ऋग्वेदः सूक्तं ८.६८
| ← सूक्तं ८.६७ | ऋग्वेदः - मण्डल ८ सूक्तं ८.६८ प्रियमेध आङ्गिरसः |
सूक्तं ८.६९ → |
| दे. इन्द्रः, १४-१९ ऋक्षाश्वमेधौ। गायत्री, अनुष्टुम्मुखः प्रगाथः - (अनुष्टुप् + गायत्रयौ) १,४,७,१० अनुष्टुप्, १६ शंकुमती। |
आ त्वा रथं यथोतये सुम्नाय वर्तयामसि ।
तुविकूर्मिमृतीषहमिन्द्र शविष्ठ सत्पते ॥१॥
तुविशुष्म तुविक्रतो शचीवो विश्वया मते ।
आ पप्राथ महित्वना ॥२॥
यस्य ते महिना महः परि ज्मायन्तमीयतुः ।
हस्ता वज्रं हिरण्ययम् ॥३॥
विश्वानरस्य वस्पतिमनानतस्य शवसः ।
एवैश्च चर्षणीनामूती हुवे रथानाम् ॥४॥
अभिष्टये सदावृधं स्वर्मीळ्हेषु यं नरः ।
नाना हवन्त ऊतये ॥५॥
परोमात्रमृचीषममिन्द्रमुग्रं सुराधसम् ।
ईशानं चिद्वसूनाम् ॥६॥
तंतमिद्राधसे मह इन्द्रं चोदामि पीतये ।
यः पूर्व्यामनुष्टुतिमीशे कृष्टीनां नृतुः ॥७॥
न यस्य ते शवसान सख्यमानंश मर्त्यः ।
नकिः शवांसि ते नशत् ॥८॥
त्वोतासस्त्वा युजाप्सु सूर्ये महद्धनम् ।
जयेम पृत्सु वज्रिवः ॥९॥
तं त्वा यज्ञेभिरीमहे तं गीर्भिर्गिर्वणस्तम ।
इन्द्र यथा चिदाविथ वाजेषु पुरुमाय्यम् ॥१०॥
यस्य ते स्वादु सख्यं स्वाद्वी प्रणीतिरद्रिवः ।
यज्ञो वितन्तसाय्यः ॥११॥
उरु णस्तन्वे तन उरु क्षयाय नस्कृधि ।
उरु णो यन्धि जीवसे ॥१२॥
उरुं नृभ्य उरुं गव उरुं रथाय पन्थाम् ।
देववीतिं मनामहे ॥१३॥
उप मा षड्द्वाद्वा नरः सोमस्य हर्ष्या ।
तिष्ठन्ति स्वादुरातयः ॥१४॥
ऋज्राविन्द्रोत आ ददे हरी ऋक्षस्य सूनवि ।
आश्वमेधस्य रोहिता ॥१५॥
सुरथाँ आतिथिग्वे स्वभीशूँरार्क्षे ।
आश्वमेधे सुपेशसः ॥१६॥
षळश्वाँ आतिथिग्व इन्द्रोते वधूमतः ।
सचा पूतक्रतौ सनम् ॥१७॥
ऐषु चेतद्वृषण्वत्यन्तरृज्रेष्वरुषी ।
स्वभीशुः कशावती ॥१८॥
न युष्मे वाजबन्धवो निनित्सुश्चन मर्त्यः ।
अवद्यमधि दीधरत् ॥१९॥
सायणभाष्यम्
॥ श्रीगणेशाय नमः ॥
यस्य निःश्वसितं वेदा यो वेदेभ्योऽखिलं जगत् ।
निर्ममे तमहं वन्दे विद्यातीर्थमहेश्वरम् ॥
षष्ठे चतुर्थमध्यायं श्रीमायणसुतः सुधीः ।।
व्याख्याय सायणाचार्यः पञ्चमं व्याकरोत्यथ ।।
