने जीवेन सह निर्गमे सचे मरणमेव स्यात् । असः प्रणेन शरीरं रक्षन् -- अत एव अगुप्त एव सन् कुलाया जाच्छरीराद्वहिनिंगय यत्र अभं -- काम्पत इति कामस् – यत्र भोग्यम् , तत्र सर्वत्र चरित्वा अस्मृतः अमरणधर्मा हि मयः एकइंसः पुरुषः पुनरपि स्वस्थानमीयते गच्छतीत्यर्थः । यद्वा, कुक्षय बहिः बरिंग यंत्र कमै तन्न ईयते गच्छतीत्यर्थः ॥ १२ ॥ स्वमन्त उच्चावचम् - बनि । स्वान्ते स्वर्गमध्य इत्यर्थः । अन्तशब्दो मध्यवचनः । उद्यवचं पुष्पापलक्षणमुकुटापकृष्टमीयमानः संग छमानो देवः जीव इत्यर्थः । बहूनि देवादीनि रूपाणि कुरुते भजत इत्यर्थः।। 1 वशगतिशरथः क. स्वनेनेति प्रथमकः प्रकृतदेहच्छे नैव घानाशुभप्रतिपादक: प्रयेनेति ४ोः हस्तदनुभवप्रतिपादकः स्वतन्त इति श्लोकः बहिनुभवे उसैनिकृङ्गुकूतिर् दर्शः । अतः सुप्तानमिचाकशीतीयस्य नियमान् परिहरन् अमिः पित एष गडचिरोषनिकी न: पैनामनुभवतीत्यर्थः । शुक्रशिखादे लीनमिभियवर्ग लयस्थागत विभाजन प्रसाथ आगरधनं हृदयषेत्रं प्रायातयर्थः । ईयते । ( के गदाति शतः स्तीति िस्म । ३१८ और रामगुजमुनिभिरचिरभाष्ययुक्ता [अ.. ना.३. 'भवन आराममस्य पर्छन्ति । ते स्यंति कर्छन । इति । तमायतं बोधयेदिया। दुर्भिक्षवें हास्मै भवति, यमेष न प्रतिपद्यते । उतेव -- पश्यन् । उत अपिच । उनशब्दः अभ्यर्थः। स्त्रीभिस्सह मोद मान इव अचिद्यूङ भवति; केचिच्च जंक्षादिव -- जक्षणं भक्षणं हसनं 'वा। जय भणहसनयोरिति हि धातुः -- उत अपि न भवानि भिमेत्येभ्य इति अनि न्यायाधीनि क्षत्रिवाषि भवतीत्यर्थः । स्वार्थान तत्कालिमावसाभयात्। तनुभयकषौ इवशब्दः ॥ १३ ॥ आराममस्य पश्यन्ति न तं पश्यति कश्चन । अस्य जीवश्यऽशन भीमोपकरणभूतभषामादिकं देहेन्द्रियादिकश्च सर्वेऽपि पश्यन्ति । ते देहेन्द्रियादि विविकमन्तर्बहिस्सञ्चरन्तमपि जीवं कञ्चन ने पश्यतीति लेकं प्रयङको दर्श यति श्रुतिः । इतिर्मन्तसमप्तौ । लोकमसिद्भिरपि तथेत्याह भाषते बोधयेद्स्यि हुधैर्निष्पं इसै भवति र्थमेष न प्रतिपद्यते । यत व स्वक्षे इन्द्रिबाण्युपसंहृत्य जीव बर्हिर्षि स्ऋति, तं अत एव आयतं गदयुतं -- षभ उपमे । निछ । ' अशुदा रोपदेशे 'यमुनासिकलोपः। ते - सहसा में बोधयेदित्याहुश्चिकित्सकाः । ते हि तत्र दोषं पश्यन्ति । कोऽर्थो बोधः ? एषः सहसा प्रबोधितो जाग्रछरीरे अविशन् द्विनिर्गत आम ये विदिदिषवेगं न प्रतिपद्यते यदि कदाचित, ५. हननं - इनमथो = के . अजुलै लैथति भूतिति । अत्र भक्तीशर्म थेसवाः आक्षताः अर्थः । ते ९ ओशनैि सन्त शमशयेनान्धते । अयः कावेति इति अन्तरे भूतिरिति शेषण्यं मार्थमिति भावः । अनुक्रोशप्रश्नै - अशमम्मदर्शिन के वेदि आमेति भ्राम्यन्ति ! न तत्र पश्यन्ति । एकथय देव्यसनारे ठे सुगमो हैि बेळदिभ्यतिरेड आमतः । अनुभूयते च जागरह हिम लगवेई विकिमनेनुप्रविन शीपी क्षेत्र में एमष्यामा हेतिरिक इति च प्रतिपद्यन्त इलाभति । निर्हति । पण सर्वः । ऊर्मिवश्यमिति । निषेवि विनश्यति । सिषया भिञ्जनं । - भः। वही लोक इति भलषयत्रतिषिशिबिप्रशिदी अ.६.श.३.] इदण्बकोपनि ३१९ अथो खमाहुर्जागरितदेश एखास्यैष इति । यानि श्रेय जात्रात् पश्यति, तानि सुप्त इति । अयं पुरुषः सयज्ज्योतिर्भवति । तर्हि प्रयासेनेन्द्रियाणीन्द्रियन्तरदेशे प्रवेशयेत् । ततन55यवाषिर्याविवक्षासौ दुर्भिक्षज्यै दुःखेन मिथकर्तास्मै दोषाय भधति। अयं दोषो दुर्विचिदु)िकिस एव यादित्यर्थः। । अथो खम्बाहुर्जागरितदेश एवास्यैष इति । यानि वेवं जानन् प्रयति तानि सुप्त इति । अथो इति वाक्यान्तरेमे । स्खलु प्रसिद्धं अभ्ये आहुः । किमिति। जागरितदेशे बाप्रसन एकस्य बीक्य एषः स्म इति ; । क्षानान्तर इति । तत्र च हेतुमाहु, याभ्येव हस्यदीनि आफ फायति, तानि सुखोऽपि पश्यतीति । अन्न मतान्तरस्वेनोफ्यासस्यायं भावः - उपरतेष्वेवेन्द्रियेषु हि स्वमन् पश्यति । अतो न तत्र जागरितदेशसाक्कालोऽस्ति । अतः तृतीय ज्ञानमेव समसानमिति । केचित्तु अथो खल्वाहुरियादिग्रन्थोऽपि पूर्वोका पदक एव ; न मतान्तरम् । तथाहि - जागरितशब्दादीषदसमाप्तौ देश्यभ्यये छन्दसो यलोपः। जागरितादीषन्यूनमेवाभ्य जीवस्य प्रस्थानमित्यर्थः। दिन न्तरानुभवयोभ्यवमीषन्यूनयम् । अत एवार्थ उपपत्त्य समथ्यैते, ‘पानि दे जगत् पश्यति, तानि सुप्त ’ इति । यानि स्रक्चन्दनवनितान्नपानादीनि जामदक्षायां स्थिति, alदृशश्येवार्थक्रियाकारीणि तानि स् पश्यति । अतः स्वपार्थः सृष्ट । एव भगवता ॥ । तस्मादिह परलोकव्यतिरिकनतरमेव अस्मानमित्यर्थ इहुः । उतो अन्य स्पष्टयोतिष्टसंहरति पुनः स्वयंज्योतिर्भवति । पूर्व विश्व युद्धम् । अतो भायोकें ताप’धुगथा यम। अथो स्वस्वत्यादिना इवमुक्तं भव-ि अनलम्बषुचिमेवेल त्रेधा वैिभ/गवत् प्रषत्रसूषुप्तिभेदेन द्वेधा विभागेऽपि क्रियते, यस्य नगरविधेषत्वात् । अपि स्थानत्रयं तवैलक्षश नाभयप्यमिति हैि आने अदिशदिवङ् मोतिरापेक्षतायुषं तबध्भोधूिभित । अथो खल्वाहुरित भयोगीर्तिः अकार्बस्य प्रमन्तरेष वैशविलापमपि । अथा नगरपे ५ करो। र श्रीरारामतुबमुनिविरक्तिभाष्ययुक्त [अ.६.न.३. कोई भगवते सइर्वं ददामि; अत ऊर्च विमोक्षाय हीति॥१४॥ ववर्थः । जनक आह सोई भगवते सहस्त्रं ददामि । प्राप्तस्त्रयंयोति विषानिकक्षवेन सहसं गवां दक्षिणचेन ददामेि । अत ऊर्वं विमोक्षायैत्र इति । अतः परं संसारविमोक्षायैव साधनं ब्रूहि । नान्यत् विधिदपेक्षितमिति भावः ॥ १५ ॥ कियोतिरिति प्रश्नसमाधान एवं सर्वे तदमत्रगतं भविष्यतीति मया जनकः सिञ्ज्योतिरिति पप्रच्छ । भाइबस्क्यिस्तु विलक्षणया वैखर्या प्रश्नं समादथे। तदर्स जाक उपशान्तः पूर्वं विहाय विमोक्षाय अंत प्रार्थयते । सोहमित्याचैव जैनकवयमयुतं अपॉय : ; अभयं पुरुषः स्वयंज्योतिर्भवतीत्यस्य याज्ञवल्यप्रयुकनिगमनमाक्यवद्गमन सरवत; प्रतीतेः । यदि खे भवतीत्येकोऽनन्तरमितिशब्दश्रवणात् सुप्त इतीयन्ते भावत्यश्चनसमाप्तिरिष्यते, तर्हि भवायमिति वाच्यमपि जनकेन प्रयुकम्, द्वि5यो Rिति प्रश्नसमाधानसमाप्तिसूचनाग, अलार्थे संप्रतिभुवनस्य चेति भाव्यम् । एवमनेऽपि सर्वत्र तिशयदर्शनऽपि देहवियोगनिरूपकयषरुपक्यन्ते इतिशब्दो ने इयत इव । तत्र निरङ तत्रै अध्यः । सोहमियस्य एवं बोधितोऽमियर्थः । स ईत हेतुगर्भ विशेषणम् । अथैवमिह ब्राह्मणे निरूपणमनिक - एवं जनकेन विमोक्षार्थोपदेशप्रार्थनाय कृतमा । विमोक्षो नाम पूर्वोक्तो मोक्ष इति कृत्वा स्वप्रान्मोक्षो आभर इति यत् आकल्पः, किमयं प्रापसदुरूपीकरोति, उत नेति निर्धारणर्थमुखार्थमनुक्क्षति प्रथम अक्षेण । जनस्थ ऑीकृत्यैष सहस्त्रदानं प्रतिज्ञातमिति अदन् अपेक्षित पुनः प्रार्थयते एव मेवैवमित्यादिना । सन्नन्ता मोक्षश्च जार इति याज्ञवल्क्य आह ततः स वा एष इणदिन। सबैम्पायरफगन्मोक्षरुपो निमोझ निजशास्यत इति पुनर्बनकवाक्यादवगम्य सुषुहिँ ताह गन् जागरत, सुषुप्ति प्रति खम्भाडीद्वारैव गन्तव्यत्वात् सF|न्तं पुनः प्रस्तुधन्नेव मुनिमाह पुनः स वा एष यदिना । महता प्रपञ्चन सुषुप्तौ निरूपितायां पुनः प्रदयति जनों, विमोक्षाय सूही' हैि । ऽतावपि जीवस्य स्थूलदेहसंबन्धविशेषः जागरयापथोरी गर्विशिष्ट इति श्रुतमस्थे विभो वतव्य इति वा प्रपत्रं प्रक्ष्यति गाइबस्क्यः । तथा च प्रपती सधमनिश्रममेदेन अध्यानमेटें प्रदर्शयन् परमात्मानं भावुपयति । पेन सहनं सर्वं पूर्व इतधन् जन्म प्रा मिंन् अमान आचार्यशङ्करिअलीति । अ.६.ना.} ३२१ स वा एष एतस्मिन् संप्रसादे रखा। चरिस्या दृथैव पुण्यक्ष पथश्च पुनः प्रतिन्यायं प्रतियोन्यद्रवति स्खनचैत्र । स यत् तत्र किञ्चित् पश्यति, अनन्वागतस्तेन भवति ; असङ्गतं वयं पुरुत्र इति । याज्ञवल्क्य आह स वा एष -- स्खलयैव । संप्रसीदयस्मिन्निति संप्रसादः। जगतेि देवेन्द्रथादिव्यापारशतसनिपतजन्यै कालुष्यमस्ति । स्वप्ने तु तेभ्यो विप्रमुक्त ईषत् प्रसीदति । अतः संप्रसादशब्देन स्वपलानमुच्यते । यत्रापि । संप्रसादशउदः सुषुप्त मुख्यः -- अथापि स्वस्य प्राक्प्रस्तुतत्वात् तथैव एत स्मिन् संप्रसाद इति एतच्छब्दसमानाधिकरणसंप्रसदशब्देन शमशं क्रुतः । तमिन्, जिगमिषिते सतीति शेषः । रस्। मेरनिदित्वात्, ‘ अनुदात्तोप देशे' त्यनुनासिकलोपः । स एष जीवः जागरिते रत्व कोडित्र चरित्वा भक्ष विला, विहृत्य वा -- ‘चर गतिभक्षणयोरिति हि धातुः -- ह्रैव पुण्यश्च पापश्च पुष्यपापफलमनुभूय ततः पुनः संप्रसादे--वमथाने जिगमिषिते। सति प्रतिन्यायं यथान्यायं -- यथानिर्गतमित्यर्थः । अयनं अयः ।[न्यायः?] निर्गमनमित्यर्थः । पूर्वं स्वभ्रम्शनात् यथा निर्गतः तथैवेति यत् - प्रति योनि --– योनिशब्दः स्थानवाची -- स्थानं प्रति स्वस्थानं प्रति आद्रवति आगच्छति स्नाय स्वमनुभवायेत्यर्थः । स यत्र तत्र किंचित् पश्यत्यन वागतस्तेन भवति । तत्र अभदखायां स जीवः यत्किञ्चित् मनुष्यव्यास्र शरीरादिकमनीयवेन पश्यति, तेन नन्वगतो भवति तेनाननुसृतो भवति । संवन्भरहितो भक्षयर्थः । तत्र हेतुमाह असतो वधं पुरुष इति । कर्म विद्योपर्धिकेन शरीरेन्द्रियसंघनादिना असङ्गस्वभावादित्यर्थः । यदि हि केन त् िसः स्वभावसिद्धस्यात्, तदैव हि तस्य सर्वदा तदनुवृत्तिः स्यात् । अतोऽ २मणचरणयोः आगरितकालिकयरेख द्रव्यत्वात् संप्रसदशब्दस्लभ्यश्च सुषुप्तिस्थुः प्रसिद्धे सधूमपि, संप्रसीदति अंशं =सम्यग् मगान अनुभषन् प्रबुद्धोऽस्तीति संप्रहावरूप्यः भजित् जागरितभर एव वर्धते चेत् , उपरि ‘समन्वे र बलि, 'सुबन्ते रख गरिहाल’ इति अयमाणनुरूप्यं स्यात् । कुशलिनं प्रवमष्यप्रयोगय छों के पूर्णगवं । २१२ औरङ्गरामानुजमुनिविरचितभाष्ययुको [अ..आ.. एवमेवैतद्यक्षषय। सोऽहं भगवते सहस्त्रं ददामि ; अत ऊर्न विमोक्षयैव ब्रूहीति ॥ १५॥ स वा एष एतस्मिन् स्खशान्ते रत्वा चरित्वा दृष्णैव पृष्पक्ष पापध पुनः प्रतिन्यायं प्रतियोन्याद्रवति बुद्धान्तथैव । स च तत्र किञ्चित् पश्यति, अनन्वागतस्तेन भषति; असङ्गो खयं पुरुष इति । एवमेवैद्याषन्क्य । सोऽहं भगवते सहस्त्रं ददामि; अत ऊर्न विमोक्षयैव बहीति ॥ १६ ॥ स वा एष एतस्मिन् बुद्धान्ते रस्वा बरिस्वा वृणैव पुण्यश्च पाश्च पुनः प्रतिन्यायं प्रतियोन्याद्भवति स्खोन्तायैव ॥ १७॥ तद्यथा महामत्स्य उभे कुले अनुसञ्चरति पूर्वं चापरश्च, एच मेवार्य पुत्र एतावुभावन्तावनुसञ्चरति खलान्तश्च बुद्धान्तञ्च ॥ १८ ॥ सस्वभाववाजाश्रद्दशा:धूपदर्थाननुवृथैष्यत इति भावः । उक्तमकरोति जनकः एवमेवैतद्यबवष्य। सऍ -- चूहीति । पूर्ववदर्थः ॥ १५ ॥ स वा एष एतस्मिन् समान्ते – छूहीति । स्वमान्ते स्वर्गस्थान इत्यर्थः। अन्तशब्दः यानवचनः। ‘अन्तः समान थाने च निर्णयेऽभ्यन्तरेऽपि चे' ति हि नैघण्टुकः । बुद्धान्तायैव । बुद्ध बोषः । भावे निष्ठः । अत शब्दः स्थानचनः। सिखोघथानाय । अथानयेति याक्ष । स यत् तत्र किञ्चित् पश्यत्यनन्वागतस्तेन भवति । प्रज्ञायां विमदृष्टवस्तुसंबभीहि भवतीत्यर्थः । शिष्टं स्पष्टम् ॥ १६ ॥ स वा एष एतस्मिन् बुद्धान्ते- स्खलन्तायैव। सर्वे पूर्व ॥ १७ ॥ एवं त्रिभिः खण्डैर्जागरितां स्वनान्तं स्वमन्तादुद्धानं बुद्धान्तान् स्वमाने यातीयारोहावरोहसञ्चारमदर्शनेन संसारचक्रवृत्तिर्दर्चिता । अथैक () चैव पुरुष उभयत्र सञ्चरे दुष्टन्तमाह तबथा महामत्य–बुद्धान्त। सोऽर्थः॥ १८॥ अनन्यगतलेन भवतीति । जागरितमुभक्ष्म वसानुभक्च न पृथग्विषय स्परानुगमाभाक देव । १.६.३.] पृहदारण्यकोप ३२३ तद्यथाऽरिनाशे श्येनो या सुपर्णं वा विपरिपत्य अन्तः सेंहत्य पक्षौ सकृयायैव ध्रियते, एवमेवायं पुरुष एतसा अन्ताय धावति, यत्र सुन्नो न कश्चन कामं कामयते, न कश्चन स्खभं पचति ॥ १९ ॥ ता वा अस्यैता हिता नाम नाब्यःयथा शा सहस्रधा भिज, तांबताऽणिम्ना तिष्ठन्ति शुक्लस्य नीलस्य पिङ्गलस्य हरितस्य लोहितस्य पूर्णाः । अथ यत्रैनं मन्तीत्र, जिनन्तीव, इस्तीध विच्छाययति, गर्तमिव एवं ज्ञानद्वयसंचारं प्रवर्य सुषुप्तिदशां प्रकाशयति तद्यथाऽस्मिन्ना काशे श्येन वा -- पश्यति । यथा आकाशे श्येनो वा। गरुडो या विपरि पत्य विशेषेण परिसः पतनं च श्रान्तसन् पक्षौ संय सल्लयाय -- लीय तेऽस्मिन् पक्षीति लयः नीडम् - समीचीननीडयैव ध्रियते अवतिष्ठते ‘शृङ् अबस्थान ' इति हि धातुः । क्षेमङ्करं नीडमभिधावतीत्यर्थः – एवमे वयं पुरुषः जीवः बुद्धानमन्तिसंचरणश्रान्तः, यत्र स्थाने 'सुप्तोऽयं कमाधनुष्हतः साप्तांश्चानुलपतिकूलपदार्थान् न पश्यति, ताशय पूर्वोक्कलुनद्यकानुयाविर हिंतप दुषुप्तिस्थानय धयतीत्यर्थः ॥ १९ ॥ ननु चित् स्वमादिदर्शनम्, चित् तदभव इत्यत्र किं विनिगमकमिति अद्यां दानवैषम्यकृतमित्याह ता वा अस्यैता हिता नाम – मन्यते । यत्र स्थाने स्थितमेनं जीवं केचन मन्तीव, केंचन जिनन्तीव जयन्तीय, इस्ली विच्छाययतीव गजो विद्रावयतीवगीमिव पतति पसननिमित्तं भाति, तः अस पुरुषस्य तादृशस्यानभूतः । स्वप्रदर्शनस्थानता इत्यर्थः । केशसहस्रांश यावता अणितं सौक्ष्पेण तिष्ठति, तावदतिसूक्ष्माः शुक्लनीकुपिआइरितलोहितानि गनारूपान्तसर्गः हितनामिक नाड्यो भवतीत्यर्थः । यदेव जाग्रद्वयं पश्यति 1. सोमं मे अभाशुपहतः, स्लाप्रगन्धान् पक्ष न पश्यति. ४ . ग. एतस्मा अन्वेति । तत्र यत्रेति वस्थममछन्दशतिसंबन्धी । स:वर्णनं स्त्रीधन्वादिति गमथितुं खलिहा नाम इति दर्शयति तथा इति । शुद्धस्य अदेलेयं शधिरथेति सूक्षेपनिषतोऽवसेयम् । १३१ - श्रीरारामनुजमुनिविरचितभष्षयुका (थ६.. पतति , यदेष जाबाद् भयं पश्यति तदवयित्रधा मन्यते । अथ यत्र देव व राजेष, 'अश्वमेवें सर्वोऽस्मीति मन्यते, सोऽस्य परमो लोकः ॥ २० ॥ सदाविधया मन्यते । यत् जामदशायां भयसाधनं पश्यति, तैत् सर्वमत्र आसु नाडीषु अविद्यया कर्मवशान् मन्पते प्रत्येति । हिन(तयनामकस्वभचह नाडीसितस्य कर्मक्षसत्वात् भीषणस्यापदर्थमतिभानं संभधतीति भावः । अथ यत्र देव इव राजेवाहमेवेदं सर्वोऽस्मीति मन्यते सोऽस्य परमो लोकः । ‘स यथा कुमारो व महजो वा महंत्रालणो व अतिनमान दस गस्च शयीतैवमेवैष एतच्छेते ’ इति बाबिकबालणोक्तरीत्य। यत्र थाने चितस्य देववत् राजवचऽऽनन्दानुभवः, किञ्च यत्र स्थितः, अहमेव सर्वोऽसीति मन्यते – स्वयतिरिक्तानुकूलमतितु नोपलभते – - सोऽस्य जीवस्य परमो लोक ; मुरूपाश्रयः परमात्मेति यावत् । अत्रततं सुषुप्तिस्थाने स्थितस्य न स्यात्। वृषलभ इति भावः ॥ २० ॥ अव यत्र द्देष इवेति । ननु धुक्षौ दैतन्यप्रसराभवत् ? अहमेवेदं सोऽस्मनि अम्भते 'इति इधमिति मिश्रुश्य तय उपस्थ, ‘स्वातिरिकं किमपि न मन्यते’ इत्यार्षे इस स्वीयतिरिकेति । तथाच सुषुप्तौ जीवः बेघो झ जा या भूद, अहमेवें सर्वोऽस्सई मन्पत । तथा मन्यमनस् देशस्येव राक्ष इवानन्दाविर्भाव भययुकं भवति । शरे इ इदमपि कामनुभाषी व्याख्यातम् । पूर्वबाश्रये दुःखानुभव उव, ह सुलानुभव इति भेदः तानुसारे सस्त्र परमो लोक इत्यस्य अयं साम्रो नेः अनुभवः परमः अयुक: इत्रों युः । एष ' में कूदन खप्नं पश्यजी’ति प्रागुकात् तमे वने संगतिमवान्तरनेदं भधानप्रदर्शनपूर्व प्रपन्य, ततः तद् धस्येत्यादिना पूर्वकृतप्ततपोधन्याध इति उपरितमप्रन्टमदिवसेमा। अब तु भाष्ये अथ बनेति की षष्ठमदरस्यम्, उपt परमो लोकड {ादिकास्पषचुर्, वाक्यजातशत्रुडंबरपतर, 'स ग्रंथ मग ब हाम्रो र मgणे निोमनन्दन गत सयीत 'इति स्पषधि पनि पितया भानम् । पवे च (१२) ' एषोऽरु परत ओ' इति परस्परम् ।। अ.६णा३.] इदारण्यकोपनिषत् ३२५ तद्वा अस्यैतदतिच्छन्दा अपहतपाप्माभयं रूपम् । तद्यथा प्रियया निया संपरिषक्तो न गाढं किञ्चन वेद, नान्तरम् - एवमेवायं पुरुलाः प्राज्ञेनारमना संपरिष्वक्तो न बाढं किञ्चन वेद नान्तरम् । तद्वा अस्मै सदाप्तकामभात्मकममकामें रूपें शोकान्तरम् ॥ २१ ॥ । तद्वा अस्यैतदतिश्छन्दा अपहतपाप्माभयं रूपम् । तदेतत् स्थान मेवास्य अतिच्छन्दाः -- छन्दशब्द च्छांबच । अतिच्छन्दा। इति छान्दसम् अतिच्छन्दस् अभिलषातिगम् । अपहतपाप्म परमतिभष्टम् अभयं प्रियं प्रप्ये रूपम् । परमात्मैवेयर्थः । ततः किमित्यत आह तद्यथा प्रियया – नान्तरम् । यथा प्रियतमया स्त्रिया संपरिष्वक्तस्य पुरुषस्याऽऽतरदुःखादिपदार्थज्ञानं वा बा. पदार्थज्ञानं वा नास्ति, एवं परमप्रियेण प्रज्ञेनात्मना सखीजेन षगभग संपरि वक्तस्यास्य पुरुषस्य जीवस्य याद्याभ्यन्तरस्वेतरसर्ववस्तुज्ञानाभाव उपपषते इत्यर्थः।। अत्र च संपरिष्वनो नाम तन्न लय एव । स्त्राध्ययस्त्रे, ‘स्वमपीतो भवती' ति वाक्यसमानार्थकतय भगवता भाष्कृतैतद्वाच्यस्योदाहृतत्वात् । अधबा आमन्त्रण भोगप्रदकर्मसंयन्धविरोधी परिष्षः संबन्धविशेषः सुषुप्तिमन्नकामतीति द्रष्ट• व्यम् । तद्वा -- शोकान्तरम् । तदेव जीबपुषुप्तिस्तनभूतं प्रक्षामलक्षणं रूपम् आप्तकामम् अवाप्तसमस्तकामम् आममम् आमन्बतृप्तम् अकामम् आस यनिरिक्तकामनलाऋयम् शोकान्तरं शोकम् - अन्तष्ठब्दो जहियगवधनः-- शोकमन्तरा बर्तमान = शोकश्चायं प्राप्यं रूपमियर्थः ॥ २१ ॥ त। अस्येति शक्ये तरिति परमलोकपरमर्षेि यथाभयाम् । परमलोअस्य मोग्यपरवे तु दयिति पदं 'एतस्मा अन्ताय भावती ' ति आर्कान्तशब्दार्षपर्छ अग्निरुवामझतषामत्यादे: अनन्तस्यानबे पक्षधत परमारभते तरु । न तु भाषामरूपम् । एवमपि । यथा प्रिययेति । अन्तोsयं गात्रमानवेदभमात्रे इति श्य एव सभ्। न तु परिष्टुभव१िके सुप्तवति । १६ श्रीरामानुष्ठनिविरचितभाष्ययुक्ता अ..भा.. अत्र पिताऽपिता भवति, माताऽमता, लोका अलकायदेवा अशा, वेदा अवेदाः। अतन स्तेनोऽस्तेनो भवति, णइअक्षुणश, षाष्ठा लोऽाजाल, पौकसोऽपैल्कसःश्रमणोऽश्रमणः, तापसऽतापसाः । अनन्वागतं पुण्येन अनन्वागतं पापेन । तीर्णा हि तदा सर्वोञ्छोकान् इदयस्य भवति ॥ २२ ॥ अत्र पिताऽपिता भवति मातऽमाता । अत्र परममनि सुषुप्तिस्याने लीनस्य जीवस्य पित्रादयो न सन्ति । तस्य शरीरसंक्धषटककर्मसंबन्धशून्य ज्या अशरीरस्य बनकभावेन पित्रादेरभावादिति भावः । लोका अलोकाः। तस्याभयान्यवादिति भावः । देवा अदेवाः । अनुग्राहकमान्यवादिति भावः । वेदा अवेदाः । अननुशासनीथस्वरूपवादिति भावः । अत्र स्तेनोऽस्ते।। भवति भूषहाऽभूषहा । परिशुद्धामस्वरूपे स्तैदिकीवाद्यसंभवादिी भः । चाण्डालोऽचाण्डालः – अतापसः। चक्जपुरुकसश्रमणतापसादि देवनाभावादेवेति भावः । अत्र हेतुमाह अनन्यगतं पुष्येनानन्याग पापेन । शरीरसंबन्धधकपुण्यपापसंस्पर्शाभावादिति भावः । ननु क्रमदेहवियो गानन्तरमाविशत् सर्वकर्ममहागरस्य क्षयं सुषुप्तौ कर्मसंयन्धाभाव इत्याशङ्कयाह तीर्था हि - भवति । दूधEः पुत्रो हि यस्मान् इत्यस्य सर्वन् शोकन तीणं भवति, ततो मनस्तथपफलभावात् विद्यमानानामपि कर्मणां फलप्रदाः नभिमुस्याभावात् कर्मणामसंन्या यत् कृतशरीरसंबन्धाभावेन तदनुयान्धिमता पिशादयोऽपि न संबध्यते । अतो न सन्तीत्यर्थः ॥ २२ ॥ मुक्त प्रतिकूषणसुभगः, अनुकूलभसशुषि । सुशिवा विबुभभ । सुविधश्चेति भss8 मा पिते स्यादि । अत्र पि न भवतीवेषमनुका पिता कपिल भरूतीवैशुक , 'पित तमस्ने; तेन संबन्धश्च तत्। नेति शप्यते । अतस्तेन इन पुनः अत्र प्रमोषः न जागरे स्तेमादिभूऔरिभीमतघेतं समतपत्रविश्वा । जनकनमिति भावे प्रयोगः। अ.६.आ.३.] ६५ यद्द्वैतम पश्यति, पश्यन्वै तन्न पश्यति । नहि द्रष्टुईटेर्विपरिलोपो विद्यते। अविनाशित्वात् । न तु तत् द्वितीयमति ततोऽन्यद्विभक्त यत् पश्येत् ।। २३ ।। 'योऽयं विज्ञानमय' इत्युक्तज्ञातृस्क्रूपस्य सुषुप्तस्याऽऽत्मनो बाह्यान्तरज्ञा नभाः िकन्नधन इत्याशङ्क्याह यद् द्वैतं न पश्यति , पश्यन् वै तन्न पश्यति । द्वैतं बाह्यमन्तरं वा स्वातिरिक्त स्तु सुषुप्तो जीवो न पश्यतीति यत्, तत् पश्यन् वै न पश्यति । वैशब्द एवार्थः । पश्यतः = दर्शनयोग्यज्ञानवत एव बालान्तरादर्शनमित्यर्थः । नन्वपश्यतः कथं पश्यत्वमित्यत्राह न हि द्रष्टष्टिः विपरिलोपो विद्यते अविनाशित्वात् । ज्ञातुर्धर्मभूतज्ञानस्य नित्यत्वात् विनाशो नास्तीत्यर्थः । तिर्ह सुष्ठौ कथमदर्शनमिति; तत्राह न तु तद्द्वतीयमस्ति ततोऽ न्यद्विभक्तं यत् पश्येत् । अयमर्थः –ज्ञानस्वरूपभावनिबन्धनो बाह्याभ्यन्तर्राद्वि तीयज्ञानाभावो न भवति । अपितु ततो विभक्तस्य = प्राञ्चात्मनः पृथक्सिद्धस्यान्यस्य बाझाभ्यन्तरूपद्वितीयवस्तुनोऽभावादेवानुकूलप्रतिकूलपदार्थादर्शनमिति । न च पृथ सिद्धपदार्थाभावस्य जाग्रत्स्वप्रयोरपि समत्वात् तत्रव सुषुप्तावप्यविद्यमानपृथ क्सिद्वपदार्थानुभवोऽस्त्विति शङ्क्यम् – तत्र कर्मरूपदोधवशात् पृथकूसिद्धपदा थोपलभसंभवात्, सुधुसौ कर्मरूपोषस्याकार्यकरत्वेनासंबन्धप्रायल्क्योपपादितत्वाच । न च तर्हपृथक्सिद्धतया ब्रह्मात्मकत्वेनैव सुधुसौ विषयाणामुपलम्भोस्त्विति शङ् क्यम् – “ सर्वाः प्रजा अहरहर्गच्छन्त्य एतं ब्रह्मलोकं न विन्दन्यनृतेन हि प्रयूढाः ' इति छान्दोग्योक्तरीत्या अनृनशब्दितकर्मविशेषेण जीवधर्मभूतज्ञानस्ख तिरोहिततया ब्रह्माण उपलम्भासंभवेन ब्रह्मात्मकतयाऽयुफ्लभासंभवात् । ब्रझाल ननु विज्ञानमय आत्मेति प्रागुचम् । अतः तच्छक्तिसंपन्नः श्रे विद्यमानं पित्रादिकं न क्येन्। अतो विज्ञानशक्तिरपि न स्यादित्यथाह यदिति । यद्वैतन्नेयत्र यत् द्वैतं न इति पद छेदोऽभिमतः; न तु यद् वै, त नेति । अविनाशित्वादिति । धर्मभूझावस्य द्रव्य या िनयत्यात् न सर्वात्मना विनाशः; अवस्थारूपपरिणामास्तु सुप्तौ न भवन्ति, सामन्यभाज्ञः ति। तदेोपपाद्यते न तु तदित्यादिना । ३२८ श्रीरनर मानुजमुनिविरचितभाष्ययुक्ता [अ.६.. यत् कृतं न जिघ्रति, जिघन्वै तअ जिघ्रति । न हि जातुश्रवः परिलोणे विद्यते अविनाशित्वात् । न तु तत् द्वितीपमालि ततोऽन्य विभक्तं यजिप्रेत् ॥ २४ ॥ यदा वैतं न रसयते, रसयन् वै न रसयते । न हि रसयित् रसयतेर्विपरिलोप विद्यतेऽविनाशित्वात् । न तु तत् ङित्तीयमस्ति द्विभक्तं यद्रसयेत् ॥ २५ ॥ यह हैतं न वदति, वदन् वै तत्र वदति । न हि वर्धक्तेर्विपरिल फलानामकयोभयबहिर्भूत' पदार्थ प्रत्यक्षाभावादिति भावः । अत्र न तु तद् द्वितीय मिति तुशब्देन धर्मभूतज्ञानप्रसरद्वारभूतमन:पर्यन्तसर्वेन्द्रियोपसंहारात् ज्ञानस्य विषय संबन्धाभावान्न सुषुतैौ बाह्याभ्यन्तरविधथज्ञानमियपि हेत्वतरमभिप्रेतं द्रष्टव्यम् ॥ २३ य दू हैतं न जिघ्रति - पूर्वका ।। बदन् वै तब वदति । बदनक्रियाहेतुनाथोयज्ञभत एवाबदनमित्यर्थः। 1, बहिर्भतस्य पदार्थस्याभवन, ४. ग. यत् पश्येदित्वम् यत् त्रिादि विषयभूतं पश्येन ईयर्थे एवं अतेि नि प्रसरहेतुभूतेन्द्रियव्यापाराभावो नक्तो भधती त्यालोच्य तस्य तुशब्दलभ्यमाह आत्रेयानि। अत्रेदं बोध्यम् -- यदिति द्वितीयान्तं नय (परं यास्तं शङ्करेऽपि । विषयस्य सर्वस्य दी सुषुप्ते एषभूतत्वात् आत्मापेक्षयऽरिवेन रूपेण बिभकतयऽभावादीनमिति तत्रण वाक्यर्थः। बभ्यते चैकीभावोऽत्रे सलिल एको देखें । धम्रयमामबिभमभयमन्यत्रापि भूयतेयथा कौषीतक्युपनिषदि, 'उँगीममि. सधाप्येति, चक्षुः सर्वेक्षणैः स-यतम ततो विषयाणां बहिर्वर्तमानत्वन् बौद्वत् विषयपलायधोगात् नामस्पर्शमययो नाम नामरूपादिविषपकणी वंविधुरारिव्यपराणमभ्यय एवेतं तत्र स्थितम् । तथाचात्र बद्ध विषयजातं पश्येत् , तत् आमपेक्षया भिकतया = विमलभनश्चक्षुरादिसु निर्माता नास्तीधर्यः तील वर्धते चेत, इमियोपसंहारेऽपि लभ्यत ए नि । एवमश्र यत पश्ये दियश्च यदियब्धम् । ग्रन्थस्मात् अरणात् पश्चेत् , तत् मनश्चक्ष्यं कथं ततो निमकं नास्ति; तथा मत दोषमल्पं कर्तृतया स्थित्वा पपबेत , न परमभने भिडं भाति ।सकरणप्रदाय जीगत पुरीत प्राधाप्येकीभावात् । अतो न पश्यत्त्वयंवर्णनमपि भक्थेष । एवमने सुर्यत्र । न हि यजुर्वतेर्विपरिलुष इति । किवंनभरणम, ऑसाद खाकृतिः प्रयतमा । लिक्षन्ते निपेय यकृल्यादेरधि धर्मभूतस्तनावस्थायाम् पूर्ववत भर्गभूतः माध्यनित्यत्वाभिप्रायेणैष एकभुकिरिति ध्येयम् । अ.६ब्र.३] वृहदरण्यकोपनिषत् ३ २ विद्यतेऽविनाशित्वात् । न तु न द्वितीयमस्ति ततोऽन्यद्विभक्तं यद्वदेत् ।। २६ यत् दैतं न श्रुणोनि, भूषन् वै तन्न शृणोति । न हि श्रोतुः धृतेर्वि परिलोपो विमतेऽविनाशित्वात् । न तु तत् द्वितीयमस्ति ततोऽन्यद्विभक्तं यंछणुयात् ।। २७ ॥ यत् द्वैतं न मनुत, मन्वने वै तन मनुते । न हि भन्नुर्भतविं परिलोपो विद्यतेऽविनाशित्वात् । न तु तव द्वितीयमस्ति ततोऽन्यद्विभक्तं यन्मन्वीत ।। २८ ॥ यत्र ईं ने न स्पृशति, स्पृशन्वै तन्न स्पृशति । न हि स्प्रष्टुः स्पृष्टेविं परिलोपे विद्यतेऽविनाशित्वात् । न तु तत्र द्वितीयमस्ति तनोऽन्यद्विभक्तं यत्र स्पृशेत् ।। २९ ।। यत् दैवं न विजानाति, विजनम् वै तन्न विजानाति । न हि विज्ञातुर्विज्ञतेभिंपारिलोपो विद्यतेऽविनाशित्वम् । न तु तत्र द्वितीयमस्ति ततोऽन्यद्विभक्तं यविजानीयात् ।। ३० ॥ यत्र चा अन्यदिव स्यात् । नान्योऽन्यत पश्येत्, अन्योऽन्य जिनेन्, अन्योऽन्यद्रसयेत् , अन्योऽन्यद्धदे, अन्योऽन्यच्छुणुयात्, अन्यो न्यन्मन्वीत, अन्योऽन्यद्विजानीयात् ॥ ३१ ॥ इदं सर्वकर्मेन्द्रियव्यापारोपलक्षणम् । मनुते इति मनोवृतिकथमम् । विजा नातीति बुद्धिवृत्तिकधनम् | अन्यत् सर्वं पूर्ववत् ॥ २४ - ३० ॥ अथ धर्मासनादी नैवमित्याह यत्र वा अन्यदिव स्यात् तत्रान्येऽ न्यत् पश्येव - विजानीयात् । अन्योऽन्यदित्यत्र अन्येनेति शेषः । तथा च यत्र स्थाने स्वमादौ शितश्यपमपि पृणविसङ्गं स्यात् , इन्द्रियादिकल करणं स्यात्, तदानीं किञ्चिद् दृश्यादिकं केनचित् करणेन कश्चित् पश्येदपि। इह तु पृथक्सिद्धपदर्थाभावात् , कर्मसंबन्धोपरमेन करणभूतेन्द्रियसंबन्धाभावाच नम्यक्तु दर्शनमिति भावः ।। ३१ ॥ अन्यदिवेति । इवशब्द ‘अन्यशब्दस्य तत्र मुख्यमन्यत्वमर्थः, अपि तु विभकत्र ' भितीि झपनाथ । तथाच यदा दर्शनादेः कर्ता करणं विषयति सर्वं परमश्मनो विभकं स्यात् , ने दु प्रख्य इव सर्वस्यैकैमाम, सुषुप्ताक्षि ६, तदा विभकः ’त बिमलेन करणेन मिभकं विषयं पश्येन्नाम। सुषुप्त व सर्वस्यापेक्षितः पृथग्भाश्च नेति कथं धर्मेभूतान्योऽपि }} ३३० श्रीरशमनुबमुनिविरक्तिभव्ययुतं [अ.६.३. सलिल एको द्रष्टाऽद्वैत भइति । एष ब्रह्नलोके सम्राडिति हैनमनुशशास याज्ञवल्क्यः । एषऽस्य परमा गतिः ; एषाऽस्य पस्या संप; एखोऽस्य परमो लोकःएषोऽस्य परम आनन्दः। एतस्यैवाऽऽनन्द स्यन्पानि भूतानि मामुपजीवन्ति ॥ ३२ ॥ सलिल एको द्रष्टाऽद्वैतो भवत्येष ब्रह्मलोङ्ग- यथा जलं जले पक्षिस मेकं भवति, एवं सलिले सलिख्लत् सच्छस्वभावे परसमनि लीनोऽर्थे द्रष्ट जीवः प्राज्ञामपरिष्ववशेनैकीभूतस्सन् अद्वैतो भवति देहादिब्क्षणभेदक आयो भवतीत्येष सुषुप्यधार एवं छान्दोग्ये, ‘प्रप्तलोकं न विन्दन्ती' त्यत्र प्रक्षलोकशब्दितः परमात्मा, हे सम्राडिति याज्ञक्क्यो जनकमनुशिष्टवानियर्थः।। ननु कथं सुषुप्याधारस्य सलोकत्वम् । जक्षत्रको हि परमगतिवादिना भूझ इत्यत्राहं एषाऽस्य परमा गतिः। जीवयास्वचिंरादिगत्या भाष्यतया श्रुता पल गतिरेव । एषाऽस्य परम सम्पत् । तत्वज्ञानादिना प्रयाऽर्षि संभदेवैव। एषोऽस्य परमं लोकः । शश्वतं भगधममप्येष एव । एोऽथ परम आनन्यः। निरतिशयनुकूलेऽपस्यायमेवेत्यर्थः। ननु स्वर्गादिषु भागेषनुकूलेषु प्रपु कथमेतस्य परमानन्दवमित्यत्रद्द एतस्यैननन्दस्यान्यानि भूतानि मात्रावुपजीवन्ति । अन्यानि भूतानि ब्रआनुभवितुल्ये स्वर्गादिवैषयिकं सुखानुभविताः सर्वेऽप्येतदानन्दसहस्रांशनुभविलर इयर्थः ॥ ३२ ॥ अथासंभव तं । तदिदं प्राधान्येन सुषुप्रै डैल्यं प्रयी म्यनक्ति नलिळ इत्यादिना । सलिलाम् अर्धभाशचि सुछिकः सलिलभाषान् घटितुम्प इयर्षेः । भेदसारमले मेदश्चकरामिमानराहित्यरूपं तथाविधानिमनधहस्रमविभागमसमर्पशून्पवर्यवसितम् । मात्रमिति । अत्र मात्रपदं ३ जानन्दस्यैकदेशमेव साश्वम; किंतु तयामिन्ये तदुपचारः ।तदिदमिहैव, ‘अथ ये शतं मनुष्याणाभानभ्यः स एकः पितृणमनन्द इवभेदाः ५अरतः । अ.६.३] भृहदारण्यकोपनिषत् ३३१ स यो मनुष्याणाँ राद्भः समृढो भवत्यन्येषामधिपतिः सर्वैर्मानुष्यै (प्यकै) मॅगैः संपभतमः, स मनुष्याणां परम आनन्दः । अथ * ये शतं मनुष्याणामानन्दाः स एकः पितृणां जितलोकानामानन्दः । अथ ये शतं पितृणां जितलोमानामानन्दं, स एके गन्धर्वलोक आनन्दः।। अथ वें शतं गन्धर्वलोक आनन्दाः, स एकः कर्मदेवानामानन्दः; वे कर्मणा देवत्वमभिसंपद्यन्ते । अथ ये शतं ऊर्भर्देवानामानन्दाः, स एक 1. मनुष्यकैः सा. श. १, पितृणं मा. तस्य परमानन्दमेव मनुष्यानन्दादितास्रम्यनिरूपणेन प्रपञ्चयति स ये मनुष्याणां—परम आनन्दः । रद्धः --'गंध साथ संसिद्धा' विति हि। धातुः-- सिद्धः । उपयैः सिद्धःयुवंवादिगुणैः समृद्धः, अन्येषाञ्च मनुष्याण मधिपति, सर्वमनुषभोगैर्नरतिशयं सम्पन्नश्च कश्चिद्भवति यदि, सः उक्तलक्षणः आनन्दः मनुष्याणां मध्ये श्रेष्ठ आमद इयर्थः । अत्र समृद्धवादिगुणानां अनुकूलया वेदनीयस्सदामदत्वमस्तीति द्रष्टव्यम् । अथ ते ये शतं मनुष्या णाम् - पितृणां जितलोकानामानन्दः -- शतगुणिता मनुष्याणां पूर्वोक्त। परमानन्दाः, अद्धादिकर्मभिः पितृतोपयिषा जितपितृलोका ये पितरः तेषामेक आमन्दो भवतीत्यर्थः । भ्रमग्रेऽपि । स एकः कर्मदेवनामानन्द इत्यत्र र्मदेवानामित्यस्यर्थमह ये कर्मणा देयममिसंपद्यन्ते । देवनं हि द्विविधं कर्मसिद्माज्ञानसिद्धश्च । कस्मादावेव यत् सिद्धम्, मत् आज्ञानसिद्धम् । तदितरत् । कर्मसिद्धम् । यद्वा उपासनसिद्धेमाजानसिद्धम्, । तदितरत् कर्मसिद्धम् । यद्वा जयवंशद्देसायुज्यं कर्मदेववथ् । त्रयवंशदेखतभवमानसिङ्गवमिति विवेको ध्यः। अथ [h] ये शतं कर्मदेवानामानन्दाः-यश्च श्रोत्रियोऽवृजिनोऽ
- अत्र पर्यायेषु ते वे शतमीिति तच्छः कवि को , अन्यत्र न | परन्तु
अर, ‘हे ये शतं - स एव इति निर्देशात् ' इति तछन्दानुक्षदो भाब्ये लभते । स तैत्तिरीयानुसारेणापि स्यात् । सेथे शतगुणिताभःइगगनधोरणे तैतिीये |दा । दर्शितश्चत्रत्वं वव्रण परिष्करे {ते नेह तन्यते । स मनुष्याणां परम आनन्य इस्तत्र पूर्वनिर्दिष्टपच्छन्दशतिसंबन्ध नातपदमशहूर्वम् । मनुष्याणां मध्ये तस्य च अनन्। परम (यर्थः । ३३२ श्रीरङ्गरामानुजमुनिविरचितभाष्ययुक्त [ऊ...३. आजानदेवानामानन्दः, यश्च श्रोत्रियोऽधृजिनोऽकामहतः । अथ थे शतमानदेवानामानन्दाः, स ए$ः प्रजापतिलोक आनन्दः; यश्च श्रोत्रियोऽवृजिनोऽकामहतः । अथ ये शतं प्रजापतिलोक आनन्दाः, स एको अनलोक आनन्दः; यश्च श्रोत्रियोऽवृजिनोऽकामहतः। महतः । श्रोत्रियः श्रुतवेदान्तः, अत एव अवृजिन अक्षपः, अत एव अकामहतः उपासननिवृत्तसमस्तक्लेशकभ इत्यर्थः । भुक्त इति यावत् । शतगुणित कर्मदेवानन्दः आजानदेवानन्द एको भवति । तथा उक्तगुणविशिष्टमुक्तानन्दोऽप्येको भक्तीत्यर्थः । यद्यपि मुक्तानन्दानदेवनन्दयोमेंट्सर्षपधत् dतभयमस्त, तथाप्यशूनवे नापर्यं द्रष्टव्यम् । अथ [] ये शतं प्रजापनिलोक आनन्दाः, स एको ब्रह्मलोक आनन्दः; यश्च श्रोत्रियोऽवृजिनोऽकामहतः। अत्र प्रजापतिशब्दश्चतुर्मुखः; तैतिरीयकं सभानप्रकरणे, ‘प्रजापतेशनन्द'- इयेक वचनान्नप्रजापतिंशब्दश्रवणा दक्षादिप्रजापत५रचे बहुवचनानमसीनन तनय प्रजापतिशब्दस्य चतुर्मुखरतया ततैथुनत्रयमNपतिशब्दस्यापि तवरल । ततश्च “लनन्दः शतगुणितं त्रप्तकलक्षण आनन्दो भवति; तथा मुक्तानन्दोऽर्थ भवतीत्यर्थः । न च, 'ते ये शतं-स एक ' इति निर्देशात् ब्रह्मानन्दस्य परि च्छिवं शनीयम् - आधिक्यमत्र वाक्यतापयत् । यथा, ‘इसेखि सर्प ती' ति वर्ष पूर्वस्य गतिमास्थनिवृतिपरम्, न लिघुसाम्यपर; सूर्यस्य निमेषमात्रे बहुयोजनातिलङ्गस्य प्रमाणसिद्धवत् । एवमस्यापि वाक्यस्य चतुर्मुखान्दापेक्षया। आधिक्यमत्रे तार्यमहापते; अंदानन्दापरिच्छिन्नवस्य श्रुतिसिद्धत्वात् । द्वा, 'रोमकूपेष्वनन्तानेि बझण्डानि भ्रमन्ति ते । अण्डानां तु सहस्राणां सहस्राण्ययुतानि च । ईशानां तथा तन्न कोटिकोटिशतानि च । ‘गयां सिकता। धारा यथा बर्षति वासवे । शक्या गणयितुं जेके न व्यतीतः पितामहाः । दिभिः प्रनष्डनां तलयतुर्मुखनवसंख्येयावगमद् निश्चयान्नक्तु अ.६.३.} बृहदारण्यकोपनिषत् ३३३ अथैष एव परम आनन्द एष चलेक सम्राडिति होवाच याज्ञवल्क्यः । सोऽहं भगवते सहस्त्रं ददामि; अत ऊर्च विमोक्ष्यैव हीति । अत्र ५ ग्राज्ञ बन्यो बिभया आकार, मेघावी राजा सर्वेभ्यो माऽन्तेभ्य उदरौत्सीदिति ॥ ३३ ॥ स वा एष एतस्मिन् खमान्ते रत्वा चरित्वा दृष्टैव पुष्य पापश्च पुनः प्रतिन्यायं प्रतियोन्याद्भवति बुद्धाशयैत्र ॥ ३४ ॥ तथाऽनः सुसमाहितगृत्सर्जद्यथात्, एवमेवाएँ शरीर आत्मा शतगुणितानन्दत्वे कथिते चतुर्मुखेभ्योऽप्यसंख्याकेभ्यः शतगुणनन्दतयाऽ गतस्य भगवतोऽपरिच्छिलानन्दवमर्थसिद्धे द्रष्टव्यम् । आनन्दमथाधिकरणाक्ष वेबमेव व्यासायैवर्णसम् । अथैष एव – ब्रूहीति । पूर्ववदर्थः । अत्र है याज्ञवल्लभ बिभयाञ्चकार -- उदरौत्सीदिति । अयं सजा अतीव मेधावी मा मां सर्वेभ्यः अन्तेभ्यः – अन्त:निश्चयः -- निश्चयहेतुभ्यः प्रश्नेभ्यः उलैं सी अत्र () रोधं कृतवन । सर्वान् प्रश्नान् ममसौ प्रष्टुमुपाक्रमतेयर्थः । आना इतःपरं न त्यक्ष्यतीति अत्र शराजप्रश्नपरम्परायां विषये याक्क्यो विभया कर विभेतेि स्मेत्यर्थः ॥ ३३ ॥ अथ याज्ञवल्क्यो जाग्रड्रादुक्क्रमणं विवक्षुः खशान्तेऽपितस्य जीक्ख बुद्धानसङ्करणं दर्शयति स वा एष एतस्मिन् स्वमान्ते - पूर्ववदर्थः ॥ ३४॥ अथोलितमाह तद् यथाऽनः सुसमाहितम्-- उत्सर्जन् याति । अथ अनः शकटं सुतरां समाहितं यात्रोपकणसंभाराने सन् पूर्वे देशभुर्ज्य १. अयं ®. ग. ४. कानुवदः के. कोशे तु ' कोटिशतानि ने त अझण्ड सैन्यावगमेन तत्रत्यचतुर्मुखनावसंख्येयत्वावगमा नियाम्यनन्दादमन्तापिन्युः शतगुणिता नन्दत्वकथने नयन्त्रानन्दस्य पश्चिमघमर्षेसिई' शीतं एवं मूषुणास्मस्थिति अपचिताभार्थं ब्रह्मणः सुकृष्टनन्दभरितस्य कर्त अर्घेऽपि पुषुप्तस्य अनुभवाभाकत्, देहाद्यभिमानाभावेऽयं देवियोगस्यानपेतल न इ। पुनः विमोक्षाय ब्रूहीति प्रयुभारभते जनकः सोऽमित्यादिना । तत्र देइबिथोगगं मझे वैयन् सामनेष्मविभागेन चरमदेहवियोग एव विमोझो बतचे इति ज्ञापयिषीन् पुष्त आगरत. पूिरै तdिरियाप्रवेने पुर्मुखान्तमगर्भ भवतु वदत स ए {ादना । ३३१ आरनाभनुबनुनिविरचिशष्युक्ता [.... प्रनान्मनाऽभारूड उत्सर्जन याति, यथैतद्घृच्छसि' भवति (३५, स यत्राभमणिमानं न्येति जरया बोधतषता वाऽणिमानं निगच्छति'। तबथाऽऽप्रै बोदुम्बरं वा पिप्पलं वा बन्धनात् प्रमुच्यते, एवमेवायं पुरुस एभ्योऽप्यः संप्रमुच्य पुनः प्रतिन्यायं प्रतियोन्याद्भवति प्राणायैव॥३६ आति, एवमेव शकटस्थानीयोऽयं शरीर आमा जीवः प्रान्जेन सर्वज्ञेन आत्मना परमाभिना सरथिस्थानीयेन अन्वास्थ संबन्धविशेषं प्राप्तः शरीरमुत्सृज्य याती त्यर्थः । देत्याह यत्रैतद्उछसि भवति । यंत्र यदा एतं शी मूर्धधासि भवति, तदोस्रब्य यातीत्यर्थः ॥ ३५ ॥ ऊर्धेसी (सि!) भावबलमाइ स यत्रापमणिमानं न्येति, जरा बोपतपणा वाऽशिनं निगच्छति । सोऽयं ':ण्यादिग्रन् पिण्डः प्राकृतः यत्र यदा अणिमानं कथं न्येति नि(म)च्छति । तत्र हेतुमाह जरया था उपतपणा वा - यमेष काळपकफवत् जरया वा कश्यं गच्छति, अय उन्नीयुपतयन् नाधिरोगःतेन वा उक्षप्यमानः अमिभावेन भुसरयाजणे अनरसेनमुपचीयमानस्सन् पिण्डः कथमपषते ; दोर्चसी भवतीत्यर्थः ।। तद्यथाऽऽप्नं वेढवरं वा --प्राणायैव। यथा आम्रफलं वा उदुमफलं च पिपलफलं व – अल, 'फले लुक् ’ इति विकारप्रययस्य लुक् -- वृतबन्धमा कल्मष्ठजीर्णात् प्रमुच्यते, एवमेव “ पुलः सम्भणकरणग्रामः एषः पाष्यादि भूयोभ्यः संप्रमुच्य मोकं प्राप्य पुनः प्रतिन्यायं यथा पूर्वमागतः तथैव प्राप्त गादिशब्धर्मानुगुणयोर्न अति आद्रवति प्रणयैव जीवनापेत्यर्थः ॥ ३६ ॥ 1. शरीरः पाण्यादिमन , १, न्येति गण्डबीत. के
