ऋग्वेदः सूक्तं ८.१०२
| ← सूक्तं ८.१०१ | ऋग्वेदः - मण्डल ८ सूक्तं ८.१०२ [[लेखकः :|]] |
सूक्तं ८.१०३ → |
| ऋ. भार्गवः प्रयोगः, अग्निर्बार्हस्पत्यः, पावको वा, सहसः पुत्रौ गृहपति - यविष्ठौ तयोर्वान्यतरः।
दे. अग्निः । गायत्री। |
त्वमग्ने बृहद्वयो दधासि देव दाशुषे ।
कविर्गृहपतिर्युवा ॥१॥
स न ईळानया सह देवाँ अग्ने दुवस्युवा ।
चिकिद्विभानवा वह ॥२॥
त्वया ह स्विद्युजा वयं चोदिष्ठेन यविष्ठ्य ।
अभि ष्मो वाजसातये ॥३॥
और्वभृगुवच्छुचिमप्नवानवदा हुवे ।
अग्निं समुद्रवाससम् ॥४॥
हुवे वातस्वनं कविं पर्जन्यक्रन्द्यं सहः ।
अग्निं समुद्रवाससम् ॥५॥
आ सवं सवितुर्यथा भगस्येव भुजिं हुवे ।
अग्निं समुद्रवाससम् ॥६॥
अग्निं वो वृधन्तमध्वराणां पुरूतमम् ।
अच्छा नप्त्रे सहस्वते ॥७॥
अयं यथा न आभुवत्त्वष्टा रूपेव तक्ष्या ।
अस्य क्रत्वा यशस्वतः ॥८॥
अयं विश्वा अभि श्रियोऽग्निर्देवेषु पत्यते ।
आ वाजैरुप नो गमत् ॥९॥
विश्वेषामिह स्तुहि होतॄणां यशस्तमम् ।
अग्निं यज्ञेषु पूर्व्यम् ॥१०॥
शीरं पावकशोचिषं ज्येष्ठो यो दमेष्वा ।
दीदाय दीर्घश्रुत्तमः ॥११॥
तमर्वन्तं न सानसिं गृणीहि विप्र शुष्मिणम् ।
मित्रं न यातयज्जनम् ॥१२॥
उप त्वा जामयो गिरो देदिशतीर्हविष्कृतः ।
वायोरनीके अस्थिरन् ॥१३॥
यस्य त्रिधात्ववृतं बर्हिस्तस्थावसंदिनम् ।
आपश्चिन्नि दधा पदम् ॥१४॥
पदं देवस्य मीळ्हुषोऽनाधृष्टाभिरूतिभिः ।
भद्रा सूर्य इवोपदृक् ॥१५॥
अग्ने घृतस्य धीतिभिस्तेपानो देव शोचिषा ।
आ देवान्वक्षि यक्षि च ॥१६॥
तं त्वाजनन्त मातरः कविं देवासो अङ्गिरः ।
हव्यवाहममर्त्यम् ॥१७॥
प्रचेतसं त्वा कवेऽग्ने दूतं वरेण्यम् ।
हव्यवाहं नि षेदिरे ॥१८॥
नहि मे अस्त्यघ्न्या न स्वधितिर्वनन्वति ।
अथैतादृग्भरामि ते ॥१९॥
यदग्ने कानि कानि चिदा ते दारूणि दध्मसि ।
ता जुषस्व यविष्ठ्य ॥२०॥
यदत्त्युपजिह्विका यद्वम्रो अतिसर्पति ।
सर्वं तदस्तु ते घृतम् ॥२१॥
अग्निमिन्धानो मनसा धियं सचेत मर्त्यः ।
अग्निमीधे विवस्वभिः ॥२२॥
सायणभाष्यम्