तत्र ‘आ त्वा रथम्' इत्येकोनविंशत्यृचं नवमं सूक्तम् । अत्रेयमनुक्रमणिका-' आ त्वैकोना प्रियमेध आदावनुष्टुम्मुखास्तृचाश्चत्वारोऽन्त्याः षळृक्षाश्वमेधयोर्दानस्तुतिः' इति । आङ्गिरसः प्रियमेध ऋषिः। प्रथमाचतुर्थीसप्तमीदशम्योऽनुष्टुभः शिष्टाः परं गायत्रम्' इति परिभाषया गायत्र्यः । अन्ततः षट्स्वृक्षु ऋक्षाश्वमेधयोर्दानं स्तूयते । अतस्तास्तद्देवताकाः । शिष्टा अनुक्तपरिभाषयैन्द्र्यः । सूक्तविनियोगो लैङ्गिकः। अद्यस्तृचो मरुत्वतीयस्य प्रतिपत्। तथा च सूत्रितम्--- ‘ आ त्वा रथं यथोतय इदं वसो सुतमन्ध इति मरुत्वतीयस्य प्रतिपदनुचरौ' (आश्व. श्रौ. ५. १४) इति । महाव्रतादिष्वपि यत्र तृचान्तरं न विधीयते तत्र सर्वत्रायमेव प्रतिपद्भवति ।।
आ त्वा॒ रथं॒ यथो॒तये॑ सु॒म्नाय॑ वर्तयामसि ।
तु॒वि॒कू॒र्मिमृ॑ती॒षह॒मिन्द्र॒ शवि॑ष्ठ॒ सत्प॑ते ॥१
आ । त्वा॒ । रथ॑म् । यथा॑ । ऊ॒तये॑ । सु॒म्नाय॑ । व॒र्त॒या॒म॒सि॒ ।
तु॒वि॒ऽकू॒र्मिम् । ऋ॒ति॒ऽसह॑म् । इन्द्र॑ । शवि॑ष्ठ । सत्ऽप॑ते ॥१
आ । त्वा । रथम् । यथा । ऊतये । सुम्नाय । वर्तयामसि ।
तुविऽकूर्मिम् । ऋतिऽसहम् । इन्द्र । शविष्ठ । सत्ऽपते ॥१
हे इन्द्र “त्वा त्वाम् आ "वर्तयामसि आवर्तयामः । किमर्थम् । “ऊतये अस्माकं रक्षणाय “सुम्नाय सुखाय च । किमिव । "रथं यथा । रथं यथोतये सुखाय चावर्तयन्ति तद्वत् । कीदृशं त्वाम् । "तुविकूर्मिं बहुकर्माणम् "ऋतीषहं हिंसकानामभिभवितारम् । हे "इन्द्र "शविष्ठ अतिशयेन बलवन् हे "सत्पते सतां पालक त्वामिति समन्वयः ।।
तुवि॑शुष्म॒ तुवि॑क्रतो॒ शची॑वो॒ विश्व॑या मते ।
आ प॑प्राथ महित्व॒ना ॥२
तुवि॑ऽशुष्म । तुवि॑क्रतो॒ इति॒ तुवि॑ऽक्रतो । शची॑ऽवः । विश्व॑या । म॒ते॒ ।
आ । प॒प्रा॒थ॒ । म॒हि॒ऽत्व॒ना ॥२
तुविऽशुष्म । तुविक्रतो इति तुविऽक्रतो । शचीऽवः । विश्वया । मते ।
आ । पप्राथ । महिऽत्वना ॥२
हे "तुविशुष्म प्रभूतबल हे "तुविक्रतो बहुकर्मन् । अथवा बहुप्रज्ञ कर्मणः पृथगभिधानात् । हे “शचीवः बहुकर्मोपेत "मते पूजनीयेन्द्र "विश्वया विश्वव्याप्तेन "महित्वना महत्त्वेन “आ "पप्राथ आपूरितवानसि । अविशेषाद्विश्वमित्यर्थः ॥
यस्य॑ ते महि॒ना म॒हः परि॑ ज्मा॒यन्त॑मी॒यतु॑ः ।
हस्ता॒ वज्रं॑ हिर॒ण्यय॑म् ॥३
