ऋग्वेदः सूक्तं ८.९०

ऋग्वेदः - मण्डल ८
सूक्तं ८.९०
नृमेध-पुरुमेधावाङ्गिरसौ।

दे. इन्द्रः । प्रगाथः( )

आ नो विश्वासु हव्य इन्द्रः समत्सु भूषतु ।
उप ब्रह्माणि सवनानि वृत्रहा परमज्या ऋचीषमः ॥१॥
त्वं दाता प्रथमो राधसामस्यसि सत्य ईशानकृत् ।
तुविद्युम्नस्य युज्या वृणीमहे पुत्रस्य शवसो महः ॥२॥
ब्रह्मा त इन्द्र गिर्वणः क्रियन्ते अनतिद्भुता ।
इमा जुषस्व हर्यश्व योजनेन्द्र या ते अमन्महि ॥३॥
त्वं हि सत्यो मघवन्ननानतो वृत्रा भूरि न्यृञ्जसे ।
स त्वं शविष्ठ वज्रहस्त दाशुषेऽर्वाञ्चं रयिमा कृधि ॥४॥
त्वमिन्द्र यशा अस्यृजीषी शवसस्पते ।
त्वं वृत्राणि हंस्यप्रतीन्येक इदनुत्ता चर्षणीधृता ॥५॥
तमु त्वा नूनमसुर प्रचेतसं राधो भागमिवेमहे ।
महीव कृत्तिः शरणा त इन्द्र प्र ते सुम्ना नो अश्नवन् ॥६॥

सायणभाष्यम्

‘आ नो विश्वासु' इति षड़ृचं दशमं सूक्तम् । नृमेधपुरुमेधावृषी । विषमसंख्याका बृहत्यः समसंख्याकाः सतोबृहत्यः । इन्द्रो देवता । तथा चानुक्रान्तम्-' आ नो विश्वासु षट्' इति । महाव्रते निष्केवल्ये बार्हततृचाशीतावेतत्सूक्तम् । सूत्र्यते हि पञ्चमारण्यके- ‘ आ नो विश्वासु हव्यो या इन्द्र भुज आभरः' (ऐ. आ. ५. २. ४) इति ॥

आ नो॒ विश्वा॑सु॒ हव्य॒ इन्द्र॑ः स॒मत्सु॑ भूषतु ।

उप॒ ब्रह्मा॑णि॒ सव॑नानि वृत्र॒हा प॑रम॒ज्या ऋची॑षमः ॥१

आ । नः॒ । विश्वा॑सु । हव्यः॑ । इन्द्रः॑ । स॒मत्ऽसु॑ । भू॒ष॒तु॒ ।

उप॑ । ब्रह्मा॑णि । सव॑नानि । वृ॒त्र॒ऽहा । प॒र॒म॒ऽज्याः । ऋची॑षमः ॥१

आ । नः । विश्वासु । हव्यः । इन्द्रः । समत्ऽसु । भूषतु ।

उप । ब्रह्माणि । सवनानि । वृत्रऽहा । परमऽज्याः । ऋचीषमः ॥१

ऋषिरनयेन्द्र एवं करोत्वित्याशास्ते । “विश्वासु सर्वासु “समत्सु असुरयुद्धेषु “हव्यः सर्वैदैवैरात्मरक्षणार्थमाह्वातव्य एतादृशः “इन्द्रः “नः अस्माकं “ब्रह्माणि स्तोत्राणि हवीरूपाण्यन्नानि वा “उप “आ “भूषतु अनुभवतु । सेवतामित्यर्थः । यद्वा । एतान्यलंकरोतु । तदागमनेन स्तोत्राणि हवींषि वालंकृतानि भवन्ति । तथा “सवनानि प्रातःसवनादीनि त्रीणि सवनानि च भूषतु । कीदृश इन्द्रः। “वृत्रहा वृत्रस्यासुरस्य पापस्य वा हन्ता “परमज्याः । युद्धेषु शत्रुहननार्थं परमाविनश्वरी ज्या मौर्वी यस्य स तथोक्तः । यद्वा । परमान् बलेन प्रकृष्टाञ्शत्रूञ्जिनाति हिनस्तीति परमज्याः । “ऋचीषमः स्तुत्या समः स्तुतिभिरभिमुखीकरणीयः । एतादृगिन्द्रः स्तोत्राणि भूषत्विति ॥