त्वमग्ने' इति द्वाविंशत्यृचं नवमं सूक्तं गायत्रमाग्नेयम् । भृगुगोत्रः प्रयोगो नामर्षिः । बार्हस्पत्यः पावकविशेषणविशिष्टोऽग्न्याख्यो वा । यद्वा । सहोनाम्नः पुत्रौ गृहपतियविष्ठसंज्ञकौ द्वावग्नी । तौ सहेदं सूक्तमपश्यताम् । तस्मादस्य तावृषी । अथवा तयोरन्यतरः । तथा चानुक्रान्तं-- ‘ त्वमग्ने द्व्यधिका भार्गवः प्रयोगो बार्हस्पत्यो वाग्निः पावकः सहसः सुतयोर्वाग्न्योर्गृहपतियविष्ठयोर्वान्यतर आग्नेयं तु' इति । प्रातरनुवाकस्याग्नेये क्रतौ गायत्रे छन्दस्यादितोऽष्टादशर्चः । सूत्रितं च-’ त्वमग्ने बृहद्वय इत्यष्टादशार्चन्तस्त्वेति सूक्ते' (आश्व. श्रौ. ४. १३) इति । देवसुवां हविःष्वग्नेर्गृहपतेरनुवाक्या' ‘ त्वमग्ने बृहद्वयः' इत्येषा । सूत्रितं च-’ त्वमग्ने बृहद्वयो हव्यवाळग्निरजरः पिता नः' (आश्व. श्रौ. ४. ११) इति । अन्वारम्भणीयायामग्नेर्भगिनोऽनुवाक्या ‘आ सवं सवितुः' इत्येषा। सूत्रितं च-’ आ सवं सवितुर्यथा स नो राधांस्या भर' (आश्व. श्रौ. २.८) इति । आभिप्लविकेषूक्थ्येषु तृतीयसवने मैत्रावरुणस्य ‘अग्निं वो वृधन्तम्' इति वैकल्पिकः स्तोत्रियस्तृचः । सूत्रितं च -–'अग्निं वो वृधन्तमग्ने यं यज्ञमध्वरम्' ( आश्व. श्रौ. ७. ८) इति । दशमेऽहनि ‘इमं नो यज्ञम्' इति स्तोकसूक्तस्य द्वितीयस्य स्थाने 'अग्ने घृतस्य' इत्येषा । सूत्रितं च- स्तोकसूक्तस्य द्वितीयतृतीययोः स्थानेऽग्ने घृतस्य धीतिभिरुभे सुश्चन्द्र सर्पिष इत्येते' (आश्व. श्रौ. ८. १२) इति ॥
त्वम॑ग्ने बृ॒हद्वयो॒ दधा॑सि देव दा॒शुषे॑ ।
क॒विर्गृ॒हप॑ति॒र्युवा॑ ॥१
त्वम् । अ॒ग्ने॒ । बृ॒हत् । वयः॑ । दधा॑सि । दे॒व॒ । दा॒शुषे॑ ।
क॒विः । गृ॒हऽप॑तिः । युवा॑ ॥१
त्वम् । अग्ने । बृहत् । वयः । दधासि । देव । दाशुषे ।
कविः । गृहऽपतिः । युवा ॥१
हे "देव द्योतमान “अग्ने "कविः क्रान्तकर्मा “गृहपतिः गृहपालकः "युवा नित्यतरुणः “त्वं "दाशुषे हविषां प्रदात्रे यजमानाय “बृहद्वयः महदन्नं "दधासि प्रयच्छसीत्यर्थः ।।
स न॒ ईळा॑नया स॒ह दे॒वाँ अ॑ग्ने दुव॒स्युवा॑ ।
चि॒किद्वि॑भान॒वा व॑ह ॥२
सः । नः॒ । ईळा॑नया । स॒ह । दे॒वान् । अ॒ग्ने॒ । दु॒व॒स्युवा॑ ।
चि॒कित् । वि॒भा॒नो॒ इति॑ विऽभानो । आ । व॒ह॒ ॥२
सः । नः । ईळानया । सह । देवान् । अग्ने । दुवस्युवा ।
चिकित् । विभानो इति विऽभानो । आ । वह ॥२
हे "विभानो विशिष्टदीप्ते "अग्ने "सः त्वं "चिकित् ज्ञाता सन् "नः अस्माकं “दुवस्युवा परिचरणशीलया “ईळानया स्तुवत्या वाचा "सह "देवान् "आ वह ॥