यस्य॑ । ते॒ । म॒हि॒ना । म॒हः । परि॑ । ज्मा॒यन्त॑म् । ई॒यतुः॑ ।
हस्ता॑ । वज्र॑म् । हि॒र॒ण्यय॑म् ॥३
यस्य । ते । महिना । महः । परि । ज्मायन्तम् । ईयतुः ।
हस्ता । वज्रम् । हिरण्ययम् ॥३
“महः महतः "यस्य “ते तव । यच्छब्दः प्रकृतपरामर्शकः । प्रकृतं तूक्तमृग्द्वयम् । तत्रत्यतुविकूर्मिमृतीषहमित्याद्युक्तलक्षणस्य तवेत्यर्थः । “महिना महत्त्वेन “हस्ता तव हस्ता हस्तौ “ज्मायन्तं पृथिव्यां सर्वतो व्याप्नुवन्तं "हिरण्ययं हिरण्मयं "वज्रम् "ईयतुः परिगृह्णीतः । सर्वदास्माकं भयनिवारणायेति भावः ।।
पृष्ठ्याभिप्लवषडहयोर्द्वितीयेऽहनि ‘विश्वानरस्य' इति प्रतिपत्तृचः । सूत्रितं च- ‘ विश्वानरस्य वस्पतिमिन्द्र इत्सोमपा एक इति मरुत्वतीयस्य प्रतिपदनुचरौ' (आश्व. श्रौ. ७. ६ ) इति ।।
वि॒श्वान॑रस्य व॒स्पति॒मना॑नतस्य॒ शव॑सः ।
एवै॑श्च चर्षणी॒नामू॒ती हु॑वे॒ रथा॑नाम् ॥४
वि॒श्वान॑रस्य । वः॒ । पति॑म् । अना॑नतस्य । शव॑सः ।
एवैः॑ । च॒ । च॒र्ष॒णी॒नाम् । ऊ॒ती । हु॒वे॒ । रथा॑नाम् ॥४
विश्वानरस्य । वः । पतिम् । अनानतस्य । शवसः ।
एवैः । च । चर्षणीनाम् । ऊती । हुवे । रथानाम् ॥४
“विश्वानरस्य विश्वान् शत्रून् प्रत्यृतस्य "अनानतस्य शत्रूणामप्रह्वस्य “शवसः बलस्य “पतिं स्वामिनमिन्द्रं वा । अत्रेन्द्रसंबन्धिनो मरुतोऽपि संकीर्त्यन्ते । हे मरुतः "वः। युष्माकमित्यर्थः । यद्यपि मरुत्संशब्दनं नास्ति तथापि व इति सामर्थ्याल्लभ्यते । युष्माकं "चर्षणीनां सैनिकानाम् “एवैः गमनैः सह । यद्वा चर्षणीनाम् इन्द्रस्य सेनारूपाणां वो युष्माकं गमनैरिति सामानाधिकरण्यम् । युष्माकं “रथानां च “ऊती ऊतिभिर्गमनैश्च सह “हुवे आह्वयामि । गन्तृभी रथैर्गन्तृभिर्मरुद्भिश्च सहेन्द्रं हुव इत्यर्थः । यद्वा । हे यजमानाः युष्मदीयाः सैनिकाः सरथा यदा प्रविशन्ति युद्धाय संग्रामं तदानीं तेषां साहाय्यायेन्द्रं हुव इत्यर्थः ॥
अ॒भिष्ट॑ये स॒दावृ॑धं॒ स्व॑र्मीळ्हेषु॒ यं नर॑ः ।
नाना॒ हव॑न्त ऊ॒तये॑ ॥५
अ॒भिष्ट॑ये । स॒दाऽवृ॑धम् । स्वः॑ऽमीळ्हेषु । यम् । नरः॑ ।
नाना॑ । हव॑न्ते । ऊ॒तये॑ ॥५
अभिष्टये । सदाऽवृधम् । स्वःऽमीळ्हेषु । यम् । नरः ।
