ऋग्वेदः सूक्तं ८.१५

ऋग्वेदः - मण्डल ८
सूक्तं ८.१५
गोषूक्त्यश्वसूक्तिनौ काण्वायनौ।

दे. इन्द्रः। उष्णिक्

तम्वभि प्र गायत पुरुहूतं पुरुष्टुतम् ।
इन्द्रं गीर्भिस्तविषमा विवासत ॥१॥
यस्य द्विबर्हसो बृहत्सहो दाधार रोदसी ।
गिरीँरज्राँ अपः स्वर्वृषत्वना ॥२॥
स राजसि पुरुष्टुतँ एको वृत्राणि जिघ्नसे ।
इन्द्र जैत्रा श्रवस्या च यन्तवे ॥३॥
तं ते मदं गृणीमसि वृषणं पृत्सु सासहिम् ।
उ लोककृत्नुमद्रिवो हरिश्रियम् ॥४॥
येन ज्योतींष्यायवे मनवे च विवेदिथ ।
मन्दानो अस्य बर्हिषो वि राजसि ॥५॥
तदद्या चित्त उक्थिनोऽनु ष्टुवन्ति पूर्वथा ।
वृषपत्नीरपो जया दिवेदिवे ॥६॥
तव त्यदिन्द्रियं बृहत्तव शुष्ममुत क्रतुम् ।
वज्रं शिशाति धिषणा वरेण्यम् ॥७॥
तव द्यौरिन्द्र पौंस्यं पृथिवी वर्धति श्रवः ।
त्वामापः पर्वतासश्च हिन्विरे ॥८॥
त्वां विष्णुर्बृहन्क्षयो मित्रो गृणाति वरुणः ।
त्वां शर्धो मदत्यनु मारुतम् ॥९॥
त्वं वृषा जनानां मंहिष्ठ इन्द्र जज्ञिषे ।
सत्रा विश्वा स्वपत्यानि दधिषे ॥१०॥
सत्रा त्वं पुरुष्टुतँ एको वृत्राणि तोशसे ।
नान्य इन्द्रात्करणं भूय इन्वति ॥११॥
यदिन्द्र मन्मशस्त्वा नाना हवन्त ऊतये ।
अस्माकेभिर्नृभिरत्रा स्वर्जय ॥१२॥
अरं क्षयाय नो महे विश्वा रूपाण्याविशन् ।
इन्द्रं जैत्राय हर्षया शचीपतिम् ॥१३॥

सायणभाष्यम्

‘तम्वभि' इति त्रयोदशर्चं तृतीयं सूक्तमौष्णिहमैन्द्रम् । पूर्वोक्तावेवर्षी । तथा चानुक्रम्यते-- ‘ तम्वभि सप्तोनौष्णिहम्' इति । महाव्रते निष्केवल्य औष्णिहतृचाशीतावुत्तमावर्जमेतत्सूक्तम् । सूत्र्यते हि--' तम्वभि प्र गायतेत्युत्तमामुद्धरति' (ऐ. आ. ५. २. ५) इति । आभिप्लविकेषूक्थ्येषु तृतीयसवने ब्रह्मशस्त्र आद्यस्तृचो वैकल्पिकोऽनुरूपः । सूत्रितं च- तम्वभि प्र गायत वयमु त्वामपूर्व्य ' (आश्व. श्रौ. ७.८) इति ॥

तम्व॒भि प्र गा॑यत पुरुहू॒तं पु॑रुष्टु॒तम् ।

इन्द्रं॑ गी॒र्भिस्त॑वि॒षमा वि॑वासत ॥१

तम् । ऊं॒ इति॑ । अ॒भि । प्र । गा॒य॒त॒ । पु॒रु॒ऽहू॒तम् । पु॒रु॒ऽस्तु॒तम् ।

इन्द्र॑म् । गीः॒ऽभिः । त॒वि॒षम् । आ । वि॒वा॒स॒त॒ ॥१

तम् । ऊं इति । अभि । प्र । गायत । पुरुऽहूतम् । पुरुऽस्तुतम् ।

इन्द्रम् । गीःऽभिः । तविषम् । आ । विवासत ॥१

"पुरुहूतं बहुभिराहूतं "पुरुष्टुतं बहुभिः स्तुतं “तमु तमेवेन्द्रं हे स्तोतारः "अभि “प्र “गायत अभिमुखं प्रकर्षेण स्तुध्वम् । एतदेव स्पष्टयति । "तविषं महान्तम् "इन्द्रं "गीर्भिः वाग्भिः “आ “विवासत परिचरत ॥