त्वया॑ ह स्विद्यु॒जा व॒यं चोदि॑ष्ठेन यविष्ठ्य ।
अ॒भि ष्मो॒ वाज॑सातये ॥३
त्वया॑ । ह॒ । स्वि॒त् । यु॒जा । व॒यम् । चोदि॑ष्ठेन । य॒वि॒ष्ठ्य॒ ।
अ॒भि । स्मः॒ । वाज॑ऽसातये ॥३
त्वया । ह । स्वित् । युजा । वयम् । चोदिष्ठेन । यविष्ठ्य ।
अभि । स्मः । वाजऽसातये ॥३
हे "यविष्ठ्य युवतमाग्ने “चोदिष्ठेन अतिशयेन धनानां प्रेरयित्रा “त्वया "युजा “स्वित् "ह सहायेनैव “वयं भार्गवः प्रयोगो बार्हस्पत्याः पावका अग्नयो वा “वाजसातये अन्नलाभाय “अभि “ष्मः शत्रूनभिभवेम ॥
औ॒र्व॒भृ॒गु॒वच्छुचि॑मप्नवान॒वदा हु॑वे ।
अ॒ग्निं स॑मु॒द्रवा॑ससं ॥४
औ॒र्व॒भृ॒गु॒ऽवत् । शुचि॑म् । अ॒प्न॒वा॒न॒ऽवत् । आ । हु॒वे॒ ।
अ॒ग्निम् । स॒मु॒द्रऽवा॑ससम् ॥४
और्वभृगुऽवत् । शुचिम् । अप्नवानऽवत् । आ । हुवे ।
अग्निम् । समुद्रऽवाससम् ॥४
“समुद्रवाससं समुद्रमध्यवर्तिनं वाडवं "शुचिं शुद्धम् "अग्निम् “और्वभृगुवत् यथा और्वभृगुः “अप्नवानवत् यथाप्नवानः तथा “आ "हुवे आह्वयाम्यहम् ॥
हु॒वे वात॑स्वनं क॒विं प॒र्जन्य॑क्रंद्यं॒ सहः॑ ।
अ॒ग्निं स॑मु॒द्रवा॑ससं ॥५
हु॒वे । वात॑ऽस्वनम् । क॒विम् । प॒र्जन्य॑ऽक्रन्द्यम् । सहः॑ ।
अ॒ग्निम् । स॒मु॒द्रऽवा॑ससम् ॥५
हुवे । वातऽस्वनम् । कविम् । पर्जन्यऽक्रन्द्यम् । सहः ।
अग्निम् । समुद्रऽवाससम् ॥५
“वातस्वनं वातसदृशध्वनिं "कविं क्रान्तकर्माणं "पर्जन्यक्रन्द्यं पर्जन्यसदृशक्रन्दनं "सहः सहस्विनं वाडवम् "अग्निं "हुवे ह्वयामि । अन्यद्गतम् ॥ ॥ ९ ॥
आ स॒वं स॑वि॒तुर्य॑था॒ भग॑स्येव भु॒जिं हु॑वे ।
अ॒ग्निं स॑मु॒द्रवा॑ससं ॥६
आ । स॒वम् । स॒वि॒तुः । य॒था॒ । भग॑स्यऽइव । भु॒जिम् । हु॒वे॒ ।
अ॒ग्निम् । स॒मु॒द्रऽवा॑ससम् ॥६
आ । सवम् । सवितुः । यथा । भगस्यऽइव । भुजिम् । हुवे ।
अग्निम् । समुद्रऽवाससम् ॥६
“सवितुः प्रेरकस्य देवस्य “सवं यथा प्रसवमिव “भगस्येव “भुजिं भगाख्यस्य देवस्य भोगमिव च "समुद्रवाससम् "अग्निं "हुवे आह्वयामि ॥
अ॒ग्निं वो॑ वृ॒धंत॑मध्व॒राणां॑ पुरू॒तमं॑ ।
अच्छा॒ नप्त्रे॒ सह॑स्वते ॥७
अ॒ग्निम् । वः॒ । वृ॒धन्त॑म् । अ॒ध्व॒राणा॑म् । पु॒रु॒ऽतम॑म् ।
अच्छ॑ । नप्त्रे॑ । सह॑स्वते ॥७
अग्निम् । वः । वृधन्तम् । अध्वराणाम् । पुरुऽतमम् ।
अच्छ । नप्त्रे । सहस्वते ॥७