नाना । हवन्ते । ऊतये ॥५
हे यजमानाः युष्माकम् "अभिष्टये साहाय्यार्थमभिगमनायाभिष्टये वा "सदावृधं सर्वदा वर्धयन्तं सेवकान् स्वयं सर्वदा वर्धमानं वा हुव इति शेषः । "यं "स्वर्मीळ्हेषु संग्रामेषु "नरः नेतारो मनुष्याः "नाना बहुप्रकारं "हवन्ते आह्वयन्ति "ऊतये रक्षार्थं तं हुव इति शेषः ॥ ॥ १ ॥
प॒रोमा॑त्र॒मृची॑षम॒मिन्द्र॑मु॒ग्रं सु॒राध॑सम् ।
ईशा॑नं चि॒द्वसू॑नाम् ॥६
प॒रःऽमा॑त्रम् । ऋची॑षमम् । इन्द्र॑म् । उ॒ग्रम् । सु॒ऽराध॑सम् ।
ईशा॑नम् । चि॒त् । वसू॑नाम् ॥६
परःऽमात्रम् । ऋचीषमम् । इन्द्रम् । उग्रम् । सुऽराधसम् ।
ईशानम् । चित् । वसूनाम् ॥६
"परोमात्रम् । परा मात्रा यस्य तादृशम् । अथवा मीयत इति मात्रं दूरदेशः । ततः परस्ताद्वर्तमानमपरिमितस्वरूपम् । तथापि “ऋचीषमम् ऋचा स्तुत्या समम् । यद्यप्यपरिच्छिन्नः तथापि स्तुतिर्यावन्मात्रं विषयीकरोति तत्सम इत्यर्थः । तदेवाह। “इन्द्रं परमैश्वर्ययोगादिच्छानुकुलस्वरूपम् “उग्रम् उद्गूर्णबलं "सुराधसम् । राध इति धननाम । शोभनधनं शोभनान्नं वा “ईशानं “चित् ईश्वरं च । केषाम् । "वसूनाम् अस्मभ्यं प्रदेयानां गवादिधनानाम् । एवंमहानुभावमिन्द्रं हुव इति शेषः ॥
तृतीयेऽहनि मरुत्वतीये ‘तंतमित्' इति प्रतिपत्तृचः । सूत्रितं च- ‘ तंतमिद्राधसे महे त्रय इन्द्रस्य सोमाः' (आश्व. श्रौ. ७. १०) इति ॥
तंत॒मिद्राध॑से म॒ह इन्द्रं॑ चोदामि पी॒तये॑ ।
यः पू॒र्व्यामनु॑ष्टुति॒मीशे॑ कृष्टी॒नां नृ॒तुः ॥७
तम्ऽत॑म् । इत् । राध॑से । म॒हे । इन्द्र॑म् । चो॒दा॒मि॒ । पी॒तये॑ ।
यः । पू॒र्व्याम् । अनु॑ऽस्तुतिम् । ईशे॑ । कृ॒ष्टी॒नाम् । नृ॒तुः ॥७
तम्ऽतम् । इत् । राधसे । महे । इन्द्रम् । चोदामि । पीतये ।
यः । पूर्व्याम् । अनुऽस्तुतिम् । ईशे । कृष्टीनाम् । नृतुः ॥७
“तंतमित् तमेव इन्द्रम् । सर्वेष्वपि यागकालेषु तमेवेन्द्रमित्यर्थः। तं प्रति “चोदामि प्रेरयामि स्तुतिं “पीतये सोमपानाय । ततः को लाभ इति उच्यते । “महे महते "राधसे धनाय प्रभूतधनलाभार्थम् । "यः "नृतुः फलस्य नेता देवः "पूर्व्यां पूर्वे भवां यज्ञमुखस्थाम् "अनुष्टुतिम् अनुक्रमेण क्रियमाणां स्तुतिं "कृष्टीनां मनुष्याणामृत्विजां संबन्धिनीम् "ईशे ईष्टे श्रोतुं तं चोदामीति संबन्धः ॥