यस्य॑ द्वि॒बर्ह॑सो बृ॒हत्सहो॑ दा॒धार॒ रोद॑सी ।

गि॒रीँरज्राँ॑ अ॒पः स्व॑र्वृषत्व॒ना ॥२

यस्य॑ । द्वि॒ऽबर्ह॑सः । बृ॒हत् । सहः॑ । दा॒धार॑ । रोद॑सी॒ इति॑ ।

गि॒रीन् । अज्रा॑न् । अ॒पः । स्वः॑ । वृ॒ष॒ऽत्व॒ना ॥२

यस्य । द्विऽबर्हसः । बृहत् । सहः । दाधार । रोदसी इति ।

गिरीन् । अज्रान् । अपः । स्वः । वृषऽत्वना ॥२

"द्विबर्हसः द्वयोः स्थानयोः परिवृढस्य "यस्य इन्द्रस्य "बृहत् महत् "सहः बलं "रोदसी द्यावापृथिव्यौ "दाधार धारयति । छान्दसो लिट् । तुजादित्वाभ्यासदीर्घः । तथा “अज्रान् क्षिप्रगमनान् “गिरीन् पर्वतान् मेघान् वा "स्वः सरणशीलाः “अपः उदकानि च "वृषत्वना वृषत्वेन वीर्येण यस्येन्द्रस्य बलं धारयति तत्रावस्थापयति । तम्वभीति पूर्वया संबन्धः स त्वमित्युत्तरया वा ।

स रा॑जसि पुरुष्टुतँ॒ एको॑ वृ॒त्राणि॑ जिघ्नसे ।

इन्द्र॒ जैत्रा॑ श्रव॒स्या॑ च॒ यन्त॑वे ॥३

सः । रा॒ज॒सि॒ । पु॒रु॒ऽस्तु॒त॒ । एकः॑ । वृ॒त्राणि॑ । जि॒घ्न॒से॒ ।

इन्द्र॑ । जैत्रा॑ । श्र॒व॒स्या॑ । च॒ । यन्त॑वे ॥३

सः । राजसि । पुरुऽस्तुत । एकः । वृत्राणि । जिघ्नसे ।

इन्द्र । जैत्रा । श्रवस्या । च । यन्तवे ॥३

हे "पुरुष्टुत बहुभिः स्तुत “इन्द्र "सः पूर्वोक्तगुणस्त्वं "राजसि दीप्यसे ईशिषे वा । अपि च त्वम् "एकः सहायरहितः केवल एवं सन् "वृत्राणि आवरकाणि शत्रुजातानि “जिघ्नसे हतवानसि । किमर्थम् । जैत्राणि जेतव्यानि धनानि “श्रवस्या श्रवस्यानि श्रवणीयान्यन्नानि यद्वा श्रवणार्हाणि यशांसि “च "यन्तवे यन्तुं नियन्तुं स्वाधीनं कर्तुम् ॥

आभिप्लविकेषूक्थ्येषु तृतीयसवने ब्रह्मशस्त्रे ‘तं ते मदम्' इति तृचो वैकल्पिकः स्तोत्रियः । सूत्र्यते हि - तं ते मदं गृणीमसि तम्वभि प्र गायत' (आश्व. श्रौ. ७.८) इति ।

