ऋग्वेदः सूक्तं ८.८०
| ← सूक्तं ८.७९ | ऋग्वेदः - मण्डल ८ सूक्तं ८.८० एकद्यूर्नौधसः। |
सूक्तं ८.८१ → |
| दे. इन्द्रः, १० देवाः । गायत्री, १० त्रिष्टुप्। |
नह्यन्यं बळाकरं मर्डितारं शतक्रतो ।
त्वं न इन्द्र मृळय ॥१॥
यो नः शश्वत्पुराविथामृध्रो वाजसातये ।
स त्वं न इन्द्र मृळय ॥२॥
किमङ्ग रध्रचोदनः सुन्वानस्यावितेदसि ।
कुवित्स्विन्द्र णः शकः ॥३॥
इन्द्र प्र णो रथमव पश्चाच्चित्सन्तमद्रिवः ।
पुरस्तादेनं मे कृधि ॥४॥
हन्तो नु किमाससे प्रथमं नो रथं कृधि ।
उपमं वाजयु श्रवः ॥५॥
अवा नो वाजयुं रथं सुकरं ते किमित्परि ।
अस्मान्सु जिग्युषस्कृधि ॥६॥
इन्द्र दृह्यस्व पूरसि भद्रा त एति निष्कृतम् ।
इयं धीरृत्वियावती ॥७॥
मा सीमवद्य आ भागुर्वी काष्ठा हितं धनम् ।
अपावृक्ता अरत्नयः ॥८॥
तुरीयं नाम यज्ञियं यदा करस्तदुश्मसि ।
आदित्पतिर्न ओहसे ॥९॥
अवीवृधद्वो अमृता अमन्दीदेकद्यूर्देवा उत याश्च देवीः ।
तस्मा उ राधः कृणुत प्रशस्तं प्रातर्मक्षू धियावसुर्जगम्यात् ॥१०॥
सायणभाष्यम्
‘नह्यन्यम्' इति दशर्चमेकादशं सूक्तम् । अत्रेयमनुक्रमणिका--' न ह्यन्यं दशैकद्यूर्नौधसो गायत्रेऽन्त्या दैवी त्रिष्टुप्' इति । एकद्यूर्नाम नोधसः पुत्र ऋषिः । अन्त्या त्रिष्टुप् । सा च देवदेवत्या शिष्टा गायत्र्य ऐन्द्र्यः । द्वितीये पर्याये मैत्रावरुणशस्त्र आदितोऽष्टर्चः । सूत्रितं च - ' नह्यन्यं बळाकरमित्यष्टौ ' (आश्व. श्रौ. ६. ४) इति । महाव्रते निष्केवल्ये गायत्रतृचाशीतावाद्या विनियुक्ता । तथा च पञ्चमारण्यके शौनकः -' नह्यन्यं बळाकरमित्येतां प्रत्यवदधाति' (ऐ. आ. ५, २. ३) इति ॥
न॒ह्य१॒॑न्यं ब॒ळाक॑रं मर्डि॒तारं॑ शतक्रतो ।
त्वं न॑ इन्द्र मृळय ॥१
न॒हि । अ॒न्यम् । ब॒ळा । अक॑रम् । म॒र्डि॒तार॑म् । श॒त॒क्र॒तो॒ इति॑ शतऽक्रतो ।
त्वम् । नः॒ । इ॒न्द्र॒ । मृ॒ळ॒य॒ ॥१
नहि । अन्यम् । बळा । अकरम् । मर्डितारम् । शतक्रतो इति शतऽक्रतो ।
त्वम् । नः । इन्द्र । मृळय ॥१
हे शतक्रतो त्वत्तः "अन्यं “मर्ङितारं सुखयितारं "बळा बट् सत्यं “न “अकरं न करोमि । तस्माद्धे “इन्द्र “त्वं “नः अस्मान् “मृळय ॥