--
यत्रेर्षि पूर्वक्षेत्रं तं भाष्ये । उत्तरायध्यपि भवति ; ययेयत्र तच्छब्दरू तवेत्यर्थात् । तमाहेति । निर्वर्ड विद्वतीयर्थः। प्रतिपादमितदं उसमझबेट्टी प्रतिमाय असतीवेति नयतु । बी.६.३] बृहदारण्यकोपनिषत् ३३५ तघथा राजानमायान्तमुग्रः प्रत्येनसः सूनामष्षोऽत्रैः पानैराव संयैः प्रतिकन्धन्ते, ‘अयमायाति; अयमगच्छती' ति, एवें हैवंविदं । सर्वाणि भूतानि प्रतिकल्पन्त इदं याति; इदमागच्छतीति ॥ ३७ ॥ तद्यथा राजानं प्रयियासन्तप्तजाः प्रत्येनसः सूतग्रामयोऽभिसम यान्ति = एवमेवेममस्मानमन्तकाले सर्वे प्राणा अभिसमायान्ति, यवैतद् तद्यथा राजानम् आगच्छतीति । तत् तत्र प्रपिसिनयोन्यतरे। यथा अभिषिक्तं राजानमायान्तं श्रुत्वा राष्ट्रवर्तिनः सर्वेऽपि उग्रः बातिविशेषाः - कऑपो वा, प्रत्येनसः पापकर्मणि तरफरादिदण्डनादौ नियुक्तः, स्रः वर्ण सइरविशेषाःग्राम्नेतारो ग्रामय्यः - ताश्च ग्रामष्षयश्च सूतभामण्णः – अत्रैः विविधैर्भयैः पानैः पैथविशेषेः आवसथैः प्रसादादिभिश्च, अयं राजा आघाति, अयमागच्छतीति ससंभ्रमं वदन्तः प्रतिकर्पन्ते प्रतीक्षन्ते – एवमेव इ एवं विदं कर्मफलयुक्तं -- संसरनमिति यावत् । कर्मफलं हि प्रस्तुतम् । तद् एवं शब्देन परामृश्यते । विच्छब्दतदर्थापरः - सघाणि भूतानि एतद्भोगोप करणभूत्शरीरसाञ्चनानि सर्वाणि भूतानि ततकर्मप्रयुक्तानि सन्ति फर्मफलोपभोग साधनैः सह, इदं ब्रह्म जीवः आयाति, इदमगच्छतीति ससंभ्रमं प्रनिकन्यन्ते प्रतीक्षन्ते इत्यर्थः । एतच्छरीरत्याग्प्तभन्तमेव शरीरन्तरतद्भोग्यभोगस्नानभोगोपकर गानि परमामसंकल्पवशेन प्रतिपुरुषं समग्राणि भवन्तीत्यर्थः । यद्। उक्तसंसरण अकराभिज्ञस्य सर्वभूतोपजीव्यवं फलमुक्तमिति द्रष्टयम् ॥ ३७ ॥ तथा राजानं - भवति । यथा प्रयिथासन्तं जिगमिषं राजानं दुपजीविन उपभक्षयेनप्रभृतयः पूर्वव्याख्याताः सर्वे तदाज्ञामन्तरेणापि अभि समायान्ति आभिमुख्येमायान्त--एवमेवेममात्मानं = भोक्ताय , यत्र यदा एतत् 1. अजिंधपरः, क • --- • • •. ---------------- इदं मयतीति । प्रतीयमासीषत् प्राप्यमानान् उपकारान् परिशील्य तदुप अनसभविधया येन कुतिरियम् । उमशीतामग्निमाधान्न नाम रानो गमनं बुझ गभ जो आगेवाभिमुखमागम्य संभाष्य गमनले यथाशकि यापेक्षमनुगमनम् । उप्रदवः किं चिद् मनुगम्य निवर्तन्ते ; प्रगास्वपतिमानाधिक्यात् सर्वं विसृज्यैनमनुवर्तन्त एवेति विशेषः । ३३६ श्रोररामानुजमुनिविरचितभाष्ययुक्ता । अत्र.}, बच्छूासि’ भवति ॥ ३८ ॥ इति षष्टध्याये तृतीयं जलणम् ॥ ६–४. स यत्त्रयममाऽऽबधंन्येत्य संमोदमिव न्येति, अथैनमेते प्राणा अभिसमायान्ति। स एतास्तेजोगानः समभ्याददान हुदथमेवान्वचक्रामनि। 1. ऊद्योङ्खी. शां. मा. शरीरमूर्धधासि भवति, तदा अन्तकले संधै प्रण) आयान्तीत्यर्थः ॥ ३८ ॥६-३. अथ, 'एभ्योऽपसंप्रमुच्ये 'युक्तं संप्रमोकं वितरेण वर्णयितुमागते। स यत्नयमस्मऽऽजन्यं न्येत्य सम्मोहमिव भ्येति । सोऽयमात्मा यत्र थसिम् । काले आचर्य अबलस्य भावः आबश्यं यलराहित्यं न्येत्य नितशमेत्य प्राप्य संमोहमिव न्येति प्रतिपद्यते । करणक्षोभात् संमोहं प्रतिपद्यते । इवशब्दोऽ पायें । मोहोपक्रमदशायामित्यर्थः मोहो नाम मरणायाधुसंपति:। तथाहि -- उभयलिङ्गपादे जाग्रत्स्वप्नसुषुति मरणानामन्यतमो मोह इति पूर्वपले प्राप्ते उच्यते -"भुवेऽर्थसंपत्ति; परिशेषान् । न तावत् मुधो जागरितधस्थो भवितुम्हीति, इन्द्रियैर्विषयानिरीक्षणात् । वर्ष स्वमान् पश्यति, निस्संज्ञत्वात् । नापि मृनः, 'प्रणोष्मणोभवात् । न च सुषुप्तः तद्रेक्षण्यात् । सुप्तो हि प्रसन्नवदन निमीलितनेत्रश्च । तस्मान्मोहो नाम मृतेर्ध संपति:। अर्धमृतिरिति यावत् । मरणं हि सर्वप्राणवियोगः । सर्वप्राणवियो गोपक्रमकतिपयप्राणसंपतिीच्छा | तौषधादिशत् , कर्मशेषं च सति व3भन्ने प्रयागच्छतः। असतिं तसिन् बाणोष्माणावप्यपच्छनःतस्मादर्धमृतिनूर्द्धनि स्थितम-- अथैनमेते प्राणा अभिसमायन्ति । अथ तदनं वागाद्यः प्राणः । एनमभिसमायन्ति आमनः समीपमायातीत्यर्थः । स एतास्तेजोमात्रः सन स्याददान इत्यमेवान्यचक्रार्मात । सः अस्म। -- तेजोमयो मात्रा तेजी 1. तस्य प्रागोष्मणोरमान् . क. एवं ऊर्भाच्छासि भवतीत्येतदनन्तरं पुनरिह ईषच्छासि भवतीलयन्न व बारी नसन्तमपेक्षितम् । अथापि जीवस्य जननमरणप्रशसिद्धक्षथनाय प्रज्ञानम् । अ ६.बा.भ.] वूड़ीदारण्यकोपनिषत् ३३७ स यत्रैष चाक्षुषः पुरुषः पराङ् पयवर्तते, अथारूपज्ञो भवति ॥ १ ॥ एकीभवति, न पश्यतीत्याछं; एकीभवति, न जिघ्रतीत्याहुः क्रीभवति, न रसयत इत्याहु; एकीभवति, में बदतीत्याहुः; एकी भवति, न शृणोतीत्याहुः; एकीभवति, न अनुत इत्याहुःएकी भवति, न स्पृशतीत्याहुः ; एकीभवति, न विजानातीत्याहुः । तस्य हैतस्य हृदयस्याएं अद्योतते । तेन प्रद्योतेनैष आत्मा निष्क्रामति चक्षुषो वा मूर्ती वाऽन्येभ्यो वा । शरीरदेशेभ्यः । गत्वाः । प्रकाशकांश इत्यर्थः । इन्द्रियाणीति यावत् - ता एताः समभ्याद दानः – समिति स्वमापेक्षया वेषग्यमुच्यते । अन्येव' प्नेऽप्यभ्यदनम्; न तु सम्यक्प्रवासनमभ्यादानम् । इह तु सवासनमभ्यादार्येत्यर्थः - हृदयमेव पुण्डरीकाकारमन्वत्रामति अन्वगच्छतीत्यर्थः । स यत्रैष चाक्षुषः पुरुषः पराङ् पर्यावर्तते । चक्षुषे सन्निहितः चक्षुषः । चाक्षुषः पुरुषः इति त्रिय गणो जीव उच्यते । स यत्र यदा पराङ् रूपादिविषयपराङ्मुखस्सन् सूचयदेशे पर्यवर्तत इत्यर्थः। अथारूपकं भवति । अथ तदुतरकाले अयं मुमूर्धः अरूपज्ञो भवति रूपादिविधयान्न जानातीत्यर्थः ॥ १ ॥ एकीभवनि न पश्यतीत्याहुः । अयं मुमूर्धः एकीभवति स्वापकाल वेन्द्रियैः सहैकीभवति ”; अतो न रूपादीन् पश्यतीति पाश्र्वस्था। आहुरि त्यर्थः । एकीभवति न जिघ्रति -- पूर्ववदर्थः। तस्य हैतस्य हृदयस्पानं -- शरीरदेशेभ्यः । तस्य हैतस्य प्रियमाणस्य संबन्धि यत् द्वयम् , जयी नाडीमुखं निर्गमनद्वारं प्रद्योतते उपसंहृतकरपतेजःप्रज्वलितं सत् प्रदीप्त भधेति । तत्प्रकाशितद्वासनेष आम निष्कामति चक्षुरादिद्वारेभ्य इत्यर्थः।। १. अस्यैव क. 2.सहितो भवति. कः 3. मुखान्निर्गमन. क. सुषुप्तिवदत्राप्येकीभावादेषदर्शनम् , न तु थर्मभूनवैकस्यादित्याह एकीभवतीय न चक्षुषे वैयादि । यसँडलूरु निमति, छ नई शरीरे यत्र देशे संतिष्ठते, ततो शयर्थः । । और्धनिसिविभाग ३ तपुरळामन्तं प्राणोऽनुक्रमति; प्राणमभ्क्रमन्तं सर्वे प्राणा अन्क्रामन्ति; सविज्ञान मवति; सविज्ञानमेवान्ववक्रामति| तं विश्वकर्मणी समन्वारभेते; पूर्वप्रज्ञा च॥ २ ॥ ३३८ .ब.४ तनुमन्तं प्राणोऽनुक्रमति। प्रणमनूक्रामन्तं सर्वे प्राणा अनुक्रमनि। एवमुक्कामन्तं तमध्पनं जीवं मुल्यमाणोऽनु ५धात् उनमति । तं मुरूपnर्ण जीवभकामन्ते तदधीना इतरे प्राणा अनुक्रमन्तीत्यर्थः । सविज्ञानो भवति सविज्ञानमेवान्नवक्रामति । तस्यां दशायामुक्तमन् जीवःमैं यं वाऽपि स्मरन् भावं त्यजयते कळेबरम् । ॐ तमेवैती' त्य्कन्था येन प्राप्तव्ययोनि विषयकसृतिमान् भवतीयर्थः । तच ज्ञानं कर्माधीनम् ; न तु पुत्रमसाध्यम् । 'थै योगिनः प्राणवियोगकाले यतेन चित्रे विनिवेशयन्त ' इति स्मृत्या योगि नामेव हि नरमं ज्ञानं यज्ञसध्यम् । एवं सविज्ञानं प्राप्तव्ययोनिचिन्तनक्तमेव पुरुषं प्रणवर्गाऽन्ववक्रामति अनुगच्छतीत्यर्थः । तं विश्वकर्मणी समन्वारमेते; पूर्वभक्षा च । तें ताश्च पुरुषं विश्वकर्मणी तदनुष्ठितज्ञानकर्मणी पूर्वग्रम्। पूर्ववासना च तिस्र इमा अनुवर्तन्ते । तत्र ज्ञानकर्मणी भोग्यविधयोपधायनधर्थम् पूर्ववासन तु कर्तृत्वभोक्तृत्वर्थश्चानुवर्तते । न हि पूर्वत्रासनां विना कश्चित् – भोक्तुं वा प्रभवति । १ धनभ्यस्ते विषये कैौशञ्चमिन्द्रियाणां भवति । पूर्वानुभव वासनया प्रवृत्तानामिन्द्रियाणामिह जन्मन्यभ्यसमरेणैव कमु चिद क्रियासु चित्र कर्मादिच्क्षणापु कोशलं दृश्यते ; केबिचायतमौकर्ययुद्धापि क्रियञ्च अकौशर्ते द्यते । तदेतत् सर्वं पूर्ववासनोद्भवानुद्वनिभिचकम् । तस्माद्विश्वकर्मपूर्ववमन स्क्षणमेततितयं शाकाटकसंभारामीर्थ परलोकपाथेयमित्यर्थः ॥ २ ॥ ऽविनमेवान्ववसामतीति । प्रस्थानात् प्र सचिनता प्रभुका। प्रतिष मध्येमार्गमपि धर्मभुतक्षनसरसाऽग्रोच्यते इति वा स्यात् । तदा। च सनिमि क्रिय बिशेषपम् । अन्वकमष पूर्ववत् जब एण; अन्यानिवादिति । पूर्वपीति गाहशं शरीरं प्रतिपरस्पते देवतिर्थबनुष्येषु, तत्राक्षरभ्याकुरादिनिर्वापवित्रं ततु नमस्रग्देहड़ेि नेखर्पः । अ.६.४.] ३३९ तद्यथा तृणजलायुक' तृणस्यासं गवऽयमाक्रममाक्रम्यमानमुप संहरति, एवमेवायमरमेदं शरीरं निहत्य, अविद्यां गमयिस्थऽन्पमापक्रममा ऋग्यात्मानमुपसंहरति ॥ ३ ॥ तद्यथा पेस्री पेशभको मात्रामुपादायान्यत्रयतरं कल्याणतरं स्पं तनुते, एवमेषायमात्मेॐ शरीरं निहत्य अविद्यां गभयित्रऽन्यत्रत्रतरं कल्याणतोरें हर्ष कुरुते पित्र्यं वा गन्धर्वे वा दैवं वा प्राजापत्यं वा आग बाऽन्येषां वा भूतनाम् ॥ ४ ॥ 1. तृणजलू, मा. तथा तृणजलायुका -- आत्मानमुपसंहरति । यथा तृण] जलुल। तृणस्यान्नं अप्रमत्रं गत्वा अन्यं तृणतरलक्षणमक्रमम् - आक्रयते इत्या क्रमः आश्रय इति यावत् । तम् -- आक्रम्य आनित्य आत्मानम् आत्म नेऽपरावयवमुपसंहरति पूर्वतृणवियुक्तं करोति, एघ्रमेवयं संसरन् जीवः इदं प्रकिने शरीरं निहत्य-- तस्यैव विवरणम् अविद्यां गमयित्वेति -- निस्सं बोधतामपायथे: - अन्यम् अन्यशरीरक्षणामक्रमे आश्रयमाक्रम्य खामानं पूर्वस्माच्छरीरादुपसंहरति पूर्वशरीरं त्यजतीत्यर्थः ।। ३ ।। ननु देहान्तशग्मै प्रागुआतमेवोपदनं स्वीकृत्य तदेवोपभुछ वर्णकश्चन् देहानरं करोति, आहोम्पिक्षपूर्वमेवोपादनद्रव्यं स्वीकृत्य करोति । तमाह तंघथा शस्त्री पेशसो भानानुपादायान्यन्नवतरं कथागतरं रूपं अन्येषां वा भूतानाम् । पेशः सुवर्णम्। तत् करोतीति पेशस्कारी सुवर्णकरः पेशसः पूर्वो पातमुवर्णस्य मात्राम् एकदेशमुपादय यथा अन्य कल्याणतरं नवत रव रूपं तनुते कुरते-यद्ध पेशस्करी कोशकारक्रिमिः । स यथा पेशप्तः पटु तन्नः मात्राम् शमुपादाय नकरं कल्याणतरश्च यं जलकं कुरुते – एव मेवायमाना इदं शरीरं निहयान्य रूपं कल्यणतरं नक्षरं कुरुते । अविद्यां गमयित्वेति पूर्ववत् । तदेव रूपं विशिनष्टि पित्र्ये वा --। पित्र्यं पितृभ्यो हितम्, पितृलोकोपभोगयोग्यमित्यर्थः। तथा गान्धर्वं दैवं प्राजापत्यं अस्तं गन्ध ददिलोकोपभोग्यमित्यर्थः। अन्येषां वा भुतना । अन्यभूतसंबन्धि के शरीरं तीत्यर्थः । कथंघचास्य कर्मद्वकं द्रष्टव्यम् ॥ ४ ॥ ३४२ भोरतरमनुबद्धनिविरचितभाव्ययुक्त (..., 'तदेव सक्तः सह कर्मोपैति लि मनो यत्र निषक्तगस्य । आष्यान्तं कर्मणातस्य परिष्वेह ययम् । तलाको पुनरेत्यस्मै लोकाय कर्मणे ।। इति नु' अमयमानः । 1. इति सू. क. वाह तदेव सक्तः -- निषक्तमस्य। लिड्श्यतेऽनेनेति लिनं गमकम् । शाश मस्य पीक्स्य मनः पत्र फले निषक्तं निविष्टं भवति, तदेव तत् फलमेव तत्फल भककर्मणा सह देहवियोगकालेऽर्षि सक्तम् एति प्रश्नोतीत्यर्थः । इत्येष श्लोको भवतीत्यन्वयः । प्रकृतमनुसरति प्राप्यन्ते – कर्मणे । अथै संसारी इह लोके फल मुदिश यन् किञ्चित् कर्म करोति, तस्य कर्मणोऽन्तं भोगेनावसानं प्राप्य नफलं भुक्तवेति याकं -- तस्माद् अमुष्माल्लोकादमै लेकष पुनरेति । किमर्थमित्यहि कर्मणे । कर्म कर्तुमित्यर्थः । इति नु कामयमानः । एवं । कामयमानः संसरतीत्यर्थः। 1,तु इति पञ्चोऽयं क्ष्यते । पादम् । उत्तरको हिम्मपत्नोपपादकः द मन इति । भविष्य बर्मानुरूपभधम्। तत्स्थकं भवत्यर्थः । मनसो लिन्ननम् - अयमर्षमा तत्फलं प्राप्स्यसि, तद्भावभावनय। अन्ते तद्विषयभवशालिमनस्मादित्यनुमानको प्रयाम् । निखिलमस्येयन्तः लोकखण्डः अcोलार्ध मान् यः कामयते इति पूर्वोदाहृतार्घषशोकोतर्षष्ठस्यं स्यात् । तर, पर्याप्तमस्य सुतामनथ है सर्वं प्रविलीयति सः 'इति । यदा अथाकामयमान इषेतबनतारे योऽम इति आक्ये भनिन् खण्डश एतदुatशंसाः स्यात् । तदा व पेशभो नियम आप्तम लैप सन् प्रपेति स आरमक्षमः’ इति च उतरवं स्या।। बई ए निमविषयवस्त्र अमषमनप्रस्तावे भूया नान्यथादि । वत्तरशतु पूर्णः अभर्भ मलविषयकः प्रमनुसरतीहैि। ‘ साधुकारी खर्भवती ' ति प्रागुकमिदम्मयत्वमत्र इव धोकमाद्देवर्षः ए त भयगानस्य अमगोपरकअनुभवः सुलन्तरे दान्तरषटप्रहेगेषुम्। अ.६,४..} इवारण्यकोपनिषत् ३५३ अथाकामयमानः - योऽकामो निष्काम आप्तकाम आत्मकामः एवमविद्वद्विषयं संसारं सप्रपञ्चमुषण्यपसंहृत्याथ विदुषः तत्रैशष्यं दी यति अथाकामयमानः – ऋष्येति । अथशब्दोऽर्थान्तरपरिग्रहे । अकाम यमानः वीतरागः । अत्रोच्यत इति शेषः । योऽकाम निष्काम आह काम आगमः । यः अकामः कामशयः । कथं कामयतेत्यत्र निष्काम इति । निर्गता यमाः यस्मात् स तथोकः । पूर्वक्षितानां कामानां निर्गतवादकभयमुपपद्यत इति भावः । । उत्तरकामनां सत्वे निवृत. पूर्वमस्यापि कथमकामस्वमित्यत आह आपकाम इति । आप्ताः कमाः येन स तथोक्तः । अतोऽनुपक्रोशरकम इत्यर्थः । कथमप्तकामयमित्यत्राहं आरम काम इति । आमैव कामो यस्य स सथोक्तः । आममतिरिच्य बम्यस्य वस्तुनोऽभाव, आनरुपकर्षयस्य नित्यसिद्धत्वात् आप्तकामत्रम् असमयमानस्य तु आमुष्मिकं फडं प्राप्स्यतः ततः प्रगेव देहे तरूअनुभषप्रादुर्भाव इति विशेषमाह अथाकामयमान इति । अकामो निष्काम इ िक्रमेणैध्यैकैवल्पज्ञभनानि रहविः स्यात् । इमे ऐश्वर्यंअल्पे अस्य मुमुक्ष्यपेक्षितस्य मुकिस्पस्य महानन्दसमुद्रस्य ‘कबिन्लुभूते, तस्य प्राप्त एनयोरप्याप्ततया कथमत्र मनेति दर्शयति आप्तम इति । एतद्वियकामनय यत् प्राप्यम्, तत् साम्यं प्राप्तमेव वानेन सुव्रतरेणेत्यर्थः । तत्र हेतुरुच्यते आरमकांम इति। विदचिपचारमभूत तुकमनया प्रष्ये फले ;ि चिदचिदनुभवोऽभयवश्यमन्तर्भवतीति भावः । योऽाम इत्यादिवाक्यमबि पेक्षया बिंदुभि वैलक्षण्यप्रदर्शनार्थमिति निविदम् । अतएवास्य वाक्यस्य योजना, य आरमः तस्य पुणा नोभ्रमन्तीति प्राणानुकमणविधान प्रधान न भवति। अशक्य तोद्देश्यंधेियचनम्-अद्दिविशेषात् । किंतु य आरमभ्रमः, भी न सन् अप्येत्येभौवेतीदमपि भाष्ये भयाञ्शनीयैशधगम्भते । एष, न तय भाग उआपसी’स्थानान्तरणथं शशिषशमनार्थं प्रतमिति श्रीभाष्यादित: सुबोधमेव । अत्रेत्थमष्यभर्गनं संभवति । 'न तस्य प्राण उत मन्ती' ति वाक्यं प्राणोपणात् भगवत्येतदर्थपरतया उतरक्यशेषतया अन्तरराषपक्षपेण प्रकृतम्। तथाच के आयामः, ३४४ ओरलरामानुजमुनिविरचितभाष्ययुक्ता [अ.६.. न तस्य प्राणा उत्कामन्ति, अलैंत्र सन् ब्रह्माष्येति ॥ ६ ॥ अत एवकाशवक्षेत्यर्थः । एतादृशस्तु अत्रैव सन् ब्रह्माप्येतीति योजना । जीव सन् आदितगुणाष्टक्कलपत्राक्षसम् ब्रह्माभ्येति पत्रकाणि लीन भक्त त्यर्थः । अपिपूर्वस एतेर्लयार्थकत्वात् । लयो नाम तद्विविक्तृतथा दर्शनाभावः । अपहतपाप्मत्यादिज्ञानरूपसाधम्र्येण पत्रश्नविविक्तया दर्शनायोग्यो भवतीत्यर्थः। नन्वेतन्न संभवति । बारूपाविभवो हि परं ब्रझोपसन्नस्यैव भवति, ‘परं ज्योनि रुपसम्पद्य स्वेन रूपेणमिनिष्पद्यते' इति अक्णात् । ब्रदोषसंपतिर्नाम देश विशेषविशिष्टमप्रतीिव । सा च देशविशेषे अर्चिरादिमार्गगतिमन्तरेण न संभ वति । तद्रतिध भूतसूक्ष्मयुक्तमणादिरूपलिङ्गशरीरयुक्तस्यैव भवति । तद्योग कर्माधीनः । विधूतकर्मणश्चतप्रणतया देहेन्द्रियमाणयोगासंभवेनचिरादिगया देशविशेषविचित्रभाष्यमभवत् ब्रह्मरूपाविर्भावभावेन, 'प्रेमैव सन् प्राप्येती ति नोपपद्यत इयाशङ्क्याह ने तस्य प्राणा उक्रामन्तीति । तस्मान=अकामयाः युक्तगुणाजीवत् प्राणा नक्रामन्तीत्यर्थः 'नटस्य शृणोनी ' निव् अपादानलक्षण संबन्धे षष्ठी । अत एव समानप्रकरणे माध्यन्दिनशाखायाम् , ' न तस्मात् प्राणाः उक्तनी ' यतिषी पञ्चमी भूपते । इदञ्च बावर्थमुभकान्तिपादे चित्र अतम् । तत्र हि – ‘अत्र बल समश्नुते इनि अत्रैव विदुषी ब्रह्मभावश्रवणन नमकान्निरिति प्राप्त उच्यते, " समाना यद्युपक्रमादमृतवद्धनुष्य " आस्युपक्रमात् = आगत्युपक्रमान् नाडीभित्र शत् प्र| उक्रान्तविंद्वदविदुषः सभना । ‘शतक्रे च हृदयस्य नाड्सास स प्राणरकमणः प्रागेव द् भवतीति विशिष्टवाक्यार्थः । एवञ्च न तस्य प्राणा यस्य प्रभुछ संघरधप्राणः देहद यावन्नकमन्ति, तावदित्यर्धपरधन् , सर्वथा तथ, बेहात् प्रणोत्क्रमणं दापि न भक्षीयर्थं तादर्थभवा शरीरस्योकणपदानवे न दोषः । अनेधसशति । एवखरषटकएतद्देशावीदेन बलभद: अनुभऽऽप एव भक्षये विधेयांशः । गयस्य एव रसस्ये तमभिव्याहृतार्थनिर्भरत्वं हि संप्रतिपन्नम् । पधाद् अग्नः अंतु अर्थशाऽक्षते, तदथलाय मा भूदिति । एवष भक्षयमद, ‘अमृतसंधानुपप्य" इति सत्रोर्थप्रधानम् । अत एव परितः साक्षिभूतः लोडः ताघिन्मात्रविषयक आx श्यंभ्वे की! दूनमीम् एव द् िवाक्यार्थे भ्यासायैर्युपक्रमाधिशरणं यविप्रऽशनिमत अ.६.४.] इदाचण्यकोपनिषत ३४५ श्रवणादुकान्तिर्जनवैव । अथ मर्याऽमृतो भवत्यत्र ब्रम् समश्नुते 'इति विदुरोणेनैव श्रूयमाणं मदसूतान्यम्, तत् अभुपोष्य = शरीरेन्द्रियसंक्भमदभस्यैव उत्पूषालेपविनाशरूपममृतत्वमुच्यते । अत्र जैन समश्नुते 'इति बोसन अलब अनुभवाभिप्रयम् । “ तदापीतेः संसास्पदेशान् । अश्यश्च तेन् अमृतमदग्धदेहसंबन्ध वैव क्तव्यम् । कुतः! अमीतेः संसारस्यपदेशात् । अपीतिः = अप्ययः । अभ्राप्ययं संसारो हि व्यपदिश्यते ; तस्य तावदेव चिरं यावन्न विमोक्ष्ये, अथ संशस्ये इति, अश्व इव रोमाणि विध्य पापं चन्द्र इव राहोर्मुखात् प्रमुच्य। धृव शरीरमकृतं कूम बललोकमभिसंभवामि इति व्यपदेशात् । "सुक्ष्मं प्रमाणतश्च तथोपलब्धेः"। देवयानेन पथा गच्छतोऽपि विदुः, 'मै प्रतिब्रूयात् सस्यं ब्रूया' दिति चन्द्रमसंवादस्य प्रमणप्रतिपन्नवाच पुश्मं शरीरसा नक्षमनुवर्तत इति अभ्युपगतव्यम् । न शरीरस्य चन्द्रमसा संवादः संभवति । "नोपमर्दानतः "। अतः ‘अथ मर्योऽमृतो भवतीति ध्रयमाणममृतत्वं शरीरेन्द्रियसंबन्धानुषमद्देनैवोतपूर्वाश्लेषविनाशरूपमझकर्तव्यम् । अर्थेन चोपपतेत्रमा "। अस्य = सूक्ष्मशरीरस्य कचिदुपसंहनादेव दुिषोऽपि म्रियमाणस्य चेक ठमोपलभ्यते । इ' "" : ८०°7" (१७१५ ख|पवनमः