तं ते॒ मदं॑ गृणीमसि॒ वृष॑णं पृ॒त्सु सा॑स॒हिम् ।

उ॒ लो॒क॒कृ॒त्नुम॑द्रिवो हरि॒श्रिय॑म् ॥४

तम् । ते॒ । मद॑म् । गृ॒णी॒म॒सि॒ । वृष॑णम् । पृ॒त्ऽसु । स॒स॒हिम् ।

ऊं॒ इति॑ । लो॒क॒ऽकृ॒त्नुम् । अ॒द्रि॒ऽवः॒ । ह॒रि॒ऽश्रिय॑म् ॥४

तम् । ते । मदम् । गृणीमसि । वृषणम् । पृत्ऽसु । ससहिम् ।

ऊं इति । लोकऽकृत्नुम् । अद्रिऽवः । हरिऽश्रियम् ॥४

हे "अद्रिवः वज्रवन्निन्द्र "ते त्वदीयं "तं "मदं सोमपानजनितं हर्षं "गृणीमसि गृणीमः प्रशंसामः । ‘गॄ शब्दे'। क्र्यादिः । ‘प्वादीनां ह्रस्वः'। 'इदन्तो मसि' इति मस इकारागमः । कीदृशम् । "वृषणं वर्षितारं कामानां "पृत्सु संग्रामेषु "सासहिं शत्रूणामभिभवितारं "लोककृत्नुं लोकस्य स्थानस्य कर्तारं "हरिश्रियं हरिभ्यामश्वाभ्यां श्रयणीयं सेव्यम् । उशब्दः समुच्चये पदपूरणे वा ॥

येन॒ ज्योतीं॑ष्या॒यवे॒ मन॑वे च वि॒वेदि॑थ ।

म॒न्दा॒नो अ॒स्य ब॒र्हिषो॒ वि रा॑जसि ॥५

येन॑ । ज्योतीं॑षि । आ॒यवे॑ । मन॑वे । च॒ । वि॒वेदि॑थ ।

म॒न्दा॒नः । अ॒स्य । ब॒र्हिषः॑ । वि । रा॒ज॒सि॒ ॥५

येन । ज्योतींषि । आयवे । मनवे । च । विवेदिथ ।

मन्दानः । अस्य । बर्हिषः । वि । राजसि ॥५

हे इन्द्र "येन आत्मीयेन मदेन "आयवे और्वशेयाय "मनवे विवस्वतः पुत्राय "च "ज्योतींषि सूर्यादीनि वृत्रादिभिरावृतानि तद्धरणेन "विवेदिथ अलम्भयः। प्रज्ञापितवान् प्रकाशितवानसीत्यर्थः । तेन मदेन “मन्दानः मोदमानस्त्वम् "अस्य “बर्हिषः वृद्धस्य यज्ञस्य “वि “राजसि विशेषेणेशिषे । यद्वा । अस्येति तृतीयार्थे षष्ठी । अनेन बर्हिषा वृद्धेन' हृष्यन् वि राजसि विशेषेण दीप्यसे ॥ ॥१७॥

तद॒द्या चि॑त्त उ॒क्थिनोऽनु॑ ष्टुवन्ति पू॒र्वथा॑ ।

वृष॑पत्नीर॒पो ज॑या दि॒वेदि॑वे ॥६

तत् । अ॒द्य । चि॒त् । ते॒ । उ॒क्थिनः॑ । अनु॑ । स्तु॒व॒न्ति॒ । पू॒र्वऽथा॑ ।

वृष॑ऽपत्नीः । अ॒पः । ज॒य॒ । दि॒वेऽदि॑वे ॥६

तत् । अद्य । चित् । ते । उक्थिनः । अनु । स्तुवन्ति । पूर्वऽथा ।

वृषऽपत्नीः । अपः । जय । दिवेऽदिवे ॥६

हे इन्द्र “ते त्वदीयं “तत् प्रसिद्धं बलम् "अद्य “चित् अद्यापि “पूर्वथा पूर्वस्मिन्काल इव “उक्थिनः शस्त्रिणः स्तोतारः "अनु “ष्टुवन्ति क्रमेण प्रशंसन्ति । स त्वं "वृषपत्नीः वृषा वर्षिता पर्जन्यः पतिर्यासां तादृशीः “अपः “दिवेदिवे प्रतिदिवसं "जय स्वायत्तं कुरु ॥

तव॒ त्यदि॑न्द्रि॒यं बृ॒हत्तव॒ शुष्म॑मु॒त क्रतु॑म् ।

वज्रं॑ शिशाति धि॒षणा॒ वरे॑ण्यम् ॥७

तव॑ । त्यत् । इ॒न्द्रि॒यम् । बृ॒हत् । तव॑ । शुष्म॑म् । उ॒त । क्रतु॑म् ।

वज्र॑म् । शि॒शा॒ति॒ । धि॒षणा॑ । वरे॑ण्यम् ॥७

तव । त्यत् । इन्द्रियम् । बृहत् । तव । शुष्मम् । उत । क्रतुम् ।

वज्रम् । शिशाति । धिषणा । वरेण्यम् ॥७

हे इन्द्र “त्यत् तत् प्रसिद्धम् "इन्द्रियम् इन्द्रस्य लिङ्गं "बृहत् प्रभूतं वीर्यं “धिषणा स्तुतिः “शिशाति निःश्यति तीक्ष्णीकरोति । तथा “तव त्वदीयं “शुष्मं शोषकं बलम् “उत अपि च “क्रतुं प्रज्ञानं बलं कर्म वा "वरेण्यं वरणीयं "वज्रम् आयुधं च स्तुतिस्तीक्ष्णीकरोति ॥