“अध्वराणाम् अहिंस्यानां बलिनां "नप्त्रे बन्धुं "सहस्वते बलवन्तम्। विभक्तिव्यत्ययः । "वृधन्तं ज्वालाभिर्वर्धमानं "पुरूतमम् अतिशयेन बहुम् "अग्निम् ऋत्विजः “वः यूयम् "अच्छ अभिगच्छत ॥
अ॒यं यथा॑ न आ॒भुव॒त्त्वष्टा॑ रू॒पेव॒ तक्ष्या॑ ।
अ॒स्य क्रत्वा॒ यश॑स्वतः ॥८
अ॒यम् । यथा॑ । नः॒ । आ॒ऽभुव॑त् । त्वष्टा॑ । रू॒पाऽइ॑व । तक्ष्या॑ ।
अ॒स्य । क्रत्वा॑ । यश॑स्वतः ॥८
अयम् । यथा । नः । आऽभुवत् । त्वष्टा । रूपाऽइव । तक्ष्या ।
अस्य । क्रत्वा । यशस्वतः ॥८
"अयम् अग्निः "नः अस्मान् “तक्ष्या विकर्तव्यानि "रूपेव “त्वष्टा रूपाणि वर्धकिरिव "यथा येन प्रकारेण "आभुवत् आभवति तथैनमग्निमभिगच्छतेत्यर्थः । किंच वयम् "अस्य अग्नेः "क्रत्वा प्रज्ञानेन युक्ताः "यशस्वतः यशस्वन्तो भवामेति शेषः ॥
अ॒यं विश्वा॑ अ॒भि श्रियो॒ऽग्निर्दे॒वेषु॑ पत्यते ।
आ वाजै॒रुप॑ नो गमत् ॥९
अ॒यम् । विश्वाः॑ । अ॒भि । श्रियः॑ । अ॒ग्निः । दे॒वेषु॑ । प॒त्य॒ते॒ ।
आ । वाजैः॑ । उप॑ । नः॒ । ग॒म॒त् ॥९
अयम् । विश्वाः । अभि । श्रियः । अग्निः । देवेषु । पत्यते ।
आ । वाजैः । उप । नः । गमत् ॥९
मनुष्याणां "विश्वाः सर्वाः "श्रियः संपदः "देवेषु देवानां मध्ये यः "अयम् "अग्निः “अभि “पत्यते अभिगच्छति सोऽग्निः "नः अस्मानपि "वाजैः अन्नैः “उप “आ “गमत् उपागच्छतु ॥
विश्वे॑षामि॒ह स्तु॑हि॒ होतॄ॑णां य॒शस्त॑मं ।
अ॒ग्निं य॒ज्ञेषु॑ पू॒र्व्यं ॥१०
विश्वे॑षाम् । इ॒ह । स्तु॒हि॒ । होतॄ॑णाम् । य॒शःऽत॑मम् ।
अ॒ग्निम् । य॒ज्ञेषु॑ । पू॒र्व्यम् ॥१०
विश्वेषाम् । इह । स्तुहि । होतॄणाम् । यशःऽतमम् ।
अग्निम् । यज्ञेषु । पूर्व्यम् ॥१०
"विश्वेषां सर्वेषां होतॄणां मध्ये "यशस्तमं यशस्वितमं "यज्ञेषु पूर्व्यं मुख्यम् "अग्निम् "इह अस्मदीये यज्ञे हे स्तोतः "स्तुहि ॥ ॥ १० ॥
शी॒रं पा॑व॒कशो॑चिषं॒ ज्येष्ठो॒ यो दमे॒ष्वा ।
दी॒दाय॑ दीर्घ॒श्रुत्त॑मः ॥११
शी॒रम् । पा॒व॒कऽशो॑चिषम् । ज्येष्ठः॑ । यः । दमे॑षु । आ ।
दी॒दाय॑ । दी॒र्घ॒श्रुत्ऽत॑मः ॥११
शीरम् । पावकऽशोचिषम् । ज्येष्ठः । यः । दमेषु । आ ।
दीदाय । दीर्घश्रुत्ऽतमः ॥११