त्वं दा॒ता प्र॑थ॒मो राध॑साम॒स्यसि॑ स॒त्य ई॑शान॒कृत् ।

तु॒वि॒द्यु॒म्नस्य॒ युज्या वृ॑णीमहे पु॒त्रस्य॒ शव॑सो म॒हः ॥२

त्वम् । दा॒ता । प्र॒थ॒मः । राध॑साम् । अ॒सि॒ । असि॑ । स॒त्यः । ई॒शा॒न॒ऽकृत् ।

तु॒वि॒ऽद्यु॒म्नस्य॑ । युज्या॑ । आ । वृ॒णी॒म॒हे॒ । पु॒त्रस्य॑ । शव॑सः । म॒हः ॥२

त्वम् । दाता । प्रथमः । राधसाम् । असि । असि । सत्यः । ईशानऽकृत् ।

तुविऽद्युम्नस्य । युज्या । आ । वृणीमहे । पुत्रस्य । शवसः । महः ॥२

हे इन्द्र “प्रथमः सर्वेषां मुख्यः “त्वं “राधसां धनानां “दाता “असि । यद्वा । धनदातॄणां मध्ये त्वं प्रथम आदिमो भवसि । तथा “ईशानकृत् तव स्तोतॄन् ईशानान् ऐश्वर्ययुक्तान् कुर्वंस्त्वं “सत्यः सत्यकर्मा “असि । यथार्थकर्मा भवसीत्यर्थः । यस्मादेवं तस्माद्वयं “तुविद्युम्नस्य बहुधनवतो बह्वन्नस्य वा “शवसः बलस्य “पुत्रस्य शत्रुवधार्थं बलकारणत्वेनोत्पन्नत्वात्तत्पुत्रस्य अत एव “महः महतस्तव "युज्या योग्यानि धनानि "आ "वृणीमहे संभजामहे ।।

ब्रह्मा॑ त इन्द्र गिर्वणः क्रि॒यन्ते॒ अन॑तिद्भुता ।

इ॒मा जु॑षस्व हर्यश्व॒ योज॒नेन्द्र॒ या ते॒ अम॑न्महि ॥३

ब्रह्म॑ । ते॒ । इ॒न्द्र॒ । गि॒र्व॒णः॒ । क्रि॒यन्ते॑ । अन॑तिद्भुता ।

इ॒मा । जु॒ष॒स्व॒ । ह॒रि॒ऽअ॒श्व॒ । योज॑ना । इन्द्र॑ । या । ते॒ । अम॑न्महि ॥३

ब्रह्म । ते । इन्द्र । गिर्वणः । क्रियन्ते । अनतिद्भुता ।

इमा । जुषस्व । हरिऽअश्व । योजना । इन्द्र । या । ते । अमन्महि ॥३

हे "गिर्वणः गीर्भिर्वननीय “इन्द्र “अनतिद्भुता त्वद्गुणान् सर्वानतिक्रम्य न भवन्ति । इन्द्रगुणव्यापकानि । यथार्थभूतानीत्यर्थः । तादृशानि यानि “ब्रह्म ब्रह्माणि स्तोत्राणि “ते त्वदर्थमस्माभिः “क्रियन्ते हे "हर्यश्व हरिताश्ववन् हे इन्द्र योजनानि तव सम्यग्योजनशीलानि तानि “इमा इमानि स्तोत्राणि “जुषस्व सेवस्व । किंच हे “इन्द्र “ते त्वदर्थं “या यानि स्तोत्राणि “अमन्महि वयमुच्चरामः तानि सर्वाणि सेवस्व ।।

त्वं हि स॒त्यो म॑घव॒न्नना॑नतो वृ॒त्रा भूरि॑ न्यृ॒ञ्जसे॑ ।

स त्वं श॑विष्ठ वज्रहस्त दा॒शुषे॒ऽर्वाञ्चं॑ र॒यिमा कृ॑धि ॥४

त्वम् । हि । स॒त्यः । म॒घ॒ऽव॒न् । अना॑नतः । वृ॒त्रा । भूरि॑ । नि॒ऽऋ॒ञ्जसे॑ ।

सः । त्वम् । श॒वि॒ष्ठ॒ । व॒ज्र॒ऽह॒स्त॒ । दा॒शुषे॑ । अ॒र्वाञ्च॑म् । र॒यिम् । आ । कृ॒धि॒ ॥४