- प्रतिषेधादिति चेन शरीरात् स्पष्ट वैकेशम् " । ननु, ' योऽकामो
यमुदितः, " तदविन्दम् "इयुलिई हीत’; परन्तु उपर्यनारतः। तम् - पदक पुतम्, शरीरायुधन्तिरत्र न प्रतिषिध्यते, येनाप्रमुख प्रतिषेधः स्था। किंतु शरीर कुत्र कतेि स्थितामेवान्य तस्मिन् प्राणानुश्रतिले बोथामेर मझामुभ उच्यत इति । श्र इनमेवम् - यथा ह्रदमुनिमय अनुभविधानम्, तथा शरीरसुरमन्ति शर्म तद्भसंभवात् शरीरस्यापादानतमनीकृत शारीप्रस्यादरं *शरोरा" इति कि शरैरकृत् बक्षिसर्ष मनसि निदधाति । स उ इति बेते -छगल शारीरपरले क्षपयनुवरसलयागेन प्रतिषेधभरसिद्धिः । तेन अदर भषकडे प्रण बताई अधुक्ष्म इति । अत एव शपादीि तर्गुण बंगेश्वरलिनि जानेि भाष्ये = 4A ३४६ और रामनुजमुनिविरचितभष्पयुक्ता [क.६.४. निष्काम आप्तकम आलभकामो न तस्य प्रश्ण उक्लबभन्ती' ति विदुषे देह दुकान्तिः प्रतिषिद्धा । न चेदं शरीरापादनकोक्रमणनिषेषपरमिति वाच्यश् – ' थैत्रायं पुरुषो म्रियते उदयात् प्राणाः कमन्याहो ने' त्यर्तमागमश्ने, ‘नेति होवाच याज्ञवल्क्यः । स उच्छययप्रययध्मातो सृतशेते ' इति उच्छूनव दीनां शरीरधर्माणां प्रतिपादनेन शरीरपदनकोक्रमणप्रतिषेधस्यैव युक्तया । न हि शरीरस्योच्छूणनयमाआस्यं शयितृ(घन)खं वा युज्यते। अतः शरीरापादानकोक मणनिषेधात् नोक्रान्तिर्विदुष इति चेन्न--शारीरादेवोक्तमर्ण प्रतिषिध्यते । एतेषा= माध्यन्दिनानामग्नये विशष्टस्, ‘योऽकामो निष्काम आरमकाम आप्तकामो-ने तस्मात् प्राणा उक्तमन्ती ५ ति शरीरापदानकोशकमणप्रतिषेधात् । कण्धशखयां तु न तस्य प्राण।' इति षष्ठी, ‘ नष्टस्य शृणोती' तिवत् अपादानत्वलक्षणसंबन्धप। उदरसात् प्राणाः क्रमन्याहो नेत्यातंभमप्रश्ने तु विदुषोऽप्रस्तुतवेनाविद्वद्विषय नावश्यभावेन अविदुषश्च शरीरादुकान्तेः प्रतिषेझंशक्षयतया तत्रापि शरीर पादानफोक्रमणाप्रतिषेधपरक्यैव युक्तवत् । न च तत्र वाक्यशेषभूतानामुन्छून वादीनामागम्यनुपपत्तिः; 'देहमनेरभेदोपचारेण देहधर्माणामुच्छूनत्वादीनामाम न्यभिधानोपपत्तेः । शरीशपादनकोक्रतिपतिवैषादिनापि, आभकम-न तस्मात् प्राण। उक्रामन्ती' ति माध्यन्दिनशास्त्राचये अभेदोपचारस्वाक्याश्रयणीयत्वात् । न च प्राणानां शरीरदुक्रान्तेरप्रसकतया प्रतिषेधो न युक इति वाच्यम् - वृक्षीयमान विहङ्गमसंघव यथायथं गमनसंभवात्; तस्य तावदेव चिरं यावन्न विमोक्ष्ये अर्थ संपत्स्ये इति देहवियोगानन्तस्मात्संपत्तिवचनेन तदानीमेव शारीरात् प्रणोनमभणस्य प्रसक्तवाच । तथाच सूक्ष्मशरीरसध्यार्चिरादिगत्यभावे ब्रह्मसंपते: तसाध्याश्च अनुपपतिरिति शङ्कापरिहाशय, न तस्य प्राण अक्रमन्ती च युच्यत इति । निरवधम् । अतो वियदविदुषोरस्कन्तिः समानेति स्थितम् । प्रकृतमनुसरामः ॥ ६ 1, हेतुबक्यमिदं खः ग. कोवान् । तिरिति । तथाचत्रकप्रयशनश्रणे ऐहिकमनुभवः भोके कथयिष्यते। अमपमाभवैलष्षक प्रतिपादनं तत्रैष भाषिये सेस्यत । ततः प्राक् तु कामयमानस्य फलन्नरमिव देइविंग पधाद् भवान् अकामयमानस्य अनुभवः, तत्संपद्यर्थः प्रबषकडे प्रणयनभायध ऐशुभवेन च न तस्य मॉण मन्दीयादिनभत इति लिः। अ.६.,४.} इवारण्यकोपनिषत् ३४७ तदेष श्लोको भवति यदा सर्वे प्रमुच्यन्ते काम येऽस्य हृदि श्रिताः । अथ मर्योऽमृतो भत्रत्यन अझ समश्नुते ॥ इति । तद्यथाऽदिनिर्दयनी' वल्मीके मृता प्रत्यस्ता शयीत, एवमेवेदं श्रीरं शेते । अथायमशरीरोऽमुक्तः प्राणो अज्ञेय तेज एव । 1. अहिलझयनी. भा. तदेष श्लोको भवति । तत् तत्र ब्रह्मविदि बिषये एष श्लोकः पवृत्तो भवतीत्यर्थः । श्लकमेव: पदा सर्वे – समतुत इति । काकमा दुर्विषय गोचरमनोरथाः अस्य जीवस्य हृदि श्रिताः ताः सर्वे यदा शान्ता भवन्ति, अथ तदनतरमेवोपासको मर्यः सन् अमृतो भवति विनष्टानिष्टोंतशयो भवति । अत्र ब्रह्म समश्नुते अनैवोपासनवेलायां त्रयानुभत्रबीयर्थः । पाप संबन्धराहित्येन, नमनुभवेन चेतैव मुक्त इव भवतीति यावत् । तवथाऽहिर्नि डैयनी बल्मीके मृता प्रयता शयीतैवमेवेदं शरीरं शेते । यथा अहेर्निल्व यनी सर्पस्य निमकः सूर्येण बस्मीके प्रत्यस्ता विसृषु सर्पसंसक्ता अत एव मृता निष्काणाऽपि दूरे पश्यतां सर्पवत्रभासमान। शयीत, एवमेव त्रप्रविदः शरीर महबुद्धयगोचसया परियक्तमर्पि, पश्यतां ब्रमविच्छरीरमिव भासमानं शेते इत्यर्थः । अथायमशरीरोऽमृतः प्राणो ब्रहैव तेज एव । अथ दर्शनसभानाकार ब्रह्मविधाधिगमोस्कारुम् अर्थं ब्रह्मविन् अमृतोपि मरणरहितोऽपि मरणात् प्राप्य श्रीः अशरीरकस्य पुत्रस्यर्थः । शरीरस्पर्लिपरिवादादिजनितविषादाद्यभावादिति भावः । प्राणो अवैध। प्राणभूत्वेऽपि तादात्रिकसानुभवसत्वात् आविर्भत त्रायस्प इवेत्यर्थः । तेज एव अज्ञानक्षणन्धकारप्रतिभट एवेत्यर्थः । अशरीरोऽमृत याः खयं वक्ष्यमाणोः अधसब्दस्य उक्रमणानन्तरमयों न घटते । अतन्यमर्थमाह वीनसमानकारेति। अभशब्दस्य अर्कमणानन्तरमित्यर्थ विवक्षायां शर्ष एष स्य -- अशरीर त्यकलशरीरःअत एव नियस अमृतो अरणरहितः प्राणः भन्भन्तमुख्यमुख्यप्राणभूत् अत्रैव मथेमार्गमथि अनुभक्षर एव तेज एव ‘शणस्तेजसो 'युक्षरोगाभूतमविशिष्ट एवं यादभ्यतिघ्नमिति । अनेन‘न तस्य अगउकमन्ती' ति पृथविरुदीरणम् । एकम्भूतोऽयं येन मार्गेण ब्रह्मानुभवाम , स ३४८ श्रीरङ्गरामानुजमुनिविरचितभाष्ययुक्त [अ... सोऽहं भगवते सहस्त्रं ददामीति होधाच जनको वैदेहः ॥ ७ ॥ तदेते श्लोका भवन्ति अणुः पन्था वितः' पुराणों में स्पृष्टोऽनुवितो मयैव । 1. तिः पe. एवं प्राप्तनलविद्यो जनक आह । 'किमिति] सोहं भगवते सहस्त्रं ददामीति - स्पष्टोऽर्थः ॥ ७ ॥ तदेते श्लोका भवन्ति । तत्र तत्र = तस्मिन् विषये, ब्रह्मविद्विषये एते श्लोप भवन्तीत्यर्थः । तानेवाह अणुः पन्था विततः पुरणो मां स्पृष्टोऽनु वित्तो मयैव । अयं दुर्विज्ञानः मानन्तरानधिगम्यः , वितत: वेदान्तेषु विस्तरेण प्रतिपादितः, पुराणः अनदिः, मां स्पृष्टः उपासकं मां माप्तः - शताधिक 1. इदं क. कोशे । बर्मीयते अणुः पन्था इत्यनन्तरलोके इति ततः श्रगिह प्रस्थानपरिवर्णागमनेन वाक्येने । पूर्व खाजपुषसिऽपविमोफी प्रस्तुय पक्षाद् वेदवियोगरुपं विमोक्षमुपपादयितुमारेमे थाङ्गधन्धपः। तस्यावसितधात् जनः पुनः प्रार्थयंतुमारभते । यदि पूर्ववदिहापि याज्ञवल्क्यवचनावसाने इति शब्द आधश्यक इति मन्यते, तर्हि अंत अझ् समश्नुत इतीत ऋत इतिशब्द । तथाऽतु । तद् अर्थस्यादिम् उर्थः सम्यक् खयं इत इति अँधकये सदृशन्तं अभकेनैव कृतमुपपादनमिनि भाव्यम् । तवेते श्लोका इयारभ्य तु पूनर्जीवषरस्यो अश्यति । सहस्त्रं ददामीतीति । चरमदेहवियोगरूपस्य यावन्न विमोक्ष्ये' इति श्रुत्युक्तस्य मोक्षस्य याज्ञवल्क्येनोक्ततया अनु कावाभावात् । ‘अत ऊर्ध विमोक्षायैव भृषं 'त नकर्मिकानां बकेन। एमपि मुकस्य प्रतिप्रशरः, गतिविशेष, अङ्खरूपम्, मुचयुपायभूत बैगाग्यकर्मानुष्ठानधरतनवेदनादि च विशदमुपदेष्टव्यमस्तीति पूर्णपदेशस्य कृतलभागान् बिभेदानां सामनश्च तस्मै संप्रयनिवेदनम् । इदानीमेव ई तथा निबेदने आइल्क्यः ' उपदेश्यं नावशिष्यत इति धिंग अनके सईसमर्पणं कृतम् । स सर्व जागती 'न जातं मन्येत । ततो ओषं स्यादिति जनको ज्ञातयशेषसद्भ्यञ्जनाय सहस्रदानमात्रमाविश्चक्षुरेति । बिचत यत्र वितर पनि पठान्तरे शार्चितोऽर्थः सकारण 'रिति । मानिने वितर इत्येष पहथते । पुराणः अनादिरिति । नगबंधुतरं यस्तु सप्तर्षिभ्यश्च दक्षिणम् । उत्तरः सवितुः पन्थाः देवयानस्तु स स्मृतः ॥ (वि. पु, २-८-९.) लुबरीला साक्षर्षभाननक्षत्रमीपिमध्यपतस्य देवयानमार्गस्य तत्राऽऽतिषाभिधानित्यत्वं प्रधानदिनमक्षतम् । सं वुः मदीयपक्ष। अनुविो मयैवेयस्य, उतरलोकं अ.६.,४, बृहदारण्यकोपनि ३४९ तेन धीरा अपियन्ति प्रश्नचिः स्वर्गे स्नेकमित ऊर्भ विश्रुताः ॥८॥ तस्मिञ्छुक्लपूल नीलमाहुः पिङ्गलें हरितं लोहितश्च । एष पन्थानुक्षणा हानुवित्तस्तेनैति ब्रह्मवित्र पृथकृत् तैजसश्च ॥९॥ , ऊँव, मा। नडांद्रा स्वदेशीयथः - मयैवानुवितः योगदशयां मयेदनुभूतश्च यऽथ पन्थाः अत्रंशदिमः, तेन मार्गेण धीराः शालिने बनविदः इतः असम देह विमुक्तासनः ऊर्च सर्वेभ्यो बेलैग्य ऊचे वर्ग लोई भगवम् - अत्र स्वर्गशब्दः प्रकरणाद्भगवल्लोकपरः - अपियन्ति प्राप्नुवीर्यः ८ तस्मिन् शूलभृत - तैजसश्च। तस्मिन् अर्चरादिके मार्गे शु नीलं पिङ्गकं हरितं लोहित-आदित्यमित्यर्थः । ‘असौ वा आदित्यः ऊिळ एष शुकं pष नील एध पीत एष लोहितः' इति श्रुत्यन्तरात् । एतादृशमादित्यं तस्मिन् मार्गे नहुः शश्नविदः। एष पन्थाः एषोऽत्रैिरादिः फ्थाः अत्रण इतृविचः - प्रक्षण। सहं तथा कथा ह प्रसिद्धं यथा तथा संबद्ः । ब्रसपथ इति श्रुतिप्रसिद्ध इति यत् । तेन उतेमालँशदिमागे पुष्यञ्च जलविद एडं पुण्यं कृत्वा क्षेत्रोन सुखतःकरणो ब्रनविच तैजसश्च तेजस्संबन्धी तेजउपासकः--श्वाविविधक्षनिष्ठति अदत् - एति गच्छतीत्यर्थः । तच इथं विदुर्थे चेमेऽरण्ये अत्र ) तप वसते 'इति श्रुत्यन्तरे पञ्चनिविदां मल्लविदश्वात्रिंशदिगतिर्भवत् । यद्यपि दर्णिर्विधाऽपि प्रशमकप्रयगात्रविद्यावत् त्रसचैिव, - अधा१ि विशन्तस्त बभर्विशेष्यकवषावभवत् प्रह्मविद् तैजसमेति मृधशुक्तिरिति द्रष्टद्वयम् ॥ २ ॥ झण हातुवित इयत्रेधार्थधीने तु मध१४ : आविर्भाभमपधवसिषमस्थस्शक यथः ॥ld । व थेि. पापीति । तैजस इतेिं देवःशब्देनातिधर्णाली ( भावः । यद्वा तेrशनः स्वयम्प्रदासजोषार इति । अयोधने अन्यमतनिरारणांवरे यांसायैः'तेनैति रुचित् पुष्पकृत् तैजसयत्र ब्रह्मविद ए पदोन्नविशेष्यतीमगर ”नाझनियां देश्यानात् प्रमाणम्’ इत्युकम्। तत्र तैवळ खर्च पापिभियानि शयोः अन्योऊ । महर्षद ए एष्यमित्र हैबतपये थिए । यो विशेषण क्षुधयं इति वयं धार्थाश्रयाऽगमत् पुण्वतैजखपढे मंगोभट्टलोगञ्च ष |प्रेक्षते स्याताम् । अत्र भाषे दर्शितमपि क्षत्रमेव । ऽभ्यहमं क्षतैिश्चोपविशेषण |- 'तैश8ः पुषह’ माध्यन्दिनो विशेषगप्पृश्ये स्रवः। ३५० श्रीरङ्गरामानुजमुनिविरनितभाष्ययुला [क.६.१. अन्धं तमः प्रविशन्ति येऽविद्यामुपासते । ततो भूय इव ते तमो य उ विधाय रताः ॥ १० ॥ अनन्दा नाम ते लोका अन्धेन तमसाऽऽवृताः । ताँस्ते प्रेत्याभिगच्छन्त्यविद्वांसऽषुषो जनाः ॥ ११ ॥ जनवित्पुष्पकृदित्युक्तं कर्मानेकज्ञानस्य जगतिहेतुत्वं स्पष्टयति अन्धे तमः –विद्यार्थी रताः। ये अविद्यामुपासते - अन अविद्याशब्दः कर्मवाची। ‘अविश कर्मसंज्ञाऽध्ये 'ति, ‘तुं मृत्युमविधये ' ति न वचनात् - ये केवलं स्वर्गादिफलोद्देशेन कर्मनुतिष्ठन्ति, न तु अज्ञानवर्चसा, ते अन्धं तमः प्रबि शान्ति दुतरं संसारलक्षणमन्धकारं प्रतिपद्यन्त इत्यर्थः । य उ विद्यायां रताः उशब्दोऽवधारणे - नित्यनैमित्तिकं कर्म परित्यज्य विद्यायामेव यतन्ते ये, तेऽपि, ['aः] ' मोहात् तस्य परियागतामसः परिकीर्तितः ’ इत्युक्तरीत्या [' तसाद) तामसस्यागत् [ततो भूय इव तमः-- इवशब्द एवार्थः । प्रविशती. त्यनुषङ्गः - पूर्वस्यादधिकं संसारमेव प्रविशन्तीत्यर्थः । उक्ततामसस्यागप्रयुक्तं मनोमालिन्येन ज्ञाननिष्पत्य फलरेशमष्यल3चा पतिंता। भञ्जतीत्यर्थः । ननेने बचनेन ज्ञानकर्मणोः समुच्चय इति मन्तव्य ; ज्ञानस्यतिरिक्तोपायनिषेधकजघनैः शनस्य मोक्षोपायप्रतिपादकवचनैः, कर्मणां ज्ञानाचप्रतिपादकवचनैध, ' नान्यः पन्था अयनाय विको' , ' बलविदाप्नोति परम', 'नमेतं वेदानुवचनेन आशिया विविदिषन्ति यनेन दानेने 'त्यादिभिर्भयोभिर्विरोधप्रसत् ॥ १० ॥ अन्धतमस्भवेशे ॐि भक्तीबलह अनन्दा नाम -- जनाः । अनन्दः सुखलेशशन्मः अन्यतमसावृतः केचन लोकाः सन्ति। तान् लोकम् ध्रुव गच्छति ते । के! ये अविद्वांसः अज्ञानहीनाः (याः); अबुधः ये प्रत्यगा। विद्यालयाः । पद्यानिविथाशून्या इति यावत् । पूर्वं तयोरेव प्रस्तुतवादिति इमम् । बुध इति बुध्यतेः क्लिन्तय प्रथमबहुवचनातस्य हपम् ॥ ११ ॥ 1, oत इति, तस्मादिति तद् िरथर्ष क. लोकमत्रम् । पूर्वस्याङियस्य तत इ* पर्यवे इ सो भूय इष उम इति श्रीविद्यारणं स्यात्। धमुपाशनार्थीहरितभी } मन्त्रं प्रह्र संङतामाभीपाषाणखुले पछि बेटे अनऽमिति । अगशप अयति नानेन वचनेनेति । वितमिलमणि देशबासी अ..बा.४] ३५१ आमामवेद्विजानीयादस्मीति पूरुषः । किमिच्छन् कस्य कामाय शरीरमनु संज्वरेत् ॥ १२ ॥ यस्यानुविचः प्रतिबुद्ध आत्माऽस्मिन् सन्देहे ' गहने प्रविष्टः । 1. संदेवं श. संदोहे (संदोषं ) मा. संदेहे. पाk, आत्मानबूद्विजानीयात् – संचरेत् । यदि अयं पूरुषः जीवः स्मानम् , अयमस्मि एतादृशोऽहमस्मि = देहेन्द्रियमनःप्राणधीविल्क्षणो प्रमा मकोऽहमस्मीति विजानीयात्, तदा देहेन्द्रियोपभोग्येषु लेकादिषु स्पृहया अभा व, देहधभिमानकाले स्वपन्धुभूतयाऽभिमतभाषीपुत्रादेरप्यभावाच्च किमिच्छन स्वस्य किं फलमिच्छन् कस्य कामाय स्वानुबन्धिनो वा कस्य दारपुत्रादि याभीष्टाय शरीरमनु संज्वरेत् शीरानुबन्विफछमनुसृत्य कुतस्तप्येदिति)यर्थः । अतोऽसौ कृतकृय एवेत्यर्थः ॥ १२ ॥ पुनरपि स्तौति यस्यानुवितः - प्रविष्टः । गहने विषमे अस्मिन् अनर्थशतसंकटे देहे प्रविष्टस्सन् यस्य जीवस्य आरमा स्वरूपं प्रकृतिविविक्तलञ्चाश अफवभूषणमननाभ्यासेनानुवित्तः अवगतः प्रतिबुद्धः ध्यातश्च भवतीत्यर्थः । " विद्याश्च विद्यार्थ 'ति मन्त्रान्तरेण } कर्मनिषेधवचनानि काम्यविषयाणीति दर्शयितुम् आमनति मन्त्रः । किमिच्छन्निति । आत्मनि विझते तस्यऽग्नन्दरूप आकर्षक अन्यत्रेच्छया न प्रवर्तत इति भावः । उत्तरमन्त्रस्य परमात्मविषयत्वे अयमध्यात्मा परमात्मा काममस्तु। अभावा। आरमखरूपानुबधित्वाभावाचेयर्थः।। अन्धकमना न भवतीत्युकम् । परमात्मनि यो रको विरतोऽपरमात्मनि 'इत्युकरीत्या तस्य परमं कार्यं दर्शयति यस्येति मन्त्रेण । सन्देद इत्यत्र ९ सन् देहे 'इति छेदो भाध्यसंमतः । समिति निपात इव शङ्करे । सन् इति च पाठः । दिह उपचये । अभक नर्थसंयोपचये इति तत्राभिमतोsः । अत्र भाष्ये जोधपरतयैषायं मन्त्रो व्याख्यातः । सह्यादेरी योजना - स हि लोकैः सर्वस्य कर्ता, तस्य स उ लोक एवेति । स हि यस्य यः में खर्थः। श्रीभाष्ये (२--३२) इ अत्र आस्मेति परः प्रतिपाद्यते”इति भावितम् । व्याख्यातश्च , ‘अस्य जीवस्य अनुबितः- विद झने - उपास्य पैिः। पद्म मीद मे । प्रायः | प्रतिबुद्ध आत्म प्राइ आरमा ” इति एषश्च पु प्रन्त्र एवं व्याख्येय अ - यस्यास्य अस्मिंश्रित पदं प्रति संयन्त्र। तृतरीत्या सर्व विषयविरळस्य मस्य ३५२ औरङ्गरामानुजसुनिविरचितभाष्ययुक्तं [अ.६.५. स विश्वकै स हि सर्वस्य कर्ता तस्य लोकः स उ लोक एत्र॥१३॥ इहैव सन्तोऽथ वित्रस्तद् वयं न चेदवेदि र्महती विनष्टिः।। य एतद्विदुरदृतास्ते भवन्त्यथेतरे दुःखमेवापियन्ति ॥ १४ ॥ . अवेदीः. आ. स बिमकु स एव लोककन् । ईश्वरस्व जगद्वन्द्व इति यावत् । तत्र हेतुमाह - स हि सर्वस्य कर्ता तस्य लोकः स उ लोके एव । लोकः आश्रयभूतः उ (हिंदी) सर्वश्रुतिप्रसिद्धः सर्वस्य त थ ईश्वर, जैसापि स तु पूर्वोकबास वित् तु] लोके एव आधार एव । ‘ज्ञानी वामैव मे मतमिति भवत्रैव गीतवत् भगवतो ज्ञानिनं विन आत्मसत्तया अभावादिति भावः । ऽशब्दः प्रसिद्धे ॥ १३ ॥ संव - अवेहिर्महती विनष्टि । हैव सन्तः अस्मिन्नेव जन्मनि वर्तमाना बयं तत् ब्रम विषाः जानीमः । न चेज्जानीमःतहैिं अवेदिः । वेदनं वेदिः । 'सर्वधातुभ्यः इन् ’ इति इप्रययः। नः(स) स्वरार्थः । अपेदिः अज्ञानं भवति । तदिवच्च महती विनष्टि म्हहानिरित्यर्थः । तेन शनस्यासिनेव जन्मनि अत्रस्य मइलाभरूपबमार्थिकम् । इदं ज्ञानज्ञानयोरेिख महलभहानि । दर्शयति य एतद्विदुरमृतास्ते भवन्ति अथेतरे दुःखमेधापियन्ति । एतत् परं ब्रम् । अमृताः मुखाः। इतरे एतद्वेदनहीनाः । खं संसारम् । शिष्टः सgार्षः। ( स्पष्टः शिशुर्थः३) ॥ १४ ॥ जोगस्योपास्यः प्राप्यश्न भवति प्रज्ञ आमा, अस्मिन् , अनर्थसंकटे देहे हथगुइ गते देहेन्द्रियः मनः-प्रणबीरपतया संदिगुमाने हुनीह जीवात्मनि प्रविष्टस्सन् स शाह आमैष विश्वकृत् मुमुक्षु संबन्षिप्तर्षयोगक्षेमकृत् । स हि प्राज्ञ आत्मा व्यष्टिसम9िपस्य जगर वनरूपस्य च सर्वस्य बर्ता। तङभभूतमिदं जगत् । तस्यैव विद्वेिषेण जगदृपेण जननात् अगदषि स ख। एवम्भूतोऽामन्तर्यामी उपास्ये स्थित्वा योगक्षेमं वहाँ, छंदियोगं दद, दुरति चेत. बनवचैव जीवे निविथेत्, तर्हि अनपायात् कालान्तरे ते वेदिष्यामः। सम्प्रति प्रश्न अपघं शुमति मन्यमानं प्रया इ इहैवेन । दुर्भ मानुषं जन्म अभय एतदनमुपेक्षते बेद , त मिीट - कल - ४स्र - इक्षगुल्म श्रयेषु भादिषु जन्मसु का बढ़ने भवति भ। । १.६.ना. ४. ] बृहदारण्यकोपनिषत ५३ ग्रदंतमनुपश्यन्यात्मानं देवमञ्जसा । ईशानं भूतभव्यस्य न तनो विजुगुप्सते ॥ १५ ॥ यस्मादर्वाक् संवत्सरोऽहभिः परिवर्तते । ते देवा ज्योतिषां ज्योनिग्युलॅपासतेऽमृतम् ॥ १६ ॥ तज्ज्ञानस्य महाफलवमेवह गदैतम् -- ने ततो विजुगुप्सते । यदा एतं भूतभयादेरीशितारं देवं श्रोतमानं सर्वभूतानामात्मानम् अन्तर्यामिणं द्राक् अनुपश्यति सम्यक् पश्यति, ततः तदा सर्वस्याप्येकस्मिकविज्ञानात् न विजु गुप्सने । सर्ववस्तू निन्दा न प्रवर्तत इत्यर्थः ॥ १५ ॥ असा - परिवर्तते । यस्मान् भूतभव्येशनान् परमात्मनः अत्र नदन्थविषय एवेति यावत् --- कालामा संवत्सरः स्वावयवैरहोभिः परिवर्तते परिच्छेदकवेन वर्तते । य आस्म संक्म(ममादिलक्षणकालपरिच्छेदातीत इत्यर्थः ।