तव॒ द्यौरि॑न्द्र॒ पौंस्यं॑ पृथि॒वी व॑र्धति॒ श्रव॑ः ।

त्वामाप॒ः पर्व॑तासश्च हिन्विरे ॥८

तव॑ । द्यौः । इ॒न्द्र॒ । पौंस्य॑म् । पृ॒थि॒वी । व॒र्ध॒ति॒ । श्रवः॑ ।

त्वाम् । आपः॑ । पर्व॑तासः । च॒ । हि॒न्वि॒रे॒ ॥८

तव । द्यौः । इन्द्र । पौंस्यम् । पृथिवी । वर्धति । श्रवः ।

त्वाम् । आपः । पर्वतासः । च । हिन्विरे ॥८

हे “इन्द्र "तव त्वदीयं "पौंस्यं बलं “द्यौः "वर्धति वर्धयति । त्वदीयं “श्रवः यशः "पृथिवी वर्धयति । वृधेर्ण्यन्ताल्लटि शपि छन्दस्युभयथा' इत्यार्धधातुकत्वात् “ णेरनिटि' इति णिलोपः । तं “त्वाम् "आपः उदकानि अन्तरिक्षाणि "पर्वतासः पर्वताः पर्ववन्तो मेघाः “च गिरयश्च वा “हिन्विरे प्रीणयन्ति स्वामित्वेन प्राप्नुवन्ति वा ।।

त्वां विष्णु॑र्बृ॒हन्क्षयो॑ मि॒त्रो गृ॑णाति॒ वरु॑णः ।

त्वां शर्धो॑ मद॒त्यनु॒ मारु॑तम् ॥९

त्वाम् । विष्णुः॑ । बृ॒हन् । क्षयः॑ । मि॒त्रः । गृ॒णा॒ति॒ । वरु॑णः ।

त्वाम् । शर्धः॑ । म॒द॒ति॒ । अनु॑ । मारु॑तम् ॥९

त्वाम् । विष्णुः । बृहन् । क्षयः । मित्रः । गृणाति । वरुणः ।

त्वाम् । शर्धः । मदति । अनु । मारुतम् ॥९

हे इन्द्र “बृहन् महान् "क्षयः निवासहेतुः “विष्णुः “मित्रः “वरुणः च “त्वां “गृणाति स्तौति । तथा “मारुतं मरुत्संबन्धि “शर्धः बलं "त्वाम् "अनु "मदति तव मदमनुलक्ष्य पश्चान्माद्यति । त्वामनुमादयति वा ॥

त्वं वृषा॒ जना॑नां॒ मंहि॑ष्ठ इन्द्र जज्ञिषे ।

स॒त्रा विश्वा॑ स्वप॒त्यानि॑ दधिषे ॥१०

त्वम् । वृषा॑ । जना॑नाम् । मंहि॑ष्ठः । इ॒न्द्र॒ । ज॒ज्ञि॒षे॒ ।

स॒त्रा । विश्वा॑ । सु॒ऽअ॒प॒त्यानि॑ । द॒धि॒षे॒ ॥१०

त्वम् । वृषा । जनानाम् । मंहिष्ठः । इन्द्र । जज्ञिषे ।

सत्रा । विश्वा । सुऽअपत्यानि । दधिषे ॥१०

हे “इन्द्र “वृषा वर्षिता “त्वं "जनानां देवजनानां मध्ये "मंहिष्ठः दातृतमः "जज्ञिरे प्रादुर्भवसि । अत एव "विश्वा सर्वाणि "स्वपत्यानि शोभनैः पुत्रादिभिः सहितानि “सत्रा सह "दधिषे दातुं धारयसि । ददासि वा ॥ ॥ १८ ॥