न यस्य॑ ते शवसान स॒ख्यमा॒नंश॒ मर्त्य॑ः ।
नकि॒ः शवां॑सि ते नशत् ॥८
न । यस्य॑ । ते॒ । श॒व॒सा॒न॒ । स॒ख्यम् । आ॒नंश॑ । मर्त्यः॑ ।
नकिः॑ । शवां॑सि । ते॒ । न॒श॒त् ॥८
न । यस्य । ते । शवसान । सख्यम् । आनंश । मर्त्यः ।
नकिः । शवांसि । ते । नशत् ॥८
हे "शवसान बलवन्निन्द्र “यस्य “ते तव "सख्यं "मर्त्यः मरणधर्मा मनुष्यः "न "आनंश न व्याप्नोति "ते "शवांसि बलान्यपि “नकिः नैव "नशत् व्याप्नोति ॥
त्वोता॑स॒स्त्वा यु॒जाप्सु सूर्ये॑ म॒हद्धन॑म् ।
जये॑म पृ॒त्सु व॑ज्रिवः ॥९
त्वाऽऊ॑तासः । त्वा । यु॒जा । अ॒प्ऽसु । सूर्ये॑ । म॒हत् । धन॑म् ।
जये॑म । पृ॒त्ऽसु । व॒ज्रि॒ऽवः॒ ॥९
त्वाऽऊतासः । त्वा । युजा । अप्ऽसु । सूर्ये । महत् । धनम् ।
जयेम । पृत्ऽसु । वज्रिऽवः ॥९
हे इन्द्र “त्वोतासः त्वया रक्षिताः “त्वा त्वया "युजा सहायेन "अप्सु स्नातुं सूर्यं द्रष्टुं च । स्नानादिव्यवहारं कर्तुं "सूर्ये उदिते सति गमनादिव्यवहारं कर्तुमित्यर्थः। तदर्थ "पृत्सु संग्रामेषु हे “वज्रिवः वज्रवन्निन्द्र "महद्धनं "जयेम । शत्रून् संग्रामे जित्वा तेषां धनं लभेमेत्यर्थः ।।
चतुर्थेऽहनि मरुत्वतीये ‘तं त्वा यज्ञेभिः' इति तृचः प्रतिपत् । सूत्रितं च -- तं त्वा यज्ञेभिरीमह इदं वसो सुतमन्ध इति मरुत्वतीयस्य प्रतिपदनुचरौ' ( आश्व. श्रौ. ७. ११) इति ।
तं त्वा॑ य॒ज्ञेभि॑रीमहे॒ तं गी॒र्भिर्गि॑र्वणस्तम ।
इन्द्र॒ यथा॑ चि॒दावि॑थ॒ वाजे॑षु पुरु॒माय्य॑म् ॥१०
तम् । त्वा॒ । य॒ज्ञेभिः॑ । ई॒म॒हे॒ । तम् । गीः॒ऽभिः । गि॒र्व॒णः॒ऽत॒म॒ ।
इन्द्र॑ । यथा॑ । चि॒त् । आवि॑थ । वाजे॑षु । पु॒रु॒ऽमाय्य॑म् ॥१०
तम् । त्वा । यज्ञेभिः । ईमहे । तम् । गीःऽभिः । गिर्वणःऽतम ।
इन्द्र । यथा । चित् । आविथ । वाजेषु । पुरुऽमाय्यम् ॥१०
"तं स्तुत्यत्वेन प्रसिद्धं "त्वा त्वां "यज्ञेभिः यागसाधनैः सोमादिभिः “ईमहे याचामहे । "तम् एवेन्द्रं "गीर्भिः स्तुतिभिरीमहे । हे "गिर्वणस्तम गीर्भिः स्तुतिभिर्वननीयतम इन्द्र तं त्वामिति समन्वयः । हे “इन्द्र त्वं "यथा "चिदाविथ येन प्रकारेण ररक्षिथ माम् । चिदिति पूरणः । कुत्रेति उच्यते । “वाजेषु संग्रामेषु । कीदृशं माम् । पुरुमाय्यं बहुप्रज्ञम् । बहुस्तुतिमित्यर्थः ॥ ॥ २ ॥