यो न॒ः शश्व॑त्पु॒रावि॒थामृ॑ध्रो॒ वाज॑सातये ।
स त्वं न॑ इन्द्र मृळय ॥२
यः । नः॒ । शश्व॑त् । पु॒रा । आवि॑थ । अमृ॑ध्रः । वाज॑ऽसातये ।
सः । त्वम् । नः॒ । इ॒न्द्र॒ । मृ॒ळ॒य॒ ॥२
यः । नः । शश्वत् । पुरा । आविथ । अमृध्रः । वाजऽसातये ।
सः । त्वम् । नः । इन्द्र । मृळय ॥२
"यः “अमृधः अहिंसकः “नः अस्मान् “वाजसातये अन्नलाभाय “पुरा पूर्वम् “आविथ रक्षितवान् । हे "इन्द्र “स “त्वं “नः अस्मान् “शश्वत् सदा "मृळय सुखय ॥
किम॒ङ्ग र॑ध्र॒चोद॑नः सुन्वा॒नस्या॑वि॒तेद॑सि ।
कु॒वित्स्वि॑न्द्र ण॒ः शक॑ः ॥३
किम् । अ॒ङ्ग । र॒ध्र॒ऽचोद॑नः । सु॒न्वा॒नस्य॑ । अ॒वि॒ता । इत् । अ॒सि॒ ।
कु॒वित् । सु । इ॒न्द्र॒ । नः॒ । शकः॑ ॥३
किम् । अङ्ग । रध्रऽचोदनः । सुन्वानस्य । अविता । इत् । असि ।
कुवित् । सु । इन्द्र । नः । शकः ॥३
हे “इन्द्र त्वं “रध्रचोदनः । रध्रं राधकं चोदयतीति रध्रचोदनः । तादृशस्त्वं “सुन्वानस्य “अवितेदसि रक्षक एव भवसि । अतः “नः अस्माकं “कुवित् बहु “सु सुष्ठु “शकः अशकः शक्तो भव। बहु धनं कुर्वित्वर्थः । अस्मान् वा बहु कुर्विति ।।
इन्द्र॒ प्र णो॒ रथ॑मव प॒श्चाच्चि॒त्सन्त॑मद्रिवः ।
पु॒रस्ता॑देनं मे कृधि ॥४
इन्द्र॑ । प्र । नः॒ । रथ॑म् । अ॒व॒ । प॒श्चात् । चि॒त् । सन्त॑म् । अ॒द्रि॒ऽवः॒ ।
पु॒रस्ता॑त् । ए॒न॒म् । मे॒ । कृ॒धि॒ ॥४
इन्द्र । प्र । नः । रथम् । अव । पश्चात् । चित् । सन्तम् । अद्रिऽवः ।
पुरस्तात् । एनम् । मे । कृधि ॥४
हे “इन्द्र “नः “रथं “प्र “अव प्ररक्ष । कीदृशं रथम् । “पश्चाच्चित्सन्तम् । चिदप्यर्थे । अस्मत्समानरथानां पश्चाद्भूतमपि “एनं "मे रथं हे "अद्रिवः वज्रवन्निन्द्र “पुरस्तात् वर्तमानं “कृधि कुरु ॥
हन्तो॒ नु किमा॑ससे प्रथ॒मं नो॒ रथं॑ कृधि ।
उ॒प॒मं वा॑ज॒यु श्रव॑ः ॥५
हन्तो॒ इति॑ । नु । किम् । आ॒स॒से॒ । प्र॒थ॒मम् । नः॒ । रथ॑म् । कृ॒धि॒ ।
उ॒प॒ऽमम् । वा॒ज॒ऽयु । श्रवः॑ ॥५
हन्तो इति । नु । किम् । आससे । प्रथमम् । नः । रथम् । कृधि ।
उपऽमम् । वाजऽयु । श्रवः ॥५