त्वम् । हि । सत्यः । मघऽवन् । अनानतः । वृत्रा । भूरि । निऽऋञ्जसे ।

सः । त्वम् । शविष्ठ । वज्रऽहस्त । दाशुषे । अर्वाञ्चम् । रयिम् । आ । कृधि ॥४

हे “मघवन् धनवन्निन्द्र “सत्यः सत्यकर्मा “त्वम् एव "अनानतः केषामप्यप्रह्वः सन् "भूरि भूरीणि वृत्राणि रक्षांसि “न्यृञ्जसे तानि प्रह्वीभावयसि । न्यक्करोषीत्यर्थः । हिरवधारणे । हे “शविष्ठ बलेन वृद्धतम हे “वज्रहस्त । वज्रो हस्ते यस्य स तथोक्तः । हे इन्द्र “सः तादृशः “त्वं “दाशुषे तुभ्यं हविर्दत्तवते यजमानाय “रयिं धनादिकम् “अर्वाञ्चम् अवाचीनमभिमुखं यथा गच्छति तथा तम् “आ "कृधि समन्तात्कुरु ॥

चातुर्विंशिकेऽहनि माध्यंदिनसवने ब्राह्मणाच्छंसिशस्त्रे ‘त्वमिन्द्र यशा असि' इति प्रगाथो वैकल्पिकोऽनुरूपः । सूत्र्यते च- ‘ त्वमिन्द्र यशा असीन्द्र क्रतुं न आ भर' (आश्व. श्रौ. ७. ४) इति ॥

त्वमि॑न्द्र य॒शा अ॑स्यृजी॒षी श॑वसस्पते ।

त्वं वृ॒त्राणि॑ हंस्यप्र॒तीन्येक॒ इदनु॑त्ता चर्षणी॒धृता॑ ॥५

त्वम् । इ॒न्द्र॒ । य॒शाः । अ॒सि॒ । ऋ॒जी॒षी । श॒व॒सः॒ । प॒ते॒ ।

त्वम् । वृ॒त्राणि॑ । हं॒सि॒ । अ॒प्र॒तीनि॑ । एकः॑ । इत् । अनु॑त्ता । च॒र्ष॒णि॒ऽधृता॑ ॥५

त्वम् । इन्द्र । यशाः । असि । ऋजीषी । शवसः । पते ।

त्वम् । वृत्राणि । हंसि । अप्रतीनि । एकः । इत् । अनुत्ता । चर्षणिऽधृता ॥५

हे “शवसस्पते बलस्य पालयितर्हे “इन्द्र “ऋजीषी । ऋजीषोऽपार्जितोऽभिषुतः सोमः । तद्वान् “त्वं "यशाः यशस्वी “असिः । कथमस्य यशस्वित्वं तदाह । “अप्रतीनि बलिभिरप्यप्रतिगतानि अत एव अनुत्तानि अन्यैर्नोत्तुमशक्यानि “वृत्राणि रक्षांसि “त्वम् “एक “इत् असहाय एव “चर्षणीधृता असुरादिहननद्वारेण मनुष्याणां धारकेण वज्रेण “हंसि संप्रहरसि । अत एवास्य यशस्वित्वम् ॥

तमु॑ त्वा नू॒नम॑सुर॒ प्रचे॑तसं॒ राधो॑ भा॒गमि॑वेमहे ।

म॒हीव॒ कृत्ति॑ः शर॒णा त॑ इन्द्र॒ प्र ते॑ सु॒म्ना नो॑ अश्नवन् ॥६

तम् । ऊं॒ इति॑ । त्वा॒ । नू॒नम् । अ॒सु॒र॒ । प्रऽचे॑तसम् । राधः॑ । भा॒गम्ऽइ॑व । ई॒म॒हे॒ ।