“ज्येष्ठः देवानां मुख्यः "दीर्घश्रुत्तमः अतिशयेन विद्वान् अग्निः "दमेषु यज्वनां गृहेषु “आ "दीदाय अदीप्यते । तं "शीरम् अनुशायिनम् । तथा च यास्कः-’ अनुशायिनमिति वाशिनमिति वा' (निरु. ४. १४ ) इति । "पावकशोचिषं पावकदीप्तिं स्तुहीत्यर्थः ॥
तमर्वं॑तं॒ न सा॑न॒सिं गृ॑णी॒हि वि॑प्र शु॒ष्मिणं॑ ।
मि॒त्रं न या॑त॒यज्ज॑नं ॥१२
तम् । अर्व॑न्तम् । न । सा॒न॒सिम् । गृ॒णी॒हि । वि॒प्र॒ । शु॒ष्मिण॑म् ।
मि॒त्रम् । न । या॒त॒यत्ऽज॑नम् ॥१२
तम् । अर्वन्तम् । न । सानसिम् । गृणीहि । विप्र । शुष्मिणम् ।
मित्रम् । न । यातयत्ऽजनम् ॥१२
हे "विप्र मेधाविन् स्तोतः "अर्वन्तं "न अश्वमिव "सानसिं संभजनीयं "शुष्मिणं बलिनं “मित्रं "न सखायमिव "यातयज्जनं हतशत्रुजनं “तम् अग्निं "गृणीहि स्तुहि ॥
उप॑ त्वा जा॒मयो॒ गिरो॒ देदि॑शतीर्हवि॒ष्कृतः॑ ।
वा॒योरनी॑के अस्थिरन् ॥१३
उप॑ । त्वा॒ । जा॒मयः॑ । गिरः॑ । देदि॑शतीः । ह॒विः॒ऽकृतः॑ ।
वा॒योः । अनी॑के । अ॒स्थि॒र॒न् ॥१३
उप । त्वा । जामयः । गिरः । देदिशतीः । हविःऽकृतः ।
वायोः । अनीके । अस्थिरन् ॥१३
हे अग्ने "हविष्कृतः यजमानार्थं "गिरः स्तुतयः “जामयः स्वसार इव "देदिशतीः तव गुणान् दिशन्त्यः "त्वा त्वामुपतिष्ठन्ते । "वायोरनीके समीपे त्वां समेधयन्त्यः "अस्थिरन् अतिष्ठंश्च ॥
यस्य॑ त्रि॒धात्ववृ॑तं ब॒र्हिस्त॒स्थावसं॑दिनं ।
आप॑श्चि॒न्नि द॑धा प॒दं ॥१४
यस्य॑ । त्रि॒ऽधातु॑ । अवृ॑तम् । ब॒र्हिः । त॒स्थौ । अस॑म्ऽदिनम् ।
आपः॑ । चि॒त् । नि । द॒ध॒ । प॒दम् ॥१४
यस्य । त्रिऽधातु । अवृतम् । बर्हिः । तस्थौ । असम्ऽदिनम् ।
आपः । चित् । नि । दध । पदम् ॥१४
"यस्य अग्नेः "त्रिधातु त्रिः “अवृतम् अनावृतं च "असंदिनम् अबद्धं च । स्तरणकाले हि बर्हिरबद्धं भवति । बर्हिस्तस्थौ आसनार्थं तिष्ठति तस्मिन्नग्नौ “आपश्चित् आपोऽपि “पदं “नि “दध निदधति । अन्तरिक्ष्या माध्यमिके पदं निदधतीत्यर्थः ॥
प॒दं दे॒वस्य॑ मी॒ळ्हुषोऽना॑धृष्टाभिरू॒तिभिः॑ ।
भ॒द्रा सूर्य॑ इवोप॒दृक् ॥१५
प॒दम् । दे॒वस्य॑ । मी॒ळ्हुषः॑ । अना॑धृष्टाभिः । ऊ॒तिऽभिः॑ ।
भ॒द्रा । सूर्यः॑ऽइव । उ॒प॒ऽदृक् ॥१५
पदम् । देवस्य । मीळ्हुषः । अनाधृष्टाभिः । ऊतिऽभिः ।
भद्रा । सूर्यःऽइव । उपऽदृक् ॥१५
“मीळ्हुषः कामानां सेक्तुः "देवस्य द्योतमानस्याग्नेः "पदं स्थानम् "अनाधृष्टाभिः शत्रुभिः अनाधृष्टाभिः “ऊतिभिः रक्षाभिर्भजनीयं भवतीत्यर्थः । तथैवास्य "उपदृक् उपद्दष्टिरपि "सूर्यइव यथा सूर्यस्तद्वत् 'भद्रा मनुष्यैर्भजनीया भवति ॥ ॥ ११ ॥