- देवाः – अमृतम् । ज्योतिषां ज्योतिः प्रकाशन प्रकाशकम् , अमृतं
कालापरिस्छिन्नम्, आयुः सर्वप्राणिप्राणनहेतुभूतं तं ह देवा उपासते । देबो पाम्मयं तु तस्यैवेत्यर्थः। उक्तञ्च व्यासयै: “ ज्योतिषि भावाच" इति सूत्रे, - - - - - - - - - - । परमश्मानुभविनां प्रपश/नुभवोऽपि सर्वप्रखरभग्यः समस्तीति दर्धयन् तत्र त्वरयति यत्रैतदिति । अनुपश्यतस्य निरन्तरं पश्यति , ;ीनसमानाश्चर नषीकरोतीत्यर्थः।। यद्यस्य तच्छदसपेक्षत्वात तत इत्यस्य तदेयर्थ उत । जुगुष्साविषयपदर्थास्तु सर्व वसुषु इति दर्शिता । अङ्गुष्ठमात्र इति मन्त्रे तु क्यधीते तत इयस्यार्थान्तराभावा सुगुप्तविषयपरत्वम् । परमश्मानं प्राप्तानाममृतदं कथाम यत्र तस्यामृतब तदित्युपपादयति यस्मादिति । 'आजै स पचते तत्र न कस्तत्र है प्रभुः’इति हि स्मरन्ति । ज्योतिरेवोपासत इति। उगते चोपरिहादिह (७३-२,) ते देशः सत्यमेवेपासते 'इति । मनुष्येषु केचिद् देवमपि रंदतावुशंपासीरन्: देवास्तु न तथेति भावः उपासनं ध्यं निष्पद्यत यत्र मुख्यप्राणस्ये निः वशीभरण नियत इति सर्वोपनिषत्संमतमर्थं दर्शयितुं ज्योतिष अयोतिराय युघ आयुशदसावर्षीदेष योठिषमिति इन्द्रियपरं सिद्धम् । 4b ३५५ शेरलरामानुजमुनिविरतिमाययुक्षा - [अ..1.४. यलिन् पश्च ५ जना आकारश्च प्रतिष्ठितः । तमेवमन्य अभानं विद्वान् ब्रह्मभूतोऽयुतम् ॥ १७ ॥ 'देव। एव मयोतिरुपासते इति वा, देब ज्योतिरेवोपासते इति वा वाक्यभी सा । सन ने प्रथमः करो युज्यते; मनुष्याणामनषिकप्रसन्नात् । तस्मात् ज्योतिरेवपसत इत्यर्थः' इति ॥ १६ ॥ यस्मिन् -- प्रतिष्ठितः । पखजनसंशः पथ, आहाभ यत्र प्रति हृित इत्यर्थः । अत्राकाशभवो भूतान्तरस्याप्युपलक्षकः । पूर्वस्मिन् मले, ‘ज्योतिषां ज्योतिरिति षष्ठयन्तज्योतिःशब्दस्यार्थनिर्णायसापेक्षवत्, अन्न पत्र जनशब्दस्याप्यर्थनिर्णयान्तरसापेक्षवाचपचयसंग्रूयान्वययोग्यानि मोतींषीन्द्रि योग्येयवसीयते । उक्तञ्च व्यासाँडैः – 'भूयैव पदसंख्यया विशेषितवत् पसंख्ययोतिरन्तरमसिद्धयभावाच परिस्रोषेणेन्द्रियनगम ' इति । तमेवमंन्य आत्मानं विद्वान् ब्रह्मामृतोऽसृतम् । तादृशमात्मानम् अमृतं ममेदं विद्वान् अन्यः पूर्वमन्त्रे उपासकवेनोकदेवेभ्योऽथो मनुष्योऽपभृतो भतीयर्थः॥१७॥ पञ्च पञ्चजन। इति । पञ्चजनइयत्र प्रतिष्ठिता इति पिरियमम्यापः । अत्र शहरे, गन्धर्ष. पितरो देवा असुर रक्षांसि पश्जना उठः । निषामा या बरो ग: पशवना शति यं । सोऽयं निरुक्त संचिद् प्रशस्तिोर्थः । ए नको वर्णः संकर अतिश्चेति पद गराः पक्ष प्रमाः स्युः स्युः पुरुषाः १ जनाः’ ६ पक्ष नश्वा मनुष्ये। स्यात् शरीरके तु पञ्चपञ्चजना इति खरधर्षमपशविवनितलमयं पुर्बक्षीकृत्य निश्चप्राण भूतममनुसरत सेबासेि संगोषसंप्राविव । अत एषा भयोतिषमिति मन्त्रे, अत्र ५वेति च न सूर्यनक्षत्रबनविधुरितापनम्, ‘में तत्र सूर्यो भा8ि में अनता नेमा थुि माझि इतोऽयमजःइत्याद्युजनाँ पधानं उपतिष एव । पुनः मेवार्षानं सूत्रेद्धरिति चेत् - एतसर्वेलिराभवेन पक्षिनित तथा पूर्वपः त ?’ अन्धत । 'बेल विलिगमनविर स्वमन्यत् प्रसिद्ध पती न ययत् पशुधिkितर गए; सर्वप्रतिष्ठप्रभवसमर्थकभश्च तयेति पूर्वः पक्षः। यापरे तमनघंगलाषः रह ६.६.,४] ३५५ परत्वकथनं याग इति इन्द्रियग्रवं क्रियताम् । सांख्यमतधीषुरे, आज्ञस्य प्रतिष्ठित इति पृषगुभयोयात् । अथ तर्हि, 'प ५४ जन' इति पञ्चविंशतितस्थः प्रमुखेनेन भोग श्रदर्शनम्। आह इति मोक्षस्य | तदुभयं यस्मिन् जोशभनि प्रतिङिनसेति सरूपार्थेऽहि तं चेद -- तप्यनुपश्रमेव ; जीक्स्य पदप जनान्तर्गततया तदन्यस्यै प्रतिस्शनौचिय आवश ति परमभ्योममणेन परममिन उभषधिभूतप्रायै मन्त्रार्थतश्चलनम् ततोऽपि ध्यायन्तु । अतः पूरी तराश्वर्गस्चीकर एवं लुक इति सिद्धान्त इति । मेनु महान्यदिपर्वोक्त एजपटं संश, ‘विसंध्ये संशया' मिनेि बाद अम् । सप्तर्षिपस्ये, पञ्चजनपदस इन्द्रियस्थं कुत्रायं प्रयोगाभावद । अनादिभ्यश्च पिना संकल्पनस्यायुकरष। २दपेक्षया पञ्च जनपदेन प्रसिद्ध मनुष्यरूपकमर्षणमचितत्वात् ।। इदिगधिपक्षमा आषयत्वं न जनसंबन्धित नहीश्या तद्मणश्चैव शुकवत् । अस्तु । पवि सितारे ही धन पत्रर्थे विस्तृतप्रस्सन जनशन्दनषदितेश्रियाविशेषणमिति उच्यते । पचनशब्दो मनुष्ये कद:! अत एव तन्नामपदार्थानपेक्षणान्न सभासः । इह तं पचनसंस्थः अन्तोदात्तान्यनुदातर्भावमात्र समाः । तत्र पश्चशक पचि विस्तार यषेधया संस्वार्थ ए प्रसिद्धिः, अभीथिराञ्चेनि संध्यवाचकेन समस बुक: । एव, 'दसंख्ये संशयम्' इति संझर्व सिंह । न चाप्रयोगः, 'पश्च त्वां । पश्चजनानां पास ५श्रण शामी' ति भवात् । तत्रार्थवशेषनिहामायां यक्षराणि येन य पूतमन्त्ररूपरेषषहादिनिबर्षावधारणमिति । इयनदन्नरस्य प्रसकिः । ते मन्थन्दिनोकरीथा यथम् । जनआ जायमानतया, जगशब्दायार्थमनुष्य सैशिक्षण का इर्निवे जनात्रिषु पदप्रयोगः, ‘ते वा एते पञ्च अशुरु' इ*ि इन्दोग्योगेन शरभाष्ये दर्शितः । अत ए इमिडकोऽपि इन्द्रियाणि पुरुषत्वेन वा श्रुतियुग्थति, ’आ हि ऐर् इमे' ऽयदितः , शांकरे गधर्मादि पार्थान्तरगं अध एईश्वनोबा आम तु मूत्रानुरोधेन यश मिशन भारत्वमेवेत शांकरसू भावे मनम्। परत्र तत्र सन्निशायामुक्त१ मन्त्रोर्विधया नियषी पश्च मनश् यो । खासा पुनरत्रोतं प्रार्दिक्षुषं (वैमन्त्रोचं ज्योतिश्चेति पञ्च तदवं ह्री तः। ओोति, अयोतिबांधोनिः'इत्यत्र पश्तोति:पवतिं सद्यो हीनं स्वधः। श्रीभाष्ये 9 , 'में सामेलाडीमेपः, ज्योतिषामिति षष्ठषतानि योd:तया माध्यनिनभक्षमार्थनिधभयात् । तथाच अने प्रणरूपवगिपं चक्षुः श्रोत्रं भग: ततिरवोतिवेति पक्ष पश्चजश' नि विदितम् । आधुशरसमभयाय ज्योति अनिनि परिवलमिलचाम ।
- ३५६ श्रीरामांनुबसुनिविरचितभाष्ययुः [अ.६..
प्राणस्य प्राणमुत चक्षुषश्चक्षुस्त क्षेत्रस्य श्रोत्रे मनसो ये मन विदुः ते निचिक्युर्नेत्र पुराणमयम् ॥ १८ ॥ १ञ्चजनशध्वनिर्दिष्टानि ज्योतींषि कनीयपेक्षायामाह भाषस्य पुराषमभ्यम् । अत्र प्राणशब्देन सार्शनेिन्द्रियं गृह्यते; वावाप्यायितवान् सीनेन्द्रियस्य । मुरुधशणस्य ज्योतिश्शब्देन प्रदर्शनायोगात् । चक्षुध इति चक्षु रिन्द्रिय गृशते । अत्रस्येति धात्रेन्द्रियम् । भनस इति मम गृह्यते । समनक रणे माध्यन्दिनशालायाम्, ‘अन्नस्यन्न ' मिति पठन , • अनुक्तमश्यत प्राप्त । मेति न्यायेन तदषि गृधते । पुतिनच, ‘ग्योनिधे कषामसायने ' इति । अम शब्देन चानसंबन्धिनः प्राणरसनयोः तन्त्रेण अहणम् । अनेन प्राणभ्या55यायि तलक्षणसंबन्धः, शसनस्यान्नभक्षकतयाऽसंबन्ध इति द्वयोरपि ग्रहणम् । एतत् सर्व भाष्यभूतकालिफयोः सष्टम् । एवं प्रकाशकवन ज्योतिषादिभदवच्छंस दींद्रयाणामपि [ ज्योतिः? ] बक्चक्षुरादिवत् प्रकाशकम् - तेषां तद्वप. प्रहणशक्षयाधायकमित्यर्थः – एताही ये जानन्ति, ते पुराणं पूर्वस्लिनम् अयम् अग्रे = ऊीमपि यिनं ब्रह्म परं स निचियुः निश्चित्रल यथः । इदश चिन्तितं समन्वयाध्याये चतुर्थे पादे । तत्र हि – 'यस्सिन पापबअन आकशश्च प्रतिष्ठितः । इति वाक्ये । ५अवशेनिया ५व संस्थया विशनिसंस्पतीतेः सांस्यस्सृतसिद्धानझामकथेश्वर्विशतत्वप्रतिपाद एम ज्योतिषामियर म्य, पद्यबना इयम्स चेश्य संमषतो रज्याभाषेमं मा थ दि साथ प्रणम्य प्रण नियुजे ५ कमन्थानं नेष्यन। पथ हे अनेwglघु-लि: मुख् प्रणमनवश्चनपथगए इमव नैत्र भुवं यत् धनमा बग्नर्भ विवस्था गन्नियनसंभवात् । अत्र मणिभद्रयस्य इनहेतुडम्दहेतुत्वेऽपि मञ्चत् २२५ भात् जनपदेन ज्योतिष: प्राणरसनयोर्विनिगमनात् तत्रेण प्रभम् , अत पद स्य मुख्यप्राणमार्थयोगेन स्परम् । तेषु प्राणदेन प्रप्रहsी शपथे । प्रइणायोगात् भ्रापस भाषा वापरून । तत् सिद्धे क्याथवरे समक्ष सान्तरस्रमुषे इम्प एवार्थः सर्वत इति । पुराणमयमसि । पुराणमत सर्वेवंऽलसंधःअपwiह योऽन्य ओक ने अमाइनसतामिति। दं वाक्यमिति पूर्वपक्षे प्रतेि उच्यते - "न संख्योपसंग्रहादपि । तिरेक। " । पञ्चविंशतिसंख्यप्रतीतिवशादपि न सांख्याभिमततत्व ननभाव = नानास्था में भिन्नत्वादिति यावत् । सांख्यभिमता । अर्विंशतितत्त्वेभ्यः , ’अम्मन पञ्च पञ्चजनाः' इति ब्रह्मधारकतया ब्रत्र । प्रतिपाद्यमानानां तस्यानां भिन्नादिभ्यर्थः । अनिरेकाच्च । ‘यस्मिन् न आकशश्च पनिgनः नि वाक्ये यस्मिन्नित्याधारतया निर्दिष्टस्यारम शश्च प्रतिष्ठन' इत्याकाशम्य च प्रतिपादनेन सप्तविंशतितत्वप्रतीतेश्च भHत्यभिज्ञान । ‘न संस्योपसंग्रह दपी 'त्यपिशब्दार् , वस्तुनः संरे होऽपि नास्ति ; १ञ्चभिरध्वमर्हपञ्चकसंभवात् । न हि तन्त्रप्ररि ! पवमु नवमंस्थानिवेशनिमिर्न जयादिकमस्ति । न च ५झ कमें पञ्च ज्ञानेन्द्रयाणि, ५२ महाभूतानि, पञ्च तन्मात्राणि, अवशिष्टानि नरसंस्थानिवेशनिमि तमभ्येते वधम् - आकाशम्य पृथङ्नर्देशन ब्धमह। भू-समूहसिद्धेः । अतः पश्चजन इत्ययं समासो न समाहारविष तु, 'दिवसस्ये संज्ञया 'निनि मज्ञाविधयः ।’ अन्यथा पञ्च पञ्चपूल्य |श्र ५ल भयति स्थान। 11, ‘सप्त सप्तपंथ5भलाः ' ' इतिवत भा’ न नर्देश उपपद्यते । के पुनस्ते पक्ष जना । इन्यत/, “ प्रणादयो वाक्यदोषान् " । ५ मिति त्रयशश्रे । प्राण चक्षुःश्रोत्रत्रमनोरूपाः पश्वाथं अक्सीयन्ते नन्वत्र काञ्चनाभन्न५ठभात् कर्थ qश्वपञ्चजनप्रतीतिरित्याह " के [ममत्यत्र । एकेप = कvन पठ असत अन्न, ' ते दवा ज्य क' ति प्रकथनgधन5योनिशब्ददेव पञ्चजनशब्दितानेि इन्द्रियार्थं ते । उयोतिश्शब्दस्याप्यर्थनिर्णायकसापेक्षन् , पञ्चजनशब्दस्यप्यर्थ पेक्षयत् परस्पराकांक्षावशेन दक्संख्ययुक्तानि प्रकाशकमया ज्योतिश द्रयाण्येव ५झजन इति स्थितम् । प्रकृतमनुसशमः ॥ १८ ॥ 1. निक्षिप्तभयादिकं, क थे. अन्यथा पञ्च पञ्च जन इति स्यात् . का . 3. । . ग. --- . ~ - -. --मनसैवानु द्रष्टव्यं नेह नानास्ति किञ्चन । मृत्यः स मृत्युमाप्नोति य इह नानेव पश्यति ॥ १९ ॥ तज्ज्ञाने साधनमाह -- मनसैवानु द्रष्टव्यम् । अनु पश्चात । १ नतरमियर्थः । मनसैव द्रष्टव्यम् । दर्शनसमानाकारस्मृतिसतनिरू५ ट्रेन मनसा संपद्यमित्यर्थः । नन्वेकस्यात्मनः पञ्चजन - भूताकाशाद्या भक्तीति मन्यमानं प्रत्याह नेह नानास्ति किञ्चन । इह द्रष्टव्ये ब्रज 'शब्दो भावधानः । नानात्वमित्यर्थः । यस्मिन् पञ्च पञ्चजन ' इति ठे आमनि किञ्चन नानात्वं नस्ति; मेदलेशोऽपि नास्तीत्यर्थः । भुटे नोति य इह नानेन पश्यति । इवशब्दः अर्थः । इह निविल । ते आभनि अल्पमपि भानावं यः पश्यति, स मृत्योर्मेन्युमाप्नोति संर मनोति । अत्यन्तं संसारमाप्नोतीत्यर्थः । एवं तावत् ब्रह्मण संचैत्रपूत्र-सीधः श्व-संधेन यसूत्र-१बॅकलमं न्धत न - कस्य कतिपयांशमत्रमंबवरे ननाङ्गश्रय दोषसः मनसेन । त बादिदं चक्षुषमिति मत्रव्युदस्थं किञ्चने ति पदम अरू५ $2aटरूपेषु ५ दपि थर्व गुण एकस्मिन् ब्रह्मणि सर्वेभबन्धाभव प्रेक्ष्य इति प्रश्न वे इवशब्दोऽप्येनदशयः – अयं मधः कळवलपमर्षि । तत्र, '^नसैवेदमाप्त । तत्र कलत्रयों १६मन्त्र , हामुत्र च स्थितं महाक मेज (इइ जन्मनि जः लोके स्वर्गादिलोके व अंग्रेम) इति द्विषो य सर्वं प्रभरेण जपण एंक ११ , अ नेन मन्त्रेण प्रयदि । मन्त्रोऽयमनस्तरमन्त्र परमार्थप्रकाशिका मध्यम तः । एवम थर्गः संभवनि - इ गन किन किमपि अनु नाना । (यत। पृथभूतमित्यर्थः । ननेति धिनायेंऽयमिलि, प्रथमननागमिमृतं©सतर धोऽपि हेयम एधेवानुत्रष्टव्यम • जगन् मधे महायैरुपेणेव स श्रुय्यमिति । एवं सर्वावृधभूतभारत्षषयश्चन् Qगतान् विशेषा ह एतदः वेनेति । संगृहीतश्यैतन्मन्त्रार्थोऽस्मामिः श्रीवेटेशब स्याणचरिते इहति यद् उ वा न किञ्चन प्रयतो यश्च धूध न कर्यतः। तथन्तजन्मस्थितिहेतुरध्ययं मयीश्ररेऽन्यत्र र सन् पर भन् ॥ (३, २१)
--.-: ---. - ,- , , १२> अस्य वाक्यस्य परैरप्येवमेव व्याख्यातवान्नांन वाक्ये प्रपञ्चमिथ्यात्वप्रति याश कार्या । विज्ञानमात्रस्तिवनिरासिभिः“ नाभव उपलब्धेः", " न स्मादिवत् ", " न भावोऽनुपलब्धेः " इति , सर्वशुभ्यचनि " सर्वथाऽनुश्यते " ति सूत्रेण च प्रपञ्चमिथ्यात्ववादस्य निरस्तवः तत्र हि – विज्ञानमेव तेत्वम्; नश्यत् परमाणुसमुदायरूपं तदार ब्धा | वा किञ्चिदस्ति ; परमाणूनामप्रामाणिकत्वम् । तेषां क्षणिकानां समुव अंभवात् । निरत्रयत्रेषु परमणुषु संयोगस्य व्याप्यकृतिवाव्याप्यवृत्तित्वविक स्वेन अवयवेष्वयविनः कृत्स्नैकदेशविकर'दुःस्थस्वेन च परस्परसंयुत। आश्रितवयश्यासंभवाच । ‘बझार्थानामान्तविज्ञानसंबन्धानेिपणेन तf अंभवाच; संबधं विना विषयवे सर्घविषयाणामेकस्मिन्नेव विज्ञानेऽवभ (त् । न च /lथभावे नीलपीतादिशनानां निरालम्बनवापातः ; ज्ञान नीलभीताद्यरत्धात् ध नीलादिकं ज्ञानभिनं ज्ञानोपलभध्याय्योपभ 1 ज्ञान । व्याप्यस्त्रस्याभेदेऽपि संभवेन न दृष्टवानसिद्धिः । अनयोरभेदे, अहमिदं जानामीति क्रियकर्मकर्तृभावेन भदाव ध इति वाच्यम् – तस्य द्विचन्द्रज्ञान भ्रान्तत्वात् । तथाऽऽहैं. 'सहोपलभनियमादभेदो नीलनदियोः । भेदतु भ्रान्तिबिज्ञनैइपश्चन्द्र इवाद्ये ॥ अविभागोऽपि बुढ़वास्मा विपर्यासितदर्शनैः । Alp४कसंवित्रिभेदवनिव लक्ष्यते । । ननु सर्वस्याप्यन्तरत्वे बसवावभासः कथमिति चेत् । - न - उपरि स्थि दीनमुपतां भूमिष्ठलावभासकम् पाळवावभासस्यापि अभवत् । । ज्ञानं कुडाशनमित्येवंरूपज्ञानपक्षपानस्य ज्ञानगतं विशेषमन्तरेणानु यं विषयसायं ज्ञागस्ययुपगन्तव्यम् । तेनधनीकृते ज्ञानगताकारे अ 1. तर, क. छ, बाह्यर्थानमि यारभ्य यात्रभासप्रसंगदेत्यन्तम्
। ---- ~ 3 १ # अ G# थि पुष्मदपार्थीिका बहिरर्थकरुपन्ना । स्वप्नादिवचेदं द्रष्टव्यम् । यथा हि मरीच्युदकगन्धर्वनगरादिप्रत्ययाः विनैव बाधेन प्राञ्जग्राहककिरा भवन्ति नागरितप्रत्यय। अपि । प्रत्ययवाविशेषात् । कथं पुनः असनि बातोऽथै : यमुपपद्यत इति चेन्न -- वासनावैचित्र्यस्यैव नियामकयात् । ॐ सारे बीजाङ्करक्स ज्ञानानां वसनानावन्योन्यनिमित्तकत्वेन चिश्यानि । भी बार्थस्येत्येवं प्रत्यवस्थिते योगचरे पक्ष्याचार्यः • नभाव उपलब्धेः । न वृकवभव चार्थस्य युक्तः । कम्मत '
- । उपलभ्यते हि प्रनिप्रत्ययं बालोऽर्थः स्तम्भकुड्यादिः । न नोपः ।
यैवभावो युक्तः । यथा हि कश्चिद्वज्ञान एवं भुजिसिह्नां तृप्तिश्चानुभवन् ४ भुञ्जे ; न च तृष्यामी' ति, नद्वन् इन्द्रियसन्निकर्षेण त्रयमुपलभमान दर्थम् , 'नाहमुपलभे ; न च सोऽस्ती' ति ब्रुवन् कथमुपादेयवचनम्यात एवं ब्रवीमि, ‘नैवार्थमुपलभे ' इति: चित्र ‘उपल5िधयनिरतं नोए. ब्रवीमि । बाढमेवं ब्रवीषि. | निरङ्कशत्वात् ते तुण्डस्य । न तु युत थे । यत उपलब्धियतिरेकोऽपि बलदर्थम्यपगन्तव्यः५ 1 उपल कश्चिदुपलब्धमेव लभः कुड्ये वेयुपलभते । गुपलब्धिविषयत्रेनैव दीन् सर्वे लैकिक उपलभते । ननु बाधस्यार्धम्यासंभव उक्त । न । प्रमाण प्रधृष्यप्रभृनिपूर्वी हि ।
- न तु संभवसंभपूर्विके प्रमाणप्रभृत्यप्रवृत्ती । यत्र यदि प्रत्यक्ष
भेनापि प्रमाणेनोपलभ्यते, तत् संभवनि । यतु न केनचिद्घुश्लथते ति। इह तु यथाभवं मंत्रैरे प्रमथै बौऽर्थ उपलभ्यमानः कथम् . ने यदुक्तम् -- स्वमादिमन्ययवन जागर्तिप्रत्यया अर्षि वनैव व यः, प्रययवाविशेषादिति, तत्राह, " वैधर्थाच्च न भुवनादिक" दिवत् ‘जागरितप्रत्यया भवितुमर्हति । कस्मात् ? वेधथत । किं |म् ? बाधाबाधीौ। बध्यते हि स्वमोषलव्यं नु बुद्धस्य –‘मिथ्यैव मन ये में महर्जनसमागमः। न ह्यन्ति महाजनसमागमः । निद्र(ला)नं तु मे । । तेनैष भ्रान्निरुद्धभूवे' ति । एवं मायादिष्वपि भवत यथायथं बध जागरितोपलब्धं स्तम्भादि कस्याश्चिदप्यवस्थायां बध्यते । तत्रैवं सति न शक मिथ्या जागरिताफ्डॅब्धिः, उपलब्धिवत स्वप्नोपलब्धिवत् ' इति, उभः स्वयमनुभवता । ने चे स्वनुभवापलापः प्रज्ञमानिभिर्युक्तः कर्तुम् । तस् । व्यतिरिका बाखौंऽचाधिने ऽभ्युपगन्तव्य “ इति । एवमेव सुत्रे यावतां परेषं प्रपञ्चमिथ्यावादः कथं संगछते । ठि । ननु न विरोधः । ज्ञानार्थयोरभेदो योगाचाराभिमतः । वयं तु भेदम मिथ्यात्वं नम इति चेन्न - अथमिध्यावस्यैव योगचराभिमतत्वा था ज्ञानमयाचथसत्यवारयतरप्रमत् । ननु अर्थतुच्छवं तदभिमन्न ३ तन्निरासेनानिवांच्यवं ब्रूम इति चेन --तुच्छत्वमिनि किमप्रतीतत्वं Eि ३; उन प्रतीमस्येऽपि बधाईन्वम् ? न तावदप्रतीतवं योगचाराभिमत लोभनियमस्य तैरुच्यमानत्वात् । द्वितीये तु शर्वेषप्रमेव तेषां युष्मक स्वे सति बाधाहत्क्षोभयाभिमतत्वात् । अनु व किञ्चिद्वैषम्यं भवतां प्र ग्रन्थान् , तदनमपि सूते विक्षतम् ; कारणदोषबाधकमभ्यययोरनिर्वाः प्युपाधित्वेषपतेर्वशिष्टवत्र न हैि अनिवांच्यपस्पर्श कश्चिदुप न, यस्य । अभ तन्त्रे म्क्कयाख्यानविरोधोऽपि परेषां दुस्तरः । अथ -- एनम् स्वमभ्य करणदोषवधकप्रत्ययभ्य वैधीमन्धर्वोक् स्वमज्ञानिनां निर्विषयत्वम् ; प्रत्ययसमन्यस्य निर्दिष्टयवसंभवात् । बहनुर्विद्धश्च' इत्याहाचार्यः - " ने भावोऽनुपलब्धेः "। केवलम्यार्थशः य में भावः संभवति । कुतः? कचिदप्यनुपलव्धेः । न शकर्ते कस्य या जनस्य कचिदप्युपलब्धिः । स्वमज्ञानादिपीश्वरसृष्टपदार्थानां सः । शून्यत्वमिति स्यातिनिरूपणभाष्ये प्रतिपादितम् । किञ्च सर्वेषां ज्ञानान (वे, भवद्भिः साध्योऽध्यर्थं न सिद्ध्यति : निसकवनानुमानज्ञानस्य ' पत्वात् । तस्यार्थववे ज्ञानवस्य तन्नैकान्तिकत्वात् सुतसमर्थशून्यत्वासिद्धिं एवमस्मिन्नधिकरणे ज्ञानातिरिक्तविषयासत्वनिरासेन विषयाश्रयशून्य सेन च प्रपञ्चमिथ्यात्वं निरस्तम् । अथ सर्वशून्यवादनिरासेनापि पावं निरस्यत्याचार्यः अत्र सर्वशून्यवादी माध्यमिकः प्रत्यवतिष्ठते - शून्यवाद एव हि । अश्व । शिष्यबुद्धियोग्यतानुगुण्येनार्थाभ्युपगमादिना क्षणिकत्वादय उ* alनं बध न सन्ति । शून्यमेव तत्स्त्रम् । अभावापतिरेव च । में बुद्धस्यभप्रायः । तदेव हि युक्तम् । शन्यस्य अहेतुसाध्यतया