म॒हीऽइ॑व । कृत्तिः॑ । श॒र॒णा । ते॒ । इ॒न्द्र॒ । प्र । ते॒ । सु॒म्ना । नः॒ । अ॒श्न॒व॒न् ॥६

तम् । ऊं इति । त्वा । नूनम् । असुर । प्रऽचेतसम् । राधः । भागम्ऽइव । ईमहे ।

महीऽइव । कृत्तिः । शरणा । ते । इन्द्र । प्र । ते । सुम्ना । नः । अश्नवन् ॥६

हे "असुर बलवन् प्राणवन् हे इन्द्र य उक्तगुणोऽस्ति “तं “प्रचेतसं प्रकृष्टज्ञानं “त्वा । "उ इत्यवधारणे । पितृवत्पोषकं त्वामेव “राधः धर्मादिसाधनं धनं “नूनम् इदानीम् “ईमहे वयं याचामहे । तत्र दृष्टान्तः । “भागमिव । यथा कश्चित्पितृभागभूतं धनं याचते तद्वदिन्द्रो यजमानेभ्यः स्तोतृभ्यश्च धनं प्रयच्छत्येव । तस्माद्भागभूतं धनं यष्टारो वयं याचामहे । हे “इन्द्र “महीव “कृत्तिः । कृत्तिर्यशो वान्नं वा । ‘कृती छेदने । करणे क्तिन् । कृन्तत्यनेनेति । ईदृशी कृत्तिरिव “ते तव “शरणा शरणं गृहमन्तरिक्षे द्युलोके महद्वर्तते । अत्र यास्कः---‘कृत्तिः कृन्ततेर्यशो वान्नं वा महीव कृत्तिः शरणा त इन्द्र सुमहत्त इन्द्र शरणमन्तरिक्षे कृत्तिरिव' (निरु. ५, २२ ) इति । किंच “ते तव स्वभूतानि “सुम्ना सुम्नानि पुत्रादिविषयसुखानि च “नः अस्मान् “प्र “अश्नवन् । प्रकर्षेणाश्नुवतां व्याप्नुवन्तु । अश्नोतेर्लेट्यडागमः ॥ ॥ १३ ॥

टिप्पणी

श्यैतम्

शाक्राणि वा

गोसवविवधवैश्य-स्तोमेष्विन्द्रं वो विश्वतस्पर्या णो विश्वासु हव्य इति - वैश्रौसू. ३९.१०

दशरात्रे पञ्चममहः --आ नो विश्वासु हव्यो इति प्रउगतृचानि - शांश्रौसू. १०.६.६

महाव्रतप्रकरणम् - अथ प्रत्यक्षबृहतीः शंसति ......आ नो विश्वासु हव्य इति त्रयः - शांश्रौसू. १८.१०.९

'ऐन्द्र्यां बृहत्यां गायति' (का० १९ । ५। २)। अध्वर्युप्रेषितो ब्रह्मा इन्द्रदेवतायां बृहत्यां साम गायति । इन्द्रदेवत्या बृहती नृमेधपुरुषमेधदृष्टा - शु.य. २०.३० महीधरभाष्यम्

८.९०.५ त्वमिन्द्र यशा असि इति

इन्द्रस्य यशः

अभीवर्तः

AV.20.104.3; 

SV.1.269; 2.842; 

AA.5.2.4.2;

अथ स्तोत्रियविकाराः ॥..गोसवविवधवैश्यस्तोमेषु  Vait.39.10; 

आ मन्द्रैरिन्द्र हरिभिरा नो विश्वासु हव्यं प्र सेनानीरिति वर्ग्गाः पवित्रन्त इति द्वे एषा स्कन्दस्य सँहितैतां प्रयुञ्जन् स्कन्दं प्रीणाति ॥२०॥Svidh. 1.4.19; 

2.6.10; 

अक्षतानां द्वौ राशी कुर्याद्भावाभावयोरा नो विश्वासु हव्यमित्येतेन व्युष्टायाꣳ रात्रावेतेनैवाभिगीय प्रोक्ष्य ब्रूयादालभस्वेति भावमालभमाने सिद्ध्यति ॥९॥ सामविधानब्रा 3.4.9.