अग्ने॑ घृ॒तस्य॑ धी॒तिभि॑स्तेपा॒नो दे॑व शो॒चिषा॑ ।
आ दे॒वान्व॑क्षि॒ यक्षि॑ च ॥१६
अग्ने॑ । घृ॒तस्य॑ । धी॒तिऽभिः॑ । ते॒पा॒नः । दे॒व॒ । शो॒चिषा॑ ।
आ । दे॒वान् । व॒क्षि॒ । यक्षि॑ । च॒ ॥१६
अग्ने । घृतस्य । धीतिऽभिः । तेपानः । देव । शोचिषा ।
आ । देवान् । वक्षि । यक्षि । च ॥१६
हे "देव द्योतमान "अग्ने “घृतस्य दीप्तिसाधनस्याज्यस्य “धीतिभिः निधानैः “तेपानः तपन् "शोचिषा ज्वालया "देवान् प्रति "आ “वक्षि आवह "यक्षि यज "च ॥
तं त्वा॑जनंत मा॒तरः॑ क॒विं दे॒वासो॑ अंगिरः ।
ह॒व्य॒वाह॒मम॑र्त्यं ॥१७
तम् । त्वा॒ । अ॒ज॒न॒न्त॒ । मा॒तरः॑ । क॒विम् । दे॒वासः॑ । अ॒ङ्गि॒रः॒ ।
ह॒व्य॒ऽवाह॑म् । अम॑र्त्यम् ॥१७
तम् । त्वा । अजनन्त । मातरः । कविम् । देवासः । अङ्गिरः ।
हव्यऽवाहम् । अमर्त्यम् ॥१७
हे "अङ्गिरः अग्ने "कविं क्रान्तकर्माणम् "अमर्त्यं मरणरहितं "हव्यवाहं हविषां वोढारं "तं प्रसिद्धं “त्वा त्वां "देवासः देवाः "मातरः इव "अजनन्त जनयन्ति ।
प्रचे॑तसं त्वा क॒वेऽग्ने॑ दू॒तं वरे॑ण्यं ।
ह॒व्य॒वाहं॒ नि षे॑दिरे ॥१८
प्रऽचे॑तसम् । त्वा॒ । क॒वे॒ । अग्ने॑ । दू॒तम् । वरे॑ण्यम् ।
ह॒व्य॒ऽवाह॑म् । नि । से॒दि॒रे॒ ॥१८
प्रऽचेतसम् । त्वा । कवे । अग्ने । दूतम् । वरेण्यम् ।
हव्यऽवाहम् । नि । सेदिरे ॥१८
हे "कवे क्रान्तकर्मन् "अग्ने "प्रचेतसं प्रकृष्टबुद्धिं "वरेण्यं वरणीयं "दूतं देवानां "हव्यवाहं हविषां वोढारं "त्वा त्वां "नि "षेदिरे देवा निषीदन्ति ।
न॒हि मे॒ अस्त्यघ्न्या॒ न स्वधि॑ति॒र्वन॑न्वति ।
अथै॑ता॒दृग्भ॑रामि ते ॥१९
न॒हि । मे॒ । अस्ति॑ । अघ्न्या॑ । न । स्वऽधि॑तिः । वन॑न्ऽवति ।
अथ॑ । ए॒ता॒दृक् । भ॒रा॒मि॒ । ते॒ ॥१९
नहि । मे । अस्ति । अघ्न्या । न । स्वऽधितिः । वनन्ऽवति ।
अथ । एतादृक् । भरामि । ते ॥१९
हे अग्ने "मे मम भार्गवस्य प्रयोगस्यर्षेः “अघ्न्या गौः । ‘अघ्न्या उस्रा' इति गोनामसु पाठात् । "नहि "अस्ति न विद्यते यस्याः पयसा आज्येन च त्वां यजेय। किंच "स्वधितिः नहि “वनन्वति काष्ठानि हन्ति यैः काष्ठैस्त्वां समिन्धीय' । "अथैतादृक् अग्निहोत्रार्थं पयसो दोग्ध्रीं गाम् इन्धनसाधनानि काष्ठानि चैतत्सर्वं "ते तुभ्यमहं "भरामि ॥