यस्य॑ ते स्वा॒दु स॒ख्यं स्वा॒द्वी प्रणी॑तिरद्रिवः ।
य॒ज्ञो वि॑तन्त॒साय्य॑ः ॥११
यस्य॑ । ते॒ । स्वा॒दु । स॒ख्यम् । स्वा॒द्वी । प्रऽनी॑तिः । अ॒द्रि॒ऽवः॒ ।
य॒ज्ञः । वि॒त॒न्त॒साय्यः॑ ॥११
यस्य । ते । स्वादु । सख्यम् । स्वाद्वी । प्रऽनीतिः । अद्रिऽवः ।
यज्ञः । वितन्तसाय्यः ॥११
हे "अद्रिवः वज्रवन्निन्द्र “यस्य स्तुत्यत्वेन प्रसिद्धस्य “ते तव "सख्यं "स्वादु अतीवानुभवार्हम् । किंच ते “प्रणीतिः प्रणयनं धनादीनां "स्वाद्वी स्वादु सुहर्षकम् । तथोभे त्वद्विषयो "यज्ञः च "वितन्तसाय्यः विशेषेण तननीयः ॥
उ॒रु ण॑स्त॒न्वे॒३॒॑ तन॑ उ॒रु क्षया॑य नस्कृधि ।
उ॒रु णो॑ यन्धि जी॒वसे॑ ॥१२
उ॒रु । नः॒ । त॒न्वे॑ । तने॑ । उ॒रु । क्षया॑य । नः॒ । कृ॒धि॒ ।
उ॒रु । नः॒ । य॒न्धि॒ । जी॒वसे॑ ॥१२
उरु । नः । तन्वे । तने । उरु । क्षयाय । नः । कृधि ।
उरु । नः । यन्धि । जीवसे ॥१२
हे इन्द्र त्वं “नः अस्माकं "तन्वे आत्मजाय "उरु प्रभूतं “कृधि कुरु । सामर्थ्याद्धनं सुखं वेति गम्यते । तथा “तने तत्पुत्राय "उरु कृधि । तथा “क्षयाय निवासाय “उरु कृधि । “नः अस्माकं “जीवसे जीवनाय “यन्धि प्रयच्छाभिमतम् ॥
उ॒रुं नृभ्य॑ उ॒रुं गव॑ उ॒रुं रथा॑य॒ पन्था॑म् ।
दे॒ववी॑तिं मनामहे ॥१३
उ॒रुम् । नृऽभ्यः॑ । उ॒रुम् । गवे॑ । उ॒रुम् । रथा॑य । पन्था॑म् ।
दे॒वऽवी॑तिम् । म॒ना॒म॒हे॒ ॥१३
उरुम् । नृऽभ्यः । उरुम् । गवे । उरुम् । रथाय । पन्थाम् ।
देवऽवीतिम् । मनामहे ॥१३
हे इन्द्र "नृभ्यः अस्मदीयेभ्यो भृत्येभ्यः “उरुं हितं "मनामहे याचामहे । तथा “गवे । एतदुपलक्षणम् । गवाश्वादिकाय तथा “रथाय "पन्थां पन्थानं मार्गम् । अथवा नृप्रभृतीनां संचाराय शोभनं मार्गं मनामहे । तथा “देववीतिं यज्ञं मनामहे ॥
उप॑ मा॒ षड्द्वाद्वा॒ नर॒ः सोम॑स्य॒ हर्ष्या॑ ।
तिष्ठ॑न्ति स्वादुरा॒तय॑ः ॥१४
उप॑ । मा॒ । षट् । द्वाऽद्वा॑ । नरः॑ । सोम॑स्य । हर्ष्या॑ ।
तिष्ठ॑न्ति । स्वा॒दु॒ऽरा॒तयः