हन्तेत्येतदादि मुख्यकृदामन्त्रितेन समानम् । “हन्त इन्द्र "नु इदानीं “किं त्वं तूष्णीम् “आससे । तत्र किं करोमीति चेदुच्यते । "नः “रथं "प्रथमं सर्वेषां मुख्यं “कृधि कुरु । “वाजयु अस्माकममिच्छत् “श्रवः अन्नं हविर्लक्षणम् “उपमम् । अन्तिकनामैतत् । तवान्तिकभूतं वर्तत इति शेषः । यस्मादेवं तस्माद्रथमस्मदीयं प्रथमं कृधीति ॥ ॥ ३५ ॥
अवा॑ नो वाज॒युं रथं॑ सु॒करं॑ ते॒ किमित्परि॑ ।
अ॒स्मान्सु जि॒ग्युष॑स्कृधि ॥६
अव॑ । नः॒ । वा॒ज॒ऽयुम् । रथ॑म् । सु॒ऽकर॑म् । ते॒ । किम् । इत् । परि॑ ।
अ॒स्मान् । सु । जि॒ग्युषः॑ । कृ॒धि॒ ॥६
अव । नः । वाजऽयुम् । रथम् । सुऽकरम् । ते । किम् । इत् । परि ।
अस्मान् । सु । जिग्युषः । कृधि ॥६
हे इन्द्र “नः “वाजयुम् अन्नेच्छुं “रथम् “अव रक्ष संग्रामे । “ते तव "किमित् किमपि सर्वकर्तव्यजातं "परि परितः “सुकरं सुखेन कर्तव्यम्। तव कर्तुमशक्यं न किंचिदस्ति । यस्मादेवं तस्मात् “सु "जिग्युषः सुष्ठु जेतॄन् कुरु संग्रामे ॥
इन्द्र॒ दृह्य॑स्व॒ पूर॑सि भ॒द्रा त॑ एति निष्कृ॒तम् ।
इ॒यं धीरृ॒त्विया॑वती ॥७
इन्द्र॑ । दृह्य॑स्व । पूः । अ॒सि॒ । भ॒द्रा । ते॒ । ए॒ति॒ । निः॒ऽकृ॒तम् ।
इ॒यम् । धीः । ऋ॒त्विय॑ऽवती ॥७
इन्द्र । दृह्यस्व । पूः । असि । भद्रा । ते । एति । निःऽकृतम् ।
इयम् । धीः । ऋत्वियऽवती ॥७
हे “इन्द्र त्वं “दृह्यस्व दृढो भव संग्रामे । त्वं “पूरसि पुरमसि । यथा पुरमविचलितं तद्वत्त्वमसि । अथवा। अस्मदीये यज्ञे दृढो भव । त्वं पुनरन्ययज्ञजिगमिषुर्मा भूः । त्वं पूः पूरकः कामानामसि । किमत्र विद्यत इति चेदुच्यते । “निष्कृतं निष्कर्तारं “ते त्वां “भद्रा कल्याणी “इयं “धीः स्तुतिः क्रिया वा “ऋत्वियावती । ऋतुशब्दः कालोपलक्षकः । स्वकालोपेता सती “एति गच्छति । यद्वा । ते निष्कृतं स्थानमेति ॥
मा सी॑मव॒द्य आ भा॑गु॒र्वी काष्ठा॑ हि॒तं धन॑म् ।
अ॒पावृ॑क्ता अर॒त्नय॑ः ॥८
मा । सी॒म् । अ॒व॒द्ये । आ । भा॒क् । उ॒र्वी । काष्ठा॑ । हि॒तम् । धन॑म् ।
अ॒प॒ऽआवृ॑क्ताः । अ॒र॒त्नयः॑ ॥८
मा । सीम् । अवद्ये । आ । भाक् । उर्वी । काष्ठा । हितम् । धनम् ।
अपऽआवृक्ताः । अरत्नयः ॥८