यद॑ग्ने॒ कानि॒ कानि॑ चि॒दा ते॒ दारू॑णि द॒ध्मसि॑ ।
ता जु॑षस्व यविष्ठ्य ॥२०
यत् । अ॒ग्ने॒ । कानि॑ । कानि॑ । चि॒त् । आ । ते॒ । दारू॑णि । द॒ध्मसि॑ ।
ता । जु॒ष॒स्व॒ । य॒वि॒ष्ठ्य॒ ॥२०
यत् । अग्ने । कानि । कानि । चित् । आ । ते । दारूणि । दध्मसि ।
ता । जुषस्व । यविष्ठ्य ॥२०
पूर्वस्यामृच्युक्तस्यैवार्थस्य विवरणमत्र । हे “यविष्ठ्य युवतम "अग्ने तुभ्यं "यत् यदा "कानि “कानि “चित यानि कान्यपि "दारूणि काष्ठानि “आ “दध्मसि आधारयामि तदा “ता तानि अपरशुवृक्णान्यपि "जुषस्व सेवस्व । तथा च यजुर्ब्राह्मणं- न ह स्म वै पुराग्निरपरशुवृक्णं दहति तदस्मै प्रयोग एवर्षिरस्वदयद्यदग्ने यानि कानि चेति समिधमा दधात्यपरशुवृक्णमेवास्मै स्वदयति सर्वमस्मै स्वदते' (तै. सं. ५. १. १०. १) इति ॥
यदत्त्यु॑प॒जिह्वि॑का॒ यद्व॒म्रो अ॑ति॒सर्प॑ति ।
सर्वं॒ तद॑स्तु ते घृ॒तं ॥२१
यत् । अत्ति॑ । उ॒प॒ऽजिह्वि॑का । यत् । व॒म्रः । अ॒ति॒ऽसर्प॑ति ।
सर्व॑म् । तत् । अ॒स्तु॒ । ते॒ । घृ॒तम् ॥२१
यत् । अत्ति । उपऽजिह्विका । यत् । वम्रः । अतिऽसर्पति ।
सर्वम् । तत् । अस्तु । ते । घृतम् ॥२१
हे अग्ने “यत् काष्ठादिकम् "उपजिह्विका । उपजिघ्रतीत्युपजिह्विका’ । "अत्ति भक्षयति । यत् च काष्ठादिकं “वम्रः । वमत्युदकमिति वम्रः । उपजिह्विकावम्रशब्दौ यद्यपि पर्यायौ तथापि पृथगुपादानात् वम्रशब्दस्तद्विशेषे पर्यवस्यति । सोऽपि “अतिसर्पति अतिगच्छति । "तत् सर्वं "ते तव “घृतं घृतसदृशम् "अस्तु । यथा घृतं तव प्रियकरं भवति तथा प्रियकरं भवत्वित्यर्थः ॥
अ॒ग्निमिंधा॑नो॒ मन॑सा॒ धियं॑ सचेत॒ मर्त्यः॑ ।
अ॒ग्निमी॑धे वि॒वस्व॑भिः ॥२२
अ॒ग्निम् । इन्धा॑नः । मन॑सा । धिय॑म् । स॒चे॒त॒ । मर्त्यः॑ ।
अ॒ग्निम् । ई॒धे॒ । वि॒वस्व॑ऽभिः ॥२२
अग्निम् । इन्धानः । मनसा । धियम् । सचेत । मर्त्यः ।
अग्निम् । ईधे । विवस्वऽभिः ॥२२
“मर्त्यः मनुष्यः "अग्निमिन्धानः काष्ठैः प्रज्वलयन् "मनसा एव श्रद्दधानः "धियं कर्म "सचेत काले भजेत । "विवस्वभिः ऋत्विग्भिश्च “अग्निम् एव “ईधे प्रज्वलयति ॥ ॥ १२ ॥
टिप्पणी
| मण्डल ८ | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|