स॒त्रा त्वं पु॑रुष्टुतँ॒ एको॑ वृ॒त्राणि॑ तोशसे ।

नान्य इन्द्रा॒त्कर॑णं॒ भूय॑ इन्वति ॥११

स॒त्रा । त्वम् । पु॒रु॒ऽस्तु॒त॒ । एकः॑ । वृ॒त्राणि॑ । तो॒श॒से॒ ।

न । अ॒न्यः । इन्द्रा॑त् । कर॑णम् । भूयः॑ । इ॒न्व॒ति॒ ॥११

सत्रा । त्वम् । पुरुऽस्तुत । एकः । वृत्राणि । तोशसे ।

न । अन्यः । इन्द्रात् । करणम् । भूयः । इन्वति ॥११

हे “पुरुष्टुत बहुभिः स्तुतेन्द्र “त्वम् "एकः असहाय एव सन् "सत्रा । महन्नामैतत् । महान्ति “वृत्राणि शत्रुजातानि । यद्वा । सत्रेति सहार्थे । सहैव युगपदेवैकयत्नेनैव “तोशसे हिनस्सि । तोशतिर्वधकर्मा । अकर्तुं शक्तानीति भावः । अपि चास्मात् "इन्द्रात् "अन्यः कश्चित् "भूयः बहुतरं "करणं कर्म वृत्रवधादिकं "न "इन्वति न प्राप्नोति । इन्द्र एवं कर्तुं शक्नोतीति भावः ॥

यदि॑न्द्र मन्म॒शस्त्वा॒ नाना॒ हव॑न्त ऊ॒तये॑ ।

अ॒स्माके॑भि॒र्नृभि॒रत्रा॒ स्व॑र्जय ॥१२

यत् । इ॒न्द्र॒ । म॒न्म॒ऽशः । त्वा॒ । नाना॑ । हव॑न्ते । ऊ॒तये॑ ।

अ॒स्माके॑भिः । नृऽभिः॑ । अत्र॑ । स्वः॑ । ज॒य॒ ॥१२

यत् । इन्द्र । मन्मऽशः । त्वा । नाना । हवन्ते । ऊतये ।

अस्माकेभिः । नृऽभिः । अत्र । स्वः । जय ॥१२

हे “इन्द्र "यत् यस्मिन् संग्रामे त्वां "मन्मशः मन्मना स्तोत्रेण "नाना बहुप्रकारं "हवन्ते आह्वयन्ति । किमर्थम् । “ऊतये रक्षायै । "अत्र अस्मिन् संग्रामे “अस्माकेभिः अस्माकैरस्मदीयैरेव "नृभिः नेतृभिः स्तोतृभिराहूतः सन् "स्वः शत्रुबलं “जय अभिभव ॥

अरं॒ क्षया॑य नो म॒हे विश्वा॑ रू॒पाण्या॑वि॒शन् ।

इन्द्रं॒ जैत्रा॑य हर्षया॒ शची॒पति॑म् ॥१३

अर॑म् । क्षया॑य । नः॒ । म॒हे । विश्वा॑ । रू॒पाणि॑ । आ॒ऽवि॒शन् ।

इन्द्र॑म् । जैत्रा॑य । ह॒र्ष॒य॒ । शची॒३॒॑ऽपति॑म् ॥१३

अरम् । क्षयाय । नः । महे । विश्वा । रूपाणि । आऽविशन् ।

इन्द्रम् । जैत्राय । हर्षय । शचीऽपतिम् ॥१३

हे स्तोतः "महे महते "नः अस्माकं “क्षयाय । गृहनामैतत् । गृहाय । तादर्थ्ये चतुर्थी । गृहार्थम् “अरम् अलं पर्याप्तं "विश्वा विश्वानि व्याप्तानि “रूपाणि इन्द्रगतानि गुणजातानि “आविशन् स्तुत्या व्याप्नुवन् "शचीपतिम् । शचीति कर्मनाम । कर्मणां पालकम् । यद्वा । शच्या इन्द्राण्या भर्तारम् । तमेव “इन्द्रं "जैत्राय जेतव्यधनार्थं “हर्षय तोषय । स्तुत्या परिचरणेन वेति शेषः ॥ ॥ १९ ॥

टिप्पणी

तं ते मदं गृणीमसि इति