- ः । स एव हि हेतुरन्वेषणीयः । नश्व सन् भावदभावच नोत्पद्यते
२ तावत् न कस्यचिदध्युपतिर्दष्ट । न हि घटादिरनुपमृदिते पिण्ड । नाप्यभवदुत्पत्ति; संभवति । नटे पिण्डादिके अभावादुत्पद्यमानं प्रभावात्मकमेव स्यात् । तथा स्वतः परतश्चोत्पत्तिर्न संभवति । स्वभः है आश्रयदोषप्रसन्नता । प्रयोजनाभावाच्च । परतः परोपनीौ परस्वाविशेषात् । म उपतिप्रसः । जन्मभावादेव विनाशस्याप्यभावः । अतः शून्यमेव त जन्मविनाशसद्मदादयो अन्तिमात्रम् । न च निरधिष्ठानभ्रमसंभवात् नै कि इन परमार्थिकं तमाश्रयितव्यम् -– दोषदोषश्रयत्वज्ञतृत्व । ऽपि भ्रमोपपीलिबत् अधिष्ठानापारमार्थेऽपि भ्रमोपपत्तेः । अतः शः इति प्राप्ते उच्यते -- " सर्वथाऽनुपपतेश्च" । सर्वथाऽनुपपतेः सर्वशः भिप्रेतं न संभवति । किं भवान , भनें सदिति प्रतिजानीते, असदिति या वा ? सर्वथाऽपि तवाभिप्रेतं तुच्छवं न संभवति । लोके भावाभावशः त्यश्च विद्यमानस्यैव वस्तुनोऽवस्थाविशेषणोचरस्वस्य लघश्यायसिद्धत 'सर्वे शून्यमिति प्रतिबानना, स्वं सदिति प्रतिजानतेव, सर्वस्य । भावयाविशेषयोगतैश्च प्रतिज्ञ। भवतीति भवदभिभना । तच्छता न कृ कुद संभवति । किञ्च कुतश्चित् प्रमाण शून्यमुपलभ्य शून्यत्वं सिषाधयिषता स्य समभ्युपेत्यम् ; तस्यासत्वे तु सर्वे सत्यं स्यादिति सर्वथा सर्वर शुपतमिति हि स्थितम् । नन्वत्र निरन्तं तुच्छत्त्रमेत्र; न मिथ्यास्वमिति चेन्न । प्रथमिथ्याल स्य तसाधकममणम्य च सन्त्वमियत्वविकल्पेषु सर्वथा प्रपञ्चमिथ्यात्वसि प्रमेयदौःश्यरूपसर्वथानुपपत्तिभ्यायसाभ्यात्। लिहूपितश्चैतासाँडैजिज्ञास। । प्रपञ्चमिथ्यात्वानुमाननिरसभाष्यव्याख्यानावसरे । तुच्छब्यावृत्तमिथ्या फ्त्वाच । तथाहि - न ताक भवदभिमनं मिथ्यात्वं प्रतीतत्वे सति । शशध्देरपि प्रतीत्यादेरविशेष । ‘शब्दज्ञाननुपाती वतुः प:’ इति हि योगसूवम् । यदि शशभृन्नादिर्न प्रतीयते , तर्हि त्वयैः । वक्तव्यम् -- अप्रतीतम् , ' स्यातेर्नासन् ' इति व्यतिरेकदृष्टान्तभूमि कथं निर्दिष्टमिनि । अथ यदि प्रत्यक्षप्रतीनौं विवक्षितम् , तीनुमानादि मंश्चावप्रसन्नः । यदि तु प्रमाणप्रतीतत्वं विवक्षितम् , तर्हि बध्यवयाघ एव न प्रनिपनोपार्थ बाध्यन मिथ्यास्वम् : शृङ्गादिनिपत्युषश्रे शश आवहत् । न च वममनधकरणाभावप्रनियोगिवं मिथ्याम् ; घटक देशकालयोः तदभात्रम्य याघानlत् । यज्ञ घटाद्यधिकरणे स्वपसमाश्रयो । १ तत्र तदभवसिद्धिरिति , तदभ्याशमात्रम् । तदानीं सरस्वपि ज्ञानप्रसारणमिन्द्रियाणामुपसंहरेण ज्ञानस्य विषयसंबन्धाभावादेव तद |ा ततनदमावासिद्धः । अत एव सदसदनेित्रीचनीयत्वं मिथ्यास्वमित्यपि । असत्स्वेनैव निर्वचनीयम्य मिथ्यार्थस्य सदसदनिवचनीयत्वायोगात् । त्रपभेदनऽपि सुरनिम्त । पारमार्थिकसत्यसत्स्वाभ्यामेव सर्वव्यवह व्यावहारिकप्रतिभार्मिकसतयोः कल्पनागौरवहतत्वात् । अप्रामाणिकवच ४ यतrfधEuवमeकालत शयवदवैलक्षण्यं मघवदस्येति कारत् । तैः परमर्थतयाऽीकृतम्य तु कस्यचिच्छुद्धस्य जगदध्यासान त् । सर्वप्रमाणविषयस्य तस्य शशविषणदिममानयोगक्षेमत्वाच्च । ननु न वेषणसमानयोगक्षेमस्वम् : ‘ढं वव अक्षणो रूपे मूर्तश्चामूर्तच्चे' या तस्य मूर्तामूर्तादिरूपस्य, सर्वस्य चे, 'नेति नेतीनि निषेधेन सर्वनियो स्वेन श्रयैव परिशेषितवादिति चेन्न – तस्याः श्रुतेः"प्रकृतैतावत् धनि ततो ब्रवीति च भूय " इति सूत्रोक्तन्यायेन ब्रमणः परिच्छेदनिषे य प्रागेवोपपादितवात् । प्रमाणान्तरप्राप्तस्य ब्रह्मपतय स्वेनैवोक्तस्य )श्रया स्वयमेव निषेधायोगाच्च । न च निर्विशेषम्य मिथ्यास्वे निरधिः योगः, मिथ्याभूतस्यैव ' नस्य निषेधाधिकरणस्वस्य शशविषाणादेरित्र । ! दवत् । असlऽपि हि व्यनिरेकेदहरणस्वं तेषामिष्टम् । न च निर्विशेषस्य मिथ्याभपदकनिषधशास्त्रमृभ्यक्षा । ' सखे शून्य मवचनस्यैव निर्विशेषनिषेधकम्य मुलभयात् । न च वृद्धागमम्यप्रामाण्यं ३ ध्यात्ववादिन ; आधिकभां वेदनश्चप्रामाण्यभ्यैव नदिष्टःखेन । भूतक्चनस्यैव मृग्यवात् । यद्वा, ' हे व ब्रह्मणो रूपं ' इति प्रकृतत्रत्र कया तदभिमतं 'नेति नेति ’ इत्यादिवचनमेव प्रकृतावपत त्रे तु ; ‘नेह नाने 'त्यादि वा । न च तन्निषेधाधिकरणदौर्घटयम् । माध्यमिकाभिमतस्य शून्यमचभ्यैव । धिष्ठानत्वनिषेधाधिकरणचय संभवन । तस्मात् माननरप्राप्तजगत्य । जलधर्मप्रतिषेधे ब्रम कुतो न प्रतिषिच्येत । ब्रह्मव्यतिरिक्तस्य सर्वस्य । निषेधे अखण्डार्थवदन्तवाक्यगतयोग्यता/य अप्यसत्वेन तत्समसत वाक्यस्य)र्थभूतब्रवणोऽप्यसत्वपातान् । प्रपञ्चस्य शशभृहदवनिधरूपत्वाघनाच्च। न च --- न स्वरूपेण ( ।
- किंतु परमार्थिकवाकरेणेति वाच्यम्-- स्वरूपस्यनषेधे अबाध्यबल
र्थिकत्वस्यापि सवन तथापि निषेधानर्हत्यात् । ननु सत्यनिषेध एव = । ५। अन: ‘नेह नानार्ता (नि संत्वनधात स्पgण निषेध एकचैवानुद्रष्टव्यमेतदश्रमेयं ध्रुवम् । ( 'दाविशेषश्चेष्टयादिति चेन्न – तर्हि, " नाभाव उपलब्धे " रित्यधित्र अस्य दुर्निरसात् । किश्व चैत्यवन्दनवाक्यार्थस्येव, "उयोतिष्टोमेन यजेत स्वर्गकामः 'इ र क्यार्थस्यापि, नेह नाने ' ति स्वपन निषेधे यौद्धशास्त्रस्येव वेदाना ये तन्मते दुर्वारम् । 'न च उभयोरसदर्थस्याविशेषेऽपि, ‘ज्योतिष्टोमेने र्थस्य बौद्ध भिक्षमांचूनिमयवश्यानभिषिक्श्यावहारिकसस्ययाभ्युः चैत्यक्दनवाक्ये तस्याप्यभावाद्वेषयमिति आच्ग्रम् -- व्यावहारिकवस्य अ लवे सति । यौक्तिकनव णासइवरूथया तादृशवस्य यथावस्थि संभवेन तद्विशिष्टार्थप्रतिपादकवेदनामप्रमण्थभ्य अकामेनष्यनकरणीयल अपि च, 'नेह नानकर्त' ति प्रपञ्चमसनिषेधपक्षे व्यवहारसिद्धया निषेध्यस्वेन नश्रुबिधन्याघझरेकमनभासिकमहानिंधपर्लमेघम्याः यम् । अनथ परं प्रथश्च पारमार्थिकमनाधा अनीकरे सतात्रयशभ्यस्य यमेवातीत परयां बौद्धवैषम्ये दुर्थचः । स च, नेह घटेऽती न पाशमार्थिकसतैव निषिध्यतामिति वाच्यम् , ‘नेह घटेऽती ति वाक्षरं सिद्धसत्वयैव निषेद्धे युक्ततया सत्वान्तरनिषेधस्यासंभवात् । इतरथा ही' त्यस्याः श्रुतेरप्रसक्तमतिषेधतापातात् । उक्ताभियुक्तैः वेदोऽनृतं बुद्धकृदागमोऽनृतः प्रामाण्यमेतम्य च तम्य बानृतम्।। गोदाऽनृतो बुद्धिफले तथाऽनृते यूयश्व बौद्धाश्च समानसंसदः। । इत्यलं प्रसक्तमुप्रसक्तय। प्रकृतमनुसरामः ॥ १९ ॥ एकचैवानु द्रष्टव्यमेवदश्रमेयं ध्रुवम् । अप्रमेयम् अपरिच्छेखें
- एतत् सर्वभूतात्मभूतं जन एकध्रुव एकधेनैव अनु अवणादेः ५
अमित्यर्थः । व्यास यैस्तु, " एकधैवानुद्रष्टव्यम् । केषाञ्चित् स्व यपरतन्वधं । न भन्नध्यम : अपि त परमात्मनः५तन्त्रतया एकत
। । विरजः पर आकाशादज आत्मा महान् ध्रुवः ॥ २० ॥ तमेव धीरो विज्ञाय प्रज्ञां कुर्वीत ब्राह्मणः । नानुध्याया' द्वहूञ्छब्दान् वाचो विलापणं हि तत् ।। इति । }. ननुध्यायेत , भा. प्रमित्यर्थ इत्युक्तम् । ‘नेह नानास्ति किञ्चने' न्यपि, अब्राहमकर यत' इयप्युक्तम् । तदपि युक्तमेव; मदुक्तमपि ; फार्थवीर्यवसः पीतं द्रष्टव्यम् । विरजः पर आकाशादं च आत्मा महान् द्यु केः रागादिदोषरहिनः आकाशात् अव्यकृकशदपि परः तस्यापि । इत्यर्थः । ध्रुवः स्थिरः । अनाशीत्यर्थः । अजः उत्तरहितः । एव (म ।। २० ।। तमेव ब्राह्मणः। तादृशमारभनं धीरः प्रज्ञशाली विज्ञाय ? भ्यां ज्ञात्वा प्रज्ञां निदिध्यासनं कुर्वीतल्यर्थः । अत्र द्रबाणग्रहणं द्वि भणम् । यद्, त्रघात इति ब्राह्मणः अधीतवद इत्यर्थः । ननु हून् शब्दान् । बहून् शदन बभगुणानुवर्णनहिनान् नानुध्याया येदित्यर्थः । तत्र प्रयेrजनं ब्रह्मविदो नास्तीति हेतुमाह -- वाचा विस् |न् । नन् ‘अब्रगुणवर्णनादिकशब्दानुध्यानादिकं हि वाचो विर निसाधनम्; श्रमैकफलकमित्यर्थः । इत्तिर्मन्त्रसमाप्ती ॥ २१ ॥ । 1. तदष्वरुदम् . स्व. ग. 34. तेन वागनुध्यानादिः, स्व. ग. तदपीति । सपी इहेति जगन्परम् । एकधेनुद१८थमयत्र दप्रिल प्रसंग मध्याहार्यम् । बपत्रै हेति प्रकृतपरम् । उसके चनध्याहारेणसरेलेच यं तुभयानुकुम 1 अनुपेक्ष्यछस्मदनुकूलं परम्यानम् उकमनुदर्शनं विहाय प्रां कुर्णतेति विदुषान् प्रफ़त तर्निविचथर्वथयि पन्नयं वक्ष्यति तमेवेति ! ननुयाये बहून् दानिति । परमात्मानुभवानुर ल _ *H# _ = xm TE . n,GS==
= स य एष महानज आत्मा, योऽयं विज्ञानमयः प्राणेषु य एषोऽ आकाशस्तस्मिञ्छेते. स त्र एष - शेते । स एषः प्रश्नेर्दिष्टः अज आत्मा । महान ध्रुव ' इति योऽर्थं निर्दिष्ट आरम , अयम् , ‘कलम म ४ । विज्ञानमयः प्रणेषु हृञ्चन्तयत' रिनि पूर्वनिर्दिष्टे यः तस्मिन् जीवाः । । तदन्तर्यामितया वर्तत इत्यर्थः। अत एवो|सस्त्र, आत्मन्येव से 'नि यति । अत्र दृश्चन्तयिभ्य व्याख्यानं य एषोऽन्तर्हदय ३ तेरित्यस्य व्याख्यानम् आकाश इति ; ज्योतिराकाशशब्दयोः प्रकार कस्वेनैकर्थकत्वात् । अतोऽत्रकाशशब्दो जीवषर एव । ननु " क|मादीतरत्र तत्र । चयननादिभ्यः " इयधिकरणे, " बजसके । |काशे शयानम्य वशिलादिश्रवणात् तस्य शयनस्य परमभवे सति तदा॥ येन आकाशशादस्य, 'तम्यन्ते सुषिरं सूक्ष्म मिति हृदयान्तर्गतस्य सुषिरश स्याः शम्याभिधाथत्वमवगम्यते ’ इति भाष्ये श्रुतप्रकाशिकायाश्चात्र य भूत।काशपरस्वं समर्थितमितिमिव) प्रतीयते । असः तद्विरुद्धमिद मैवम् । 'दहरोऽस्मिन्नन्तर आकशः " इति छान्दोग्यगतकशशब्द आकाशशब्दम्य परमत्मपरत्वं नम्तीत्यवैद भाष्यादिनवर्यात् । 1. अगं परमात्मा , • विज्ञानमयः प्रणषु - - क. स श एष महानज इति । एतद् ऋणान्तम घायद्यवत् बक्यमिदं हि औधस्य महदभेदबोधकं प्रतीयत इति जीवो , किंतु महानिरथाशप अत्र यत, न च युक सूत्र , faणुरतच्छरि त्रिचेनेतराधिकरात्” इति । बाद परमात्मन: {आहाशशयनब। सर्व वशित्वाद्यर्थ विधायकम' योऽयं दिनमथ इत्यादी दो न विधायकः । तत्र यथविज्ञानमयामेदोऽत्र सर्वथा न प्रतीयते, तथा स्वयं । कृता । योजनान्तरेपि प्रमणान्तर जीवषयोपैदस्य संप्रतिपत्स्वात् योऽयं विज्ञान बलिमुमुक्षर्बभ्राणपत्रित विनिमयओवरूपो यः स मह नमेति विज्ञानमयाः युतं विज्ञानसंयुक्थमेव प्राप्तमन्यते । में केवलं श्रुत्यन्तरम् , ‘तस्यास्य जनक : थोर्गुरुणभूतं महाभारतं अनध्याह्नवल्क्यसंवादमनुस्याप्येवम । यथा - -- ~== -= = = = -= = ---- = -- -सर्वस्य वशी सर्वस्येशानः सर्वस्याधिपतिः ; केचितु - ‘भाष्यानुरोधात् अन्सहृदये यो भूताकाशः, तत्र विज्ञ त्माि शेत इत्यर्थः। अस्मिन् प्रकरणे, ‘प्राज्ञेनाभना संपरिषतः , प्र ऽश्वारूढः ' इति सुषुप्युकाभ्योर्जीवधरममभेदप्रतपदनेन विज्ञानमय घुस जीक्य, महतश्च परमात्मनः अभेदासंभवात् विज्ञानमयशब्देन तच्छ मैवाभिधीयते । ‘महद्तमनन्तमपारं विज्ञानघन एवैतेभ्यो भूतेभ्यस्सु वानुविनश्यती' ति मैत्रेयीत्रालयोक्तरीत्या विज्ञानमयशब्दस्य, "अवस्थ खः " इति सूत्रोक्तन्यायेनत्रान्तर्यामिपरम् - ३याहुः । केचित्तु - योऽयं विज्ञानमय इत्यत्र, 'कतम आम येऽये विज्ञ । पूर्वनिर्दिष्टजीवस्य प्रत्यभिज्ञालेशेन प्रहणं न संभवति ; तस्य, महनने ३ आयसंभवात् । अपितु विज्ञानमय इति साक्षादेव परममन निर्देशः - ३: तमेव मुमुक्षवास्यं विशिनष्टि सर्वस्य वशी सर्वस्येशानः सर्वस्याधिः १ ब्रह्मस्दादेः वशी। सङ्ग शम्य वशे वर्तते । उक्तं च, ' एत स्य प्रशासने गार्गि सूर्याचन्द्रमसौ विधृते' तिष्ठतः 'इय'द । अतश्च प्रश वक्क्षणममन्वमुक्तं भवति । सर्वस्येशान इत्यनेन नियन्तृवलक्षणमात् याधिपतिरिति शेषिकदलक्षणमामवमुमिनि द्रष्टव्यम्। इदञ्च छन्दोः |यप्रतिपन्नमयकमन्दीनामप्युपलक्षणम् । उक्तं च भाष्ये " वशित्व नेयकं श्रुत: छान्दोग्यश्रुनस्य गुण9न्यतमभून मन्यसंकल्पवस्य । सत्यसंकल्पवसहचारिणां मन्यकामादीनामपहृत्रषष्पत्र ("नॉल मद्र ती"ति । तेनंतं नाभिनन्दन्ति पश्चर्विश्वध्यच्युतम् दल यथा स तेथीभूतः षशमनुपश्यति । अन्यपश्व राजन् स परस्तथाऽयः पञ्चविंशकः । तकदनुपश्यन्ति क एवेति साधवः ।' इति । । भाष्यथनिशनशासा योयमित्यवे. शेक्स्थतस्याभावात् , ' स । अयमात्मा सर्वम् यत् आत्मेयन्सस्य तथैच कीत्यनेनान्वयः; न तु शेत यनेनेति विमुञ्च -- ---- SR - BAL. साधुना कर्मणा भूयान् ; न एवासाधुना कनीयान् ; एष सवे भूताधिपतिरेष भूतपाल एष सेतुर्विधरण एषां लोकानामसंभेद स न – कनीयान् । साध्वसाधुकर्मकृतकर्षापकर्षशभ्य इत्यर्थः । रः -- असंभेदाय । सर्वेश्वरः सर्वनियन्ता । भूतानां = प्राणिनामधि५ । भूतानां पालः रक्षकः । एषां सर्वेषां लोकानाम् असंभेदाय असांक णः धाकः सेतुरप्ययमेव । अनेनेश्वरेण सेतुना अविधार्यमाणादिमे लो दि। भवेयुरिति भावः । । अत्र ब्राझमप्रकरणोपक्रमे, आमै वेदमग्र आसीत् पुरुषविधः' इति देने |स्य नरायणस्यैव प्रस्तुतत्वादिह तयैव सर्वेश्वरत्वादिकथनमिति न देवत । वकाश इति द्रष्टव्यम् । इदञ्च वक्यं गुणोपसंहारपादे चिन्तितम् – य एषोऽन्तर्हदय आक र शेते सर्वस्य वैशी सर्वस्येशानः ' इति आकाशशयनचधशित्वादिगुणविहि आस्यः छान्दोग्यदहरविव/प्रतिपादितमहरुषाप्मवादिगुणाटकविशिष्टाकाशाद्ि कपभेवद्विभेद इति पूर्वपक्षे प्राप्तेऽभिधीयते – “ मादीतरत्र ( नादिभ्यः ” । तत्र चेतरत्र च स्थलद्वयेऽपि कामादिविशिष्टं ब्रौनैवोपस् यतनत्वसेतुचविधरणलादिभिर्वर्धक्यम्यभिज्ञानात् । वाजसनेयकभूतवशि छान्दोभ्यश्रुतसत्यसंकल्पवक्तितिरूपतया रूपभेदाभवत् । ‘परं ज्योति स्वेन रूपेणाभिनिष्पद्यते’ इति, ‘ अभयं वै बन्न भक्ती त चोभथ प्तिरुपफलसंयोगविशेषाच्च । इयांस्तु विशेषः - छान्दोग्ये दहराकाशे । स्यर्थः । ननु सर्वस्येशानः सर्वस्याधिपतिरितीदमे किमिति पुनरुकम् अर ५ण भूताधिपतितोन चेष - पूर्वमनुप्राप्तम् ; धातनवार्य ः। पूर्व हि, सर्पस्य वंशी सर्वस्येशन. सर्वस्याधिपतः स एष महानज ययम् । वाक्यभेदे प्रमnभावात् । तथा च बशिवेशनबधितत्वनिबन्धनतम शनि कथाक्षर्थः । अत एवमतमुक्तं भवतीयदिना। पदत्रयस्यामवोप मि भाषितम । एमबितानामीशानमिवधारयनमैदम्पर्येष बिधानेन त A ---- -- । म8CE. स ये * ltg: * < | मधर्मसद्भावात् आकाशशब्दितस्य परमात्मस्वमः न भृतकशत्वम् । वाजर आकाशे शयाने एव परमारमलिङ्गसद्भावात् शयानस्यैव परमल्मिकम् ; य तु भूतकशवमिति । ननु, ‘नेह नानास्ति किञ्चन ’, ‘एकयैवनुद्रष्टव्यमेतदप्रमेयम् , नेती' त्यादिपूर्वोत्तराधयैः निर्गुणमेवेह व्र प्रतिपाद्यते । छान्दोर्भ णम् । अतो निर्गुणसमुणब्रह्मविद्ययो मैयासंभवात् वाजसनेयकमृतमोक्षार्थं सने गुणानां लोष एवेत्यत्राह, “ अदरादलोथ: । वजसनेयकेऽपि, । सर्वस्येशानः , ‘एष सर्वेश्वर एष मृतधिपतिरेष भूनलः' इति क्षुर् |पदेशहूणेष्वादरः प्रतीयते । अतो वाजसनेयकश्रतदक्षरविद्यया अपि र |व न गुणानां लोपः कार्यः । ‘ नेह नाने ' त्यादिनिषेधानामत्राआरमक येन विहितगुणनिषेधपरस्वभावात् । ननु छान्दोग्ये, ‘तध इहात्मानमनुविध मन्येतांध सत्यन् ? सर्वेषु लोकेषु कामचारो भक्ती' ति छान्दोग्य()दहरविद्यायाः सर्व चारलक्षणमांमारिकफलसंबन्धः प्रतीयते । वाजसनेयके तु, वल भवती ' ति । मुक्तिफलकचम् । अन नानयोर्वधयों क्य "युपस्थितेऽमस्तद्वचनात्" । उपस्थिते = ब्रमोपसंपने प्रत्यगात्मनि अ पलैरेव हेतोः सर्वलोककामचारः श्रूयते, ‘परं ज्योतिरुपसंपद्य स्वेन रूपे |द्यते । स उत्तमः पुरुषः । स तत्र पथेति , 'तस्य सर्वेषु लोकेषु का। "ति। सर्वबन्धनविनिमुक्तानुभाव्यफलतया हि सर्वलोककामचरः श्रयते भयगतदहरविद्याऽपि मुक्तिफलैश्च । अनो न विद्यभेद इति तत्र स्थि एतेन वाजसनेयकातहर्दविद्या निर्गुणवञ्चति वदसः परे प्रयु ( हि सति । छन्दोम्यसगुणहर्दविधेयममर्थनस्य च १धस्परगुणोपर । 'नस्य चासन्नतिप्रसङ्गात् । न च निर्गुणायामपि विद्यायां र्थमेत्र सगुणविघसंबन्धिगुणोपसंहारः संभवतीति वच्यम् -- नि य च बLU: माणत्वlueर्वनिपातनेः निLE |तो निर्गुणस्य व्रक्षणः सगुणस्वेनोपासनमात्रेण निकषं नास्ति; ब्रह्मणो वः गत्वादिति परैरेव सगुणावे अपकर्षमनोध्य तस्यावास्तववेन परिहास्य । किञ्च लोके हि स्तुतिर्विधेये रुच्युपादनेन सप्रयोजन । न चात्र निर्भ नस्य व विधेयमस्ति । प्रतिपद्य च निर्गुणे ब्रह्मणि सगुणत्वप्रतिपा 1 स्तुतिश्च निर्गुणप्रतिपत्तिलक्षणशेषिबिरुद्धा । अतः “ कमादीत करणे परेषां विवैक्यगुणोपसंहाराभिलपनं दुर्थपादमिति यस्किञ्चिदेतदिः यच्चेदमुच्यते, निर्गुणवाक्यसंनिधिपठिनम्य, ‘ सर्वस्य वशी' त्यादिगुण वाक्यस्य निषेधानुवादकन्यैकयावयवसंभवे चाक्यभेदेन गुणक 1,--- तन्न' - वर्शावादीनां गुणानामन्यतेऽप्राप्तेः । श्रुतिप्राप्तस्य के, अहिंसात्रयमनीषीमीयहिंसायाःअप्रहणवाक्यश्च षोडशिग्रहणम्य, ‘अ वक्ष्यश्च नवम्य निधकं किं न स्यात् । कि, ‘ मृदुमृदे' त्यादिवि स्व सेट्' इत्यादिनिषेधभ्येव सगुणधावयमेत्र निर्गुणत्रनिषेधकं किं न स जगर्जुवाग्निसमाधयादिगुणः निषेधयन्स ति वक्तुं शक्यम् नि अगदारोपाधिष्ठानचन । कुसमग्रसंदं ब्रह्ममयम्, ‘असद्रा इ दिति निषेद्धम , ‘मयं ज्ञानमनन्त' मेत्यनूद्यते, ज्ञाननिवर ( क्षिप्त विधमिश्याश्चम , 'नेह नानम्न' यन्द्यते – ‘विधं मत्यं मघव । वक्येन प्रतिषेद्धमिति के न म्यान । सत्यत्वं हि मिथ्यात्वमतिषेध दैवदं सर्वं ' भिति वाक्यप्राप्त जीवनप्रभेदः 'तत्रेममा 'त्यभूद्यते, नि निषेद्धमिति चे किं न स्यात् । नेह नानास्ति किञ्चने नि वाक्ये किञ्चनेत्यनेनैव निषेध्यसमर्पणस्य ‘ । निषेध्यसअॅर्षणाय, 'एष सर्वेश्वरः ' इत्यदगमनपेक्षेनवाच्च । न हि, 'न दित्यत्र निषेध्यसमर्पणाय, 'सुरां पिब 'दिनि वाक्यान्तरमपेक्षितम् । ः निषेधार्यमनुवदे, 'स ने सlधुन। कर्मणा भूयान् ' इति निषेध्यानां कर्म दीनामिव आणि तेषां व्यावहारिकसत्यत्वस्याप्यभा३५सनात् । यच्चेदमुच्यते - सगुणनिर्गुणव क्यविरोधे परस्वेन निर्गुणवाक्येना येन गुणव|वयं बध्यत इति – तदेतत् सकलजनविदितसामान्यवि अनभिज्ञानात् । ‘को) हि मीमांसको ब्रूयात् विरोधे शास्रयोर्मिथः । एकं प्रमाणमितरत्वप्रमणे भवेदिति ॥ लोके हि सामान्यं विशेषेण, साशं निरवकाशेन, नित्यं नैमिति तिकं काम्येन, अतिदिष्टमुपदिष्टेन बध्यमानमप खोचितसत्यमनुसम नीयं दृष्टम्; न तु मिथ्याभूतवस्तुविषयकतया । ततश्च सगुणवा । गतवस्तुविषयसमर्पणेन संभावनां कुर्वन् कथं नोपहास्यः । अतोऽलNषच्छेदनयानक्तारादुत्सर्गापवादनयेन निषेधस्य विशिष्यविीं णविषयक्रम कल्यवत , उपाध्यनुक्तपूर्वकमुक्तानां गुणानां निरुपाधिक प्रासत्वात्, “स्वाभाविकी ज्ञानबलक्रिया चे' ति स्वाभाविकवश्रुतेः ' थित ईशनाये' ति ईश्वरत्वस्यहेतुक वञ्चक्षणात् । 'सत्यः सोऽत्य महिमे सत्यकमा"इति च तेषां गुणानां सत्यत्वस्यापि प्रतिपादन तेषां मानाः ओं निषेधार्थमनुबाद इत्यप्यसंभघात, कचिहूणानामुषास्करश्रवणमात्रेणासर ‘उतरम्मिस्तापनीये शैव्यप्रश्नेऽ ५ कठके । माण्डूक्यादौ च सर्वत्र निर्गुणोपास्तिरीरिता । पैरप्युपास्स्वेनाभ्युपगनस्य निर्गुणम्याय्यमत्यवप्रसङ्गाच, 'यः सर्वज्ञः सर्व स्वरूपोपदेशवाक्येषुपासनाविध्यश्रवणेऽपि गुणानां श्रेषणाच'वि इह भवती' ति सगुणलनस्य मोक्षहेतुत भवणेन च गुणानां सत्यवमव Fतव्यम् । गुणनिषेधभूतयस्तु अध्यमशास्त्रे गुणशब्दवाच्यत्वेन प्रसिद्धसत्वादिर ( इत्येवभ्युपगन्तव्यम् । 'कसादुच्यते संबंनि । इतो सिन् गुणः’ क्तुं शक्या वियुक्तस्य सत्वावैरखिलैगुणैः ॥ ‘नान्तं गुणानां गच्छन्ति तेनानन्तोऽयमीरितः । 'तवानन्तगुणस्यापि षडेव प्रथमे गुणाः । ' वर्षायुतैर्यस्य गुणा न शक्या वक्तुं समेतैरपि सर्वलोकैः । महात्मनः शङ्कचक्रासिपाणेर्विष्णोर्जिष्णोर्वसुदेवात्मजस्य।। ' चतुर्मुखायुर्यदि कोटिवक्त्रो भवेन्नरः कपि विशुद्धचेताः । स ते गुणानामयुतैकदेशं वदेन्न वा देवधर प्रसीद । ‘यथा रत्नानि जलदूरसंख्येयानि पुत्रक । तथा गुण। अनन्तस्य असंख्येया महामनः ।।' 'इषुक्षयान्निवर्तन्ते नान्तरिक्षक्षितिक्षयात् । मतिक्षयान्निवर्तन्ते न गोविन्दगुणक्षयात् । 'समस्तकल्याणगुणमङ्गोऽसौ स्वशक्तिलेशतभूतसर्गः । छागृहीताभिमनोरुदेहः संसाधिताशेषजगद्विनोऽसौ । तेजोबलैश्वर्यमहवचेधमुवीर्यशक्त्यादिगुणैकराशिः । परः पशण सकल न यत्र क्लेशादयः सन्ति परावरेशे । प्रमणानामनन्नयमेन परमते । उक्तञ्च अदचयै: 'मद्राणो गुणशरीरविकार भेदकर्मादिगोचरविधिप्रतिषेधवचः। अन्योन्यभन्नविषया न विरोधगन्धर्हन्ति तन्न विधयः प्रतिषेधबाध्य । अनयैव वेश अन्तर्यामित्रावरुणादेषु, 'य आत्मने ति पश्यैर्जीवगोर्नितृनिशम्यभक्षणस्य भेदस्य विहितवन् नि विषयस्लैम युक्तवत, समसहेयरहितस्य वक्षगो हेयाभषजीवेयर , हेयस्खपारमार थेऽपि तस्य निरसनीयतय हेयत्वस्सर्जनीयवत, तर्भ स अएण तत्संभईबस्वैक्यसंभव, सर्वज्ञस्य प्रेक्षणः स्वसं तं वेददानुवचनेन ब्राह्मणा विविदिषन्ति यज्ञेन दानेन तपसाऽनाशवे तहेयस्य तद्विषयविश्रभस्य वोपादानायोगात , असर्वज्ञत्वे सर्वज्ञश्रुतेविरो क्तेः स्वगतहेयानिवारकत्वायोगात्, अशक्तत्वस्य सर्वशक्तिंवश्रुतिविरो गमाईला , श्रुतिबलदेव विरुद्धयोरप्यविरोधाभ्युपगमे मीमांसा नैर’ शत् , 'पृथगामाने प्रेरितारं च मत्वाः ’ इति पृथक्षज्ञानस्य मोक्षहेतुवावेदः मात् क्षरमतीतोऽहम् ’ इत्युक्तवैलक्षण्यज्ञानव एवं, 'असंमूढः स मर्येषु त्वप्रतिपादना, जीवब्रह्मणोर्नियन्तृनियाम्यभावलक्षणभेदस्थ मानान्तराप्रह तस्य निषेधायोगात् , उपासनार्थत्वाश्रयणस्य, ‘अथ योऽन्यां देतामुपा॥ वाक्यप्रतिपनैक्येऽपि संभवत् , ऐयस्य स्वरूपोपदेशवाक्यप्रनिपनवधम् । शपरन्तर्यामिब्रवणप्रतिशद्यस्य नियन्तृनियाम्यभावलक्षणभेदेऽपि सः नषेधश्रुनयस्तु पृथक्सिद्वक्षणब्रह्मास्मिकभेदनिषेधपः इत्येव स्थित तनुपसस्य प्रकृत मनुसरम: } तमेते वेदानुवचनेन ब्राह्मणा विविदिषन्ति यज्ञेन दानेन तप। कैन। तमीदृशं परमात्मानं वेदानुवचनेन वेदाध्ययनेन, यज्ञेन, अः अनशनलक्षणन तपसः च ब्रायणाः । ज्ञातुमिच्छन्तीत्यर्थः । ( म् । भावे घञ् । अनाशः अनशनम् । अनाशकं ( कः ? कः । तच्चाशनं कमनशनामकम् ; न तु सवमननश "तिप्रसङ्गात् । यद्वा, न विद्यते । आश फलेषु यस्य तदनशम् । यः । अनाशकम् । तादृशेन तपस। फलाभिसंधिरहितेनेति यावत् । मषति, असिना जिघांसतीत्यादौ अश्वादेः सन्प्रत्ययप्रकृत्यर्थाभूत्रमनदिम 1. एतदादिपञ्चम्यन्तहेतुहूर्थ लादिभेशयोः । नानुयायाद् बहून् शब्दा 'फ्लियादि श्रुत्वा सर्वकर्मविकिने अर्थेन तदवः में ठमेतं वेदानुवचनेनेति । वेदानुक्चनेने अश्वपस्य, योहेन यमेनेनि गाईड नेति अनप्रस्थस्य च प्रदर्शनात् महा बायाः ससंभ्रमसNधार५ थि आश्रममादरेण एव वक्ष्यांत एकमेव प्रव्राजिन (न। वेदानुवचनेन वि' A
+= " A " + पादनदर्शनानि इहापि वेदनसाधनत्वमेव प्रतिपाद्यते ; न तु विविदिषसाधन प्रकृतिप्रत्ययार्थयोः प्रत्ययार्थस्य प्राधान्यमित्युत्सर्गः - तथाऽपि, ‘६ भेषती ' त्यादौ सन्नन्तप्रयोगस्थले प्रकृयर्थप्रधज्यस्यैव व्युपतिसिद्धत्वात् थंभूतवेदनसाधनत्वमेव वेदानुवचनादीनां तृतीयया प्रतिपद्यत इति द्रष्टत्र ३दछ तृतीयाध्याये अन्नादे चिनिनम् । तत्र हि (१) ऊर्च |भवन तदनित। विद्या न संभवतीति पूर्वपक्षे प्राप्ते, 'ए नो लोकमिच्छनः प्रव्रजनि’, ‘ यदिन्छन ब्रह्मचर्यं चरन्ति अरण्ये श्रद्र नाथ इत्युपासंते " इत्यादिवाक्यैरूर्द्धरेतम्सु ब्रअविद्यायाः प्र नैव तेषु विश्र । अग्न्याधानलक्षणlनीन्धनपूर्वग्निहोत्रायनपेक्षेति, मी-धनाद्यनपेक्षेति भूत्रे स्थितस्यान् (२) गृहस्थेष्वपि ब्रह्मविद्या अनपेतैव । न च विविदिषावाक्षयात् यज्ञादीनां तादर्थप्रतीतिरिति वाच्यम् क्येन यज्ञादिकर्मणां विविनिषर्थत्रोपलम्भेऽपि विद्यार्थत्वप्रतीतेरिति ते, उच्यते - " सर्वापेक्ष च यज्ञादिश्रुतेश्ववत् " । यथ) गमनस श्वः परिकरबन्धमापेक्षः, तथा गृहस्थेषु विद्य यशदिसर्घकर्मापेदैव ; वचनेन ब्रह मेिं चेदिपसि यज्ञेने उ श्रुतेः । “ अधेन जिगमिष अन्ननयोगे प्रथथंभूभनसाधनवप्रतीतिदशनेन, 'यज्ञेन विविदिष पि यज्ञादौ वेदनमध तरचयैव प्रतीतेरिति स्थितम् । (*) aथा तव पादे, यावज्ञधर्माग्निहोत्रं जुहोती १ ति निर ॥नाभ नहोत्रादीनामनियकमनविषयव्रह्मविद्यार्थ नित्यानित्यसंयोगविरं |*yपेक्षया विद्यते भए ( भिन्नतीत पूर्वपक्षे प्राप्ते प्त -- येथे । वय, ‘खदिरो यूरो भवत , बदरं वीर्थकनभ्य यूषं कुर्यात् येन तनौ फले च पृथविनियोगदर्शनात् क्रर्थनया नियन्यपि खदिरु वमनाविधथवीथर्थत्वाविरोधःदत् – यावज्जीवमग्नहोत्रं जुहोती थाऽमित्रादीनां विहितत्वदाश्रमकर्मस्वभप्यस्त ; विवशवावयेन विर या वितडिद्यार्थत्वमप्यस्तन स्थपितम . " विहितवश्चाश्रमकर्मा। नन्विह यथा कुण्डपायिनामयने, ‘मासममिहोत्रं जुहोतीति श्रुतं में नैयमिलिहोत्राद्भद्यते, तथा विविदिषावाक्येन विद्यार्थतया विधी दमिहोन्नादेरन्यदेवास्तु । तदाह -- " सर्वथाऽपि त एवोभयलिकाः वे, आश्रमार्थत्वेऽपि त एव यज्ञदयः प्रतिपतञ्याः । उभयत्र या प्रयभिज्ञाप्यमानत्वरूपलिङ्गात् । ‘यज्ञेने ' त्यादिशब्दैः प्रसिद्धयः |णयज्ञादिविधाने तस्य द्रव्यदेवता/यभावे अरूपवपसत् , तत्सद्भ द्देशेन द्रव्ययागस्वरूपयज्ञशब्दप्रवृत्तिनिमितेन (हसत्वेन)यज्ञशब्दमुख्यार्थ (ग्निहोत्रबद्रौण्या । वृत्या कर्मान्तरं विधीयते ’ इति वक्तुमशक्यत्वात् न त र्तते । अतः 'यज्ञोऽध्ययनं दानमिति प्रथम: ', ' यज्ञानां जपयज्ञोऽ । रं यज्ञतपसाम् ' इत्यादिष्वित्र प्रसिद्धयज्ञपरत्वमेव युक्तम् । अमभिभवश्च दशयनि "। 'धर्मेण पापमपनुदती ' त्यदिश्रुतिध धर्मान् निर्दिश्य फेर्वधाया अनभिभवं = पापकर्मभिपतिप्रतिबन तनश्व प्रसिद्धस्यैवग्निहोत्रादेर्धर्मस्य विद्योथतप्रतिबन्धकपापनोदहे विशङ्गत्वमिति स्थितम् । (५४) तथा तत्रैव – अनाश्रमिणां विधुरादीनामाश्रमधर्माभवात् तत्र न संभवतीति पूर्वपक्षे प्राते, उच्यते – “ अतारा चा । तुशब्दः पक्षव्यावर्तकः । चशब्दोऽवधारणे । आ । वर्तमानानां - अनाश्रमिणामिनि यावत् । तेषामपि । विद्य तेऽस्येव । तादृशlनामपि भीष्मरैक्वसंवनदीनां प्राप्तविधानात तपसाऽनाशकेने' ति आश्रमानियतदननपवादिभिरपि विधनुषस्य सूत्र " अपि सर्यते । 'जप्येनापि च संसिद्ध्येत जाइगो नात्र संत । हे स्मर्यते । संसिध्येत् = जपानुगृहीतया विधया सिद्धो भवतीत्यर्थ “ विशेषानुग्रहश्च ।’ तपसा ब्रमेण श्रद्धया बिया5मान व विदित्वा मुनिर्भवति । एतमेव प्रवाजिनो लोकमिच्छन्तः प्रव्रजनि
- अतस्त्रितरश्यायो लिनच" । तुशब्दोऽवधारणे । अतः--अना।
दितर=आश्रमित्वमेव ज्यायः । अनाश्रमिवमौपद्विषयम् । शक्तम् यश्रमि देयम्। भूयोधर्मकल्पर्धर्मकयो: अतुच्यकरिवात् । लिङ्गछ । लिङ्ग 1 मर्यते हि -– ‘अनाश्रमी न तिठेत्तु दिनमेकमरि द्रिजः ’ इ ने शये दारालाभः अत् ; मति वैराग्ये संन्यासस्वीकारसंभवात् । न रतस्य ब्रह्मविद्याधिकरः कथमुच्यत इति शइयम् - अग्निहोत्राद्यनुतिष्ठ । रिप्रहरागसंभवेऽप दागदिष्ट भोग्यप्तनिश्चयवृद्धिकृतरागभावेन । ब्रह्मविद्या भवत् । देहान्तरोषभयत्रद्व्यतिरिक्तफलशाऽभावेन मुमुक्षौपयिकवैर च, एवमेव ’ग्रहायैतद्वच्च न दोषः । ३छ स्थिसम् । प्रकृतमनुसरः एतमेव विदित्वा मुनिर्भवति । एतमेवसमानं विदित्र मुनिः मनन रोगी भवति नान्यमित्यर्थः । एतमेव प्रभाजिनो लोकमिच्छ-तेः प्रत्रज्ञ १) इति लोकः । एतमेव लोकं परमात्मानमिच्छन्तः संन्यासिनः संन्यस्य । एतमेवेत्यवधारण लोकान्तरेत्सूनां पारित्र" श्ये नाधिकार इति गम्य । एतमेव विदित्वा मुनिर्भवतीति । नन्वत्र मननरूपयोगहेतुतय । विवि ठं वेदनं ययार्थतनम , ने वासनमिति, विविदिषन्तीति पूर्ववाक्येऽपि भेदनं
- ५६धयत । अत्र महादीनां वक्यार्थज्ञान एवोपयोगः ; नोपःमने इति चेन्न-वि
र्भयतीत्यस्य वेदिर्भनिशब्दवाच्यत्वमित्यर्थात् वेदनमुपासनमेव स्यादिति । आल चनरूपमननवंबक्षा वाऽनु। तद, विदिवां मुनिर्भवति उपस्य योगविच्छेददशार मैनपरो भवतीत्यर्थ इति बहेरं प्रति । प्रागु मेगमिद धैर्यं स्याद् । पुरस्तादुप'। चने इति अत्र एकवचननिर्देशः , “ यततामपि सिद्धानां कश्चिन्मां वेत्ति तत्त्वतः धिकारिर्दीभ्यस् घनाथ। एतमेवेत्येवकारः आमन्तयत्रच्छेदार्थः ; पूर्व प्रः तवात् । जानु यायादू अथेन शव्दन् ’ इतिवत् देवदान्तरनिवेधोऽसि सि¢ पति । ... . - . 1 . । द्ध स वै तत् पूर्वं विद्वांसः प्रजां न कामयन्ते, किं प्रजया करित्र | नोऽयमात्माऽi लोक इति । ते ह स पुत्रैषणायाश्च त्रिौषण। षणायाश्च व्युत्थायाथ भिक्षाचर्यं चरन्ति । या क्षेत्र पुत्रैषण पण या चितैषणा सा लोकैषण उभे कृते एषणे एव भवतः । स एप नेति नेत्यात्म अगृहे न हि गृह्यते, अशीर्यो न हि शी झो न हि सज्ज्यते, असितो न व्यथते न रिष्यति । + हि गङ्गाद्वारं प्रतिपिन्युः काशीबासी पूर्वाभिमुखो याति । एतद्ध के पूर्वं विद्वांसः प्रज्ञां न कामयन्ते । ईसौं इति प्रसिद्धे । तदेतद्वि शत्रह्मविदः पूर्वं प्रज्ञां न कमियन्ते । तत्र हेतुं तदभिसन्धमाह किं प्रजय लोक इति । प्रजासाध्योऽयं लोकोऽपि येषामस्माकं अयमात्मा परम । कसभ्यश्च सुखानुभघम्य परमासमनुभवाम्युधिलवकणिकायमनर्घात् शे परमात्मनि लधे ते वयमेतोकपञ्चदफलसाधनभृनया प्रजया । याम इति प्रज्ञां पूर्वे ब्रमविदो न कामयत इत्यर्थ: । ते ह स्म पुवै' - एषणे एव भवत: । इदश्च कहोआश्रणे व्यान्यभम्। स एष नेति नेत्यान्मा - - न रिष्यति । एतदपि प्रा याह प्रशां न कामयन्त इa । ऐहिकामुष्मिवध चे प्राकृतस्य ५लस्थाभिर्हरन तत्सन7जमना त नयर्थः । स एष नेति नेतीनि ६.क्यं श्रद्धां लक्षणानि (मरभन: प्रपद्होने तद इति प्रदर्शनार्थम् : तस्य नित्यं क्षत्वरहितचन नियमॅक्षत्वमिति मूर्चनार्थ । प्राग् ठतम : विदग्धजन्ते भ्याकृतमय श्रीभाष्ये च श्रमाद्यधिः एष नेति नैभृत्यत्र च इदंश-देने ऽन्तरप्रतपनं अ५४|वर , न इति सर्वमभूतस्य ब्रह्मणः प्रभवलक्षग:वं प्रतिपद्यते । तदेव धनतरमुग्ध । न हैि गृह्यते इति । प्रमणस्तप्रदाश्विभातीधित्व प्रमाणान्तरेण न ! श्रीयविज्ञानस्थत्वान्न विशीर्थत” भ क्षितम् । अत्र नेतिनतीत्येतम्, मूर्तामूर्तः हैवैते न तरत इत्यतः पापमकरवमित्यतः कल्याणमकरवमित्युभे ) वैष एते तरति नैनं कृतकृते तपतः ॥ २२ ॥ 1. बी. पा०. श. गमयन्दिने नु, ‘इत्युभे । उभेवैष’ इति।। हॅवत --इत्युभे'। अतः देहयात्रादिलक्षण प्रकृताद्धतोः पापमकार्षः पणं पुष्पभकरवमिति द्वे एते चिते एतम् उक्तःक्षणत्रह्मविदं नैय तर नुत इत्यर्थः । तत्र हेतुमाह इलैव एते तरति । यस्माद्धेतो: ३ नेव लोके वसन् एषः उक्त्रह्मवित् एते पुण्यं च पापं च [ 'उभयम् अ शनित्यर्थः । नन्न हेतुः नैनं कृताकृते तपतः । एनं हि ब्रह्मविदं कृतः। दुष्कृते फलसंघनिधनं कर्तुं न प्रभवत इत्यर्थः । एवमेवंविदि पापं कर्म । ते' इत्यलयश्रवणादिति भावः । (२२) । 1. उभे इयत्र या दललेदः स्र. ग. कोश-ः। अत एव भाष्येऽपि द्वे इति ! । क. कोशे तु उभे भिमुशरतनवात्रयम् । तत्र कोशे तद्धये उभयो स्त । उच्हेति पाठो भष्यासंभत इव । ५, इदं क. कोशेऽधिकम् । म् । अर्थाः प्रथममजातीयः । यदि श्रद्यजातीयः स्यात् , गृश्येत । न हि ! । शरीरान्तर्वर्तितथा न बबन् परममनि सुखदुःखानुभवशायां तत्र तत्रषेथः त्रि F Kयादिना । एतमुहेत बाध्यं न परममनोSTतप"मवर्षरम्; किंतु उपरितनी तनं वाक्पद्यनुमृश्य प्रदाविद्विपथं मन्तथ्यम् । अतः मुनिर्भवतीयुक्तमुनिपरम एतं ' | अनादिञ्चितानन्तपुण्यभाप परवशभ्य अद्यतनक।श्रयागमात्रेण कथं फलतिीति शङ इत्यादिमारब्धम् । नन्वत्र इतिशब्दत्रये द्वितीयमून्यं चतकूर्म स्याताम् । प्रथमस्तु व्य तु युकमिति पार्थिव, ते ने तेरज्ञ इति युऊ 'मितिं व्याख्यातम् । एते इति निर्देशपूर्वकं तदारभमर्थक|क्ये अतः पापमित्यादिना वक्ष्यमाणे सति, मध्ये इतश समर्षि न भवत । न च-अत इति पदस्थल एवं इत्थत इति । एधभूतान् फलाडे इन सच्यम - फलविशेषं पूर्वमनिर्दिदेथ् इतिशब्दय तश्ररवघनः प्रयोगथोर । प्रथम त्रिशभ्दः लोकेऽनुभूयमानरांतिप्रदीफ . } घथाअविद्वांसनेते तरतः, इति । श्यमानप्रधारेण एते एतभेब ने तरत: इत्यर्थः।। प्रथमतरतिः प्रतिबनः ; द्वितीयोऽतित्रभवथनः । एवमग्रेऽपि । नैनं कृत । ः इत्यस्य, 'एतं ३ वर्ष के हो न कमह साधु नक करवम् झम परमक ....-.-.-.-.-.-...-->. सोऽहं भगवते विदेहान् ददाभि, मां चापि सह दास्यायेति ॥ २ स वा एष महानज आरम|ऽन्नादो वसुदानः बिभ्दते व वेद ॥ २४ सोऽहं भगधते विदेहान् ददामि मां चापि सह दास्याये इमेवमनुशिष्टत्रविद्यः स्वराज्यं सर्वं भगवते तुभ्यं ददामि ; राज्येन सह
- कैङ्कर्याय ददामीति जनक उवचेत्यर्थः ॥ २३ ॥
एवं जनकयाज्ञवल्क्यायायिशयं व्याम्यान आमा उपामझानमुपासन मुक्तिप्रदं इति श्रुनिश स वा एष – वेद । अनादः अन्नदः । वसुप्रदः । य एवं वेद = अनेनऽ5कारेण ब्रमोपासीनः विन्दते वसु च लभते इत्यर्थः। इदश्च तृतीयाध्याये उभयलिपादे चिन्तितम् । । तत्र हि ऐहिकामु यं फलं कर्मण एव स्यात् ः तस्य फलRधनत्वश्रवणादिनि पूर्वपक्षे प्रते की - फलमन उपपतेः "। कर्मभिशराधिनादस्मादेव परमपुरुष फ स्य सर्वशते. ब्रह्मणः सेवशधितराज फलदवपग्नेः । " भ्रमुवाच य एष महान आत्माऽन्नादो वसुदानः " इति तथैव फलप्रदम्य शुभ पूर्वपक्षमाह " धर्म जैमिनिरस एव " । यागदाम्यधर्ममेव ग्री । द मन्यते ; अ3 एव - उप१२: शवच्च । कृष्यादीन फसNधन नदीनां विनश्वराणामपि अपूर्वद्वारेण फलमधनत्वोषपते। : ' यजेत इति विधिप्रययेन प्रकृत्यर्थयाभयैव फलसाधनभवगमत् । " पूर्वं तु बादरायणो हेतुध्यपदेशात् " । बदरायणस्व।चर्यः पूर्वं । मनः फलभदत्वं मन्यत, हेतुव्यपदेशन - 'यतो देवया' मिनि वचना पूजशब्देन यागस्थ देबमशीनहेतुत्वभ्यपदेशन : "स एवैनं की ' त्यादिकर्मविधिशेषवाक्येषु कर्माशधिनादय एव | यागदे ! १) (फल) हेनुवावगमन : ‘अहं हि सर्वयज्ञ। भी | । चे प्रभुरेव चे दयश्चmugam unra HEत्र । आason । ।। ! स चा एष मनज आरमTSऽजरोऽमरोऽमृतोऽभये बल। अभी । अभयं हि वै ब्रह्म भवति, य एवं वेद ॥ २५ ॥ इन षष्ठाध्याये चतुर्थे ब्राह्मणम् । श्रुतकलान्तरभाविफलसाधनवनिर्वाहय द्वारापेक्षायां वाक्यशेषप्रतिपन्नदे पदारपरित्यागेन अश्मसमवेतदृष्टरूपद्वारपरिकल्पनस्यानुचितस्मात् कर्म मैव फलप्रद इति स्थितम् । प्रकृतमनुसरामः ॥ २४ ॥ स त्र एष महनज आत्माऽजरोऽमरोऽमृतोऽभयो जल। स एष । । परमामा (जन्म) जरामरणशून्यः, अमृतः असंसरी, अत एधे भयशः तोऽयमात्मा ब्रह्म निरतिशयबृहदि(न?)यर्थः । तत्र हेतुमाह अभयं वै त्र तमभयमेतद्रमे ' ति निरुपाधिक्रभयत्वाश्रयस्य परब्रह्मस्वप्रसिद्धेरिति भा नम्स्य फलमाइ अभयं हि वै ब्रह्म भवति य एवं वेद । ब्रह्म भवति अ ।अरूपो भवतीत्यर्थः । शिष्टं स्पष्टम् ॥ २५ ॥ अथ नैवेद्यत्राङ्गणं चतुर्थवदिहापि किञ्चिन्यूनातिरिक्तपदविशेषोपे । ननु किमर्थोऽस्य पठितम्य मैत्रेयीत्रावणस्य पुन’ पाठः ? उच्यते । वयः पवित्रषाियां मैत्रध्यै अभतमुपदिश्य पारिव्रज्याय प्रवृत्तः स्ववैः दृष्ट। कश्चिम , धनार्जने कृत्वा गृह एव अनिषिद्धान् कामान् अ तद्वंशयोऽथ प्रवित्रषुः पुनर्मुहकृयव्यभट्टतचिततया त्रिभृतामत १ पुनरुदेष्टुमारभते । अनय चख्यायिकया वैराग्यमचे सति सं न १Iझमध्येन अ५ यतेिन पुनरुदेशे कृतेऽपि श्रुतौ तदुपदेशस्य द्विः नेि शरथासह अनय। चख्यायिक पेयादि । ननु विस्मृतौs५ मैत्रेयी पूर्व घं विस्मृत इति ज्ञायेवेति वितथश्रुतवानुपायतायाः प्रागेव विदितबत पुः ९ - .+ 1 -- -. -. -.^ ^ ~ 1B , ६-५. [अथ ह याज्ञधल्क्यस्य हे भार्ये बभूवतुमैत्रेयी च कात्यायनी { मैत्रेयी ब्रह्मवादिनी बभूव ; स्त्रीप्रीय नहैिं कात्यायनी । आ उल्क्योऽन्यवृत्तमुपकरिष्यन् ॥१॥ चकार इति प्रदर्शितं भवति । अत्र विशेषपदानि व्याकुर्मः । यीब्राह्मणस्य एतदध्यायेनेकार्थस्वपदर्शनय पुनर्यारम्भ' इति द्रष्टव्यम् । अथ है यज्ञवल्क्यस्य – बभूव । तयोर्ह मध्ये मैत्रेयी अह । बभूव प्रप्रधदनशील बभूवेयर्थः। त्रीप्रित्रैव तर्हि कात्याय तस्मिन् काले कत्यायनी स्त्रीभत्रैव त्रीणां या उचित व्यापार तापयज्ञक्येव बभूवेत्यर्थः । अथ ह याज्ञवल्क्योऽन्यवृत्तमुपाः । । अन्यद्वृत्तं गार्हस्थाद्विलक्षणं तुर्याश्रममुपयिष्यनियर्थः ॥ | १ || • वाक्यमिदं द्रष्टव्यमित्येतदनन्तरं स्यात् । 1. मैत्रेयी ब्राह्म न उकस्य ब्राह्मणस्यैऽर्थव. च. ग. ४. आरभत. स ग, व य/इवयन मेत्र उपदिष्टम्, प्रव्रजितधेति युफम् । वश्च द्विस्य भियन्धप्र देव स्यादिति । चेत् - ‘पेन्नु मे' इत्यादेप्रथमोपदेशकलिकोत्यनुधादनमः देशज्ञापनार्थमथ पुनः पठ इति सुक्चत्वात् । वैशथ्रवेशनिबधानन्तरं अनमिग धेन वैरःपमद्याद्यनयनस्याधयशरत् अन्ते वायी’ति ‘सस्य द्विता क्षणेन रजभिगमनसंभवात् । ‘गकमएव १धं सम' ति यमाह । मह्यं ददा 5ः पेनःपुन्येन ' हब जिझरे ' नि दस्रान्तेऽथना 'उद्यान्' नि तथा विवक्षासंभवाश्च ? एतद्वितीयोपदेशात प्रगेव, ब्रह्मवदनं बभूवेति ब्रgशदिनक विद्या विम्मरणवर्णनस्यश्यदुवइ । अन्यथ् ५४फ़रूमाझ यदैव यं पुनर्निथन्धs वशव्रज्यपदिकं पञ्चमप2ध्याथोजजन झथाहवः कथमक्षम वदतलनि वल्यधडे तदयमर्ववृत्तनिवेशीथयपि ये धम् । । नन्वहंवरु निबन्धः P = - \ i•संE Eise ' +; arकां . "" मैत्रेयीति होवाच याज्ञवल्क्यः, [ प्रव्रजिष्यन् ] वा अरेऽहमस् दस्मि । हन्त तेऽनया कात्यायन्याऽन्तं करवाणी' ति ॥ २ ॥ स ' होवाच मैत्रयी ‘बन्नु म इयं भगोः मर्वा पृथिवी वि स्यात्, [स्यां न्वहं ते मृताऽऽहो ३ ने' ति।] नेति होवाच य यो यथैवोपकरणवतां जीवितम् , तथैव ते जीवितं स्यादमृतत्रस् |ऽन्ति वितेनेति ॥ ३ ॥ स होवाच मैत्रणी, ‘येनाहं नामृता स्याम्, कमहं तेन कुय। भगवान् वेत्थ तदव मे ब्रूहीतिं ।। ४ ।। स होवाच याज्ञवल्क्यः, [ प्रिया वै खलु न भवती सती प्रिये। न तर्हि भवन्येयाख्यास्यामि ते। व्याचक्षाणस्य तु मे निदि' ति । ५ । स होवाच, 'न च अरे पत्युः कामाय पतिः प्रियो भव नस्तु कामाय पनिः प्रियो भवति । न वा अरे जायायै का प्रिया भवति ; आमनस्तु कामाय जाया प्रिया भवति । न पुत्राणां कामाय पुत्रः प्रिया भवन्ति; आरममस्तु कामाय q भवन् िन वा अरे विनम्य कामाय घिनं प्रियं भवति ; आ ३. अत्र ग्राह्य 7व है। लिनं सर्वं चैमैत्रेयवलक्षण व नेत्रविद्यमानमेत्र ५ !! *श्रयप्रथम द । अत्र सवर्थ नैयथ यम् । प्रिया वै खलु न भवती' सती प्रियमद्युध – निदिध्यामस्त्रे | स्वं नः अस्माकं प्रिया मंती मिश्रमेवावृधत् वर्धितवतीत्यर्थः । अनु दिति भावः । द्युतादिवाई। युथ लुडी ति परस्मैपदम्। ऽहं हे भवति! अमृस्वधने नेिभमनर्थे तुभ्यमेतत् अमृतधः यास्यामि । याचक्षाणम्य में वयं निदिध्यासम्त्र सावधनं श्रुत्रयर्थः । भवद, व . ग. ४. हे भवति ! ख. ग. उ. अ. क. पस्युः अमायेत । अचेतनानामथ विं ५ : न । खलु तदभीष्टस' देव । तदू भीम १९थमपि ने’ भय. । ६-६-३ णस्य वै सम्राट् काम १२ किमिनन् कस्य कामयेधत्र येशः भ१|s* ! भवतीत्यभ्य भवेदुमर्ह या, परमात्मविषयकमनया तरुलेषतया पश्यादेः प्रियवं युतम्, न तु पय दिक सु कामाय वित्तं निर्यं भवति । [न वा अरे पशनां कामाय ¢ | भवन्ति; आत्मनस्तु कामाय पशुचः प्रिया भवन्ति।] न था णः कामाय ब्रह्म प्रियं भवति ; आत्मनस्तु कामाय ब्रह्म प्रियं भः आ। अरे क्षत्रस्य कमाए क्षत्रं प्रियं भवति ; आत्मनस्तु कामाय } भवति । न वा अरे लोकानां कामाय लोकाः प्रिया भव । मनस्तु कामय लोकाः प्रिया भवन्ति । न वा अरे देवानां क ः प्रिया भवन्ति; आर्भनस्तु कामाय देवाः प्रिया भवन्ति । कि वेदानां कामाय वेदाः प्रिया भवन्ति ; आमनस्तु कामाय ॥ भवन्ति । न चा अरे भूतानां कामाय भूतानि प्रियाणि भध मनस्तु कामाय भूतानि प्रियाणि भवन्ति । न वा अरे सर्वस्य । प्रियं भवति; आत्मनस्तु कामाय सर्वं प्रियं भवति । आत्मा वा अरे द्रष्टव्यः श्रोतव्यो मन्तव्यो निदिध्यासित ध्यात्मनि धन्वरे दृष्टे धुने मने विज्ञात हॅ सर्वं विदितम् ।। ६ ब्रह्म तं परादाघोऽन्यत्रान्मनो न वेद । क्षत्रं तं परादाद्यो। मनः क्षत्रं वेद । लोकस्तं परादुर्भपतमनो लोकान् वेद । दे रौऽयत्रस्मन देवान् वेद । [ वेदान्तं परादुः योऽन्यत्राः न वेद ।] भूतानि तं परादुर्थेऽन्वन्मनो भूतानि वेद । । योऽन्यत्राभेनः सर्वं वेद । इदं श्रदं भूमिमे लोका इमे । में बेदाः ] इमानि मबर्ग फूनानीदं सर्वं यदयमानमा ।। ७ ।। म यथा दुन्दुभहन्यमानस्य न मया।छदछक्नुयाद् भेस्तु ग्रहणेन दुन्दुभ्यासस्य वा शब्दो गृहीनः ॥ ८ ॥ स यथा शय ६मयमानस्य्] न वाञ्छदाओंक्नुयात् य तु ग्रहणेन शवमम्य या शब्दो गृहीतः ।। ९ ।। स यथा । वीणायै वाद्यमानायै न वा।5नयान्न ग्रहण स यथद्वेधापेरम्याहित[] पृथग्धूमा बिनिश्चरन्त्येवं वा अरे के भूतस्य निश्वसित' मेतद्यदृग्वेदो यजुर्वेदः सामवेदोऽथयन्ि यः पुगणे विद्याः उपनिषदः श्लोकः शुल्वण्यनुव्याख्या यानानि [इटें हुतमाशितं पायितमयश्च लोकः पश्च लोकः सर्वाणि नि] अस्यैवैतानि सर्वाणि निःश्वसितानि ।। ११ ।। स यथा सम्मामाँ समुद्र एकायनमेवं सर्वेषाँ स्पर्शानां क नमेवें सर्वेषाँ रसानां जिउँकायनमेवें गर्वेषां गन्धानां नारि यनमेवें सर्वेषाँ रूपाणां चक्षुरेकायनमेषं मैत्रयं शब्दानाँ ४ यनमेवें संवेंपों सङ्कल्पानां मन एकायनमेवें सर्वासां विद्यान हे यनमेवें सर्वेषां कर्मणाँ हम्नावेकायनमेवें सर्वेषामानन्दानासु यनमेवें सर्वेषां विमर्शण पायु फायनमेवें सर्वेषामध्यनां पादावेका सर्वेषां वेदानां वागेकायनम् ॥ १२ ॥ स यथा मैन्धघ घनोऽननगेऽत्रयः कृतो सघन ए, ] एः !. विश्वमतमेवेत मा. 2. नllव केयनं मः . शiीरे गन्ध।नन्तरं रस छ स यथईंधनेरित्यादि । इष्टं हुनं यागहोमादिकर्म । आशितं १ अन्नपानादि। अयं च लोकः परश्च लोक इहलोकपरलोकौ । ये पकरणभागस्थन£मकः अपश्च इति यावत् । ११ ॥ स यथा सैन्धवघन इत्यादि । सैन्धवघनः रूपणखण्डः अनः वयवध्यतिरिक्तः अनद्यः भावयत्यतिरिक्तश्च सवोंऽप्यवयवः यथा र ।। अत्र अनरो बध सघन इति यतये अन्तरवयवश्यानां I(मपि प्रहणं यथा स्यादिति अनन्तरोऽह्य इति व्यतिरेकमुखेन निर्दे पूर्वोपवसे इनडनां धनं वाच्यस्याप्युपलक्षक काम झण्यते अत्र इष्टं द्रुतम दिना ।
A-----.--... : इस कार इन लवणEत परममनः ऽयमारमाऽनन्तोऽश्वाः कुत्रः प्रज्ञानघन] एवैतेभ्यो भूतेभ्यः
। तान्येवानुविनश्यति; न प्रेत्य संज्ञऽस्तीत्यरे ब्रवीमि । च याज्ञवल्क्यः ॥ १३ ॥ सा होवाच मैत्रेयवैध भगधान् महान्तम पीषत् । न वा। विजानामीति । 4. झाषपिषत प% भनि नि(वयवभसाधारण्यमपि फलिने भवतीति द्रष्ट्यम् । एवमेवाय प्रज्ञानघनः स्वरूपतो धर्मनश्च विज्ञानघनीवशरीरकं इत्यर्थः । जीवः गैक्याभावान् श्रीरामभावे ३दं समानाधिकरश्यं द्रष्टव्यम् । अत्र वे चतुर्थाध्याय एवेदंभ ॥ १३ ॥ अत्रैव मा। भगश्चन् मोहान्तमापीप । अत्रैव 'न ऐल्य संज्ञा 'नेवथै भगवान् मा मां मोहान्तं महमध्यम् आपीपन्' प्रार्पितवान् । अ मोहमेव दर्शयति न वा अहमिमं विजानामीनि । इमम् । अर्थमित्य 1. आपाप न. पा. यावन्मात्रस्यपानः प्रतीतावपि आत्मशब्दः परमभग्रः. यद् आमभन्दा और मामपरः प्रज्ञानघनहरदः प्रसनघ्रचुरस्वेन रूपेण *1? निर्दिश्य तच्छरीरफ११ न तत्र विशेषणभूते जीवे प्रवनम्रनुययु भवति । एवg, 'अवस्थ स्व: इति मत्रे प्रकृतात्मशब्द -ज्ञानघनशब्द घनपनसब्दनिलपविषयकं ? (करणखरावयामः एव ऑवशब्द tत ममा-६त ३म् । अत्र 'णप्रमनिः नन्तरं कर्तुवन्वशमात्रं कांग्रेडकट्येनोच्यते : तत: श . $4&व परमात्मे'युष्य पि में स्वरसम् । सं क्वयेरि धरमश्मनो विशेष्यतया प्रवणसंभवे न्यगायोगात् ।१ नितरोऽवा' इत्येतस्थाने मNध्यन्दिने ' महभूत’ मिति परम (मन ए लिथेरोन कार्थत्वञ्च। निरवयवत्मनि . अकरो। बद्ध २ अयम्य निरयभवन अन्तः पादनायगम् अनन्वय इत अन्तावयवहरथपवष्यति चेनेव निष्ठ ति १ च शन्तऽपि तथेफिर भाषः ! स्वरूपत इति । स्वरून धमेत बिकनधन तस्र इयर्थः । स्वपत इति धि<रणभाष्यानुसारेण, धर्मत । पृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/४९५ ६-६• अथ वंशः [पतिमाष्यात्]। पौतिमाष्यो गौपवनाद्रौपवनः वै ॥ पैौतिमाष्यो गौपवनाद्रौपवनः कौशिकान् कौशिकः कौण्डिन डन्यः शाण्डिल्याच्छाण्डिल्यः कौशिकाच गौतमाच्चगौतमः (? आग्निवेश्या, आग्निवेश्यो गाग्र्याद्भाग्यें गाग्र्याद्भर्यो गौतभा तव सैतवः पाराशर्यायणान् पाराशर्यायणो गाग्र्यायणादाय सुकायनादुदालकायनो जाबलायनाज्जाबालायन माध्यन्दिनार बन्दिनायनः सौकरारणात् सौकरायणः काषापणात् काषायणः । नान् सायकायनः कौशिकायनेः, कौशिकायनिः ( २ ) घृतकौशिकात् घृतकौशिकः पाराशर्यायणान्, पाराशर्यायणः । । पागशर्यो जातूक जानूकु आसुरायणाञ्च यास्काय ? , 'मैवणिरौपजन्धने रौपजन्धनिरासुरगसुरिभरद्वाजाः आत्रेयादात्रेयो माण्डे' मण्डितमातो गौतमादौतमो बार 1 . हैरि माध्यदिति न माघशाह रथो: । अत्र खाई कोऽपि न 2. श्रेषणं पश्वधने: मा. 4. साष्टेः मा. श. पूर्ववदेव वेशमाझणम् । आचार्यवंशकीर्तन्थ मदपानव पैम यम् । पतिमाष्यादिति प्रथमं पक्षयुक्तः ततोऽवगपि शिष्यपरम्ऽ |र्यम् ॥ इति वृहद रष्यकप्रकाशिकायां षष्ठोऽध्यायः ॥ 1. पुलितमिदं न ६ कोशे । वैशः पैौखिभयादिति । प्रतिमाष्यमारभ्य (श उच्यत इत्यर्थः । ननु भ Iठः किमर्थ इति चेत् – चतुर्दयतया पठितस्य वंशल षहवतयापि पुनः पाठोश
--- ~
पृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/४९७ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/४९८ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/४९९ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/५०० मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/५०१ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/५०२ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/५०३ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/५०४ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/५०५ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/५०६ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/५०७ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/५०८ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/५०९ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/५१० मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/५११ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/५१२ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/५१३ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/५१४ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/५१५ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/५१६ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/५१७ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/५१८ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/५१९ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/५२० मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/५२१ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/५२२ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/५२३ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/५२४ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/५२५ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/५२६ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/५२७ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/५२८ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/५२९ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/५३० मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/५३१ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/५३२ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/५३३ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/५३४ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/५३५ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/५३६ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/५३७ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/५३८ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/५३९ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/५४० मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/५४१ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/५४२ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/५४३ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/५४४ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/५४५ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/५४६ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/५४७ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/५४८ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/५४९ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/५५० मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/५५१ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/५५२ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/५५३ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/५५४ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/५५५ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/५५६ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/५५७ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/५५८ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/५५९ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/५६० मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/५६१ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/५६२ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/५६३ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/५६४ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/५६५ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/५६६ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/५६७ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/५६८ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/५६९ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/५७० मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/५७१ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/५७२ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/५७३ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/५७४ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/५७५ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/५७६ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/५७७ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/५७८ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/५७९ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/५८० मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/५८१ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/५८२ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/५८३ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/५८४ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/५८५ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/५८६ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/५८७ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/५८८ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/५८९ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/५९० मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/५९१ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/५९२ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/५९३ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/५९४ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/५९५ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/५९६ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/५९७ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/५९८ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/५९९ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/६०० मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/६०१ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/६०२ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/६०३ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/६०४ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/६०५ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/६०६ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/६०७ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/६०८ मीडियाविकि:Proofreadpage pagenum templateपृष्ठम्:बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यम्.pdf/६०९