“मा अस्मान् “सीं सर्वतः “अवद्यः निन्दा “आ "भाक् माभजतु । प्राप्नोतु न कुतश्चित् । पापरहितान् कुर्वित्यर्थः। किंच "उर्वी “काष्ठा बह्वन्तरालमाज्यन्तः । ‘आज्यन्तोऽपि काष्ठोच्यते क्रान्त्वा स्थिता भवति' (निरु. २. १५) इति यास्कः । तत्र “हितं निहितं शत्रुसंबन्धि “धनम् अस्माकं भवत्वित्यर्थः । “अरत्नयः अरममाणाः शत्रवः "अपावृक्ताः सन्त्विति शेषः ॥
तु॒रीयं॒ नाम॑ य॒ज्ञियं॑ य॒दा कर॒स्तदु॑श्मसि ।
आदित्पति॑र्न ओहसे ॥९
तु॒रीय॑म् । नाम॑ । य॒ज्ञिय॑म् । य॒दा । करः॑ । तत् । उ॒श्म॒सि॒ ।
आत् । इत् । पतिः॑ । नः॒ । ओ॒ह॒से॒ ॥९
तुरीयम् । नाम । यज्ञियम् । यदा । करः । तत् । उश्मसि ।
आत् । इत् । पतिः । नः । ओहसे ॥९
हे इन्द्र त्वं “यज्ञियं यज्ञसंबन्धि “तुरीयं चतुर्थं “नाम "यदा “करः करोषि “तदुश्मसि कामयामहे । “आदित् अनन्तरमेव नामकामानन्तरमेव “पतिः पालकस्त्वं “नः अस्मान् “ओहसे वहसि प्रापयसि । नक्षत्रनाम गुह्यं नाम प्रकाशं नामेति त्रीणि नामानि सोमयाजीति तुरीयं नाम तच्च यज्ञियम् ।।
अवी॑वृधद्वो अमृता॒ अम॑न्दीदेक॒द्यूर्दे॑वा उ॒त याश्च॑ देवीः ।
तस्मा॑ उ॒ राध॑ः कृणुत प्रश॒स्तं प्रा॒तर्म॒क्षू धि॒याव॑सुर्जगम्यात् ॥१०
अवी॑वृधत् । वः॒ । अ॒मृ॒ताः॒ । अम॑न्दीत् । ए॒क॒ऽद्यूः । दे॒वाः॒ । उ॒त । याः । च॒ । दे॒वीः॒ ।
तस्मै॑ । ऊं॒ इति॑ । राधः॑ । कृ॒णु॒त॒ । प्र॒ऽश॒स्तम् । प्रा॒तः । म॒क्षु । धि॒याऽव॑सुः । ज॒ग॒म्या॒त् ॥१०
अवीवृधत् । वः । अमृताः । अमन्दीत् । एकऽद्यूः । देवाः । उत । याः । च । देवीः ।
तस्मै । ऊं इति । राधः । कृणुत । प्रऽशस्तम् । प्रातः । मक्षु । धियाऽवसुः । जगम्यात् ॥१०
इयं वैश्वदेवी । हे “देवाः हे “अमृताः अमरणाः “वः युष्मानयम् “अवीवृधत् वर्धयति स्तुत्या “अमन्दीत् तर्पयति सोमेन “एकद्यूः ऋषिरहम् । “उत अपि च हे “देवीः देव्यो देवपत्न्यः “याश्च यूयं स्थ युष्मानप्यवीवृधदमन्दीच्च । “तस्मै “राधः धनं “प्रशस्तं प्रवृद्धं “कृणुत कुरुन । “उ इति पूरण एवकारार्थो वा । “प्रातः प्रातरेव “मक्षु क्षिप्रं “धियावसुः कर्मधन इन्द्रः “जगम्यात् आगच्छतु । इन्द्रस्य देवस्वामित्वादाधिक्यद्योतनाय पुनरभिधानम् ॥ ।। ३६ ।। ।। ८ ।।
टिप्पणी
| मण्डल ८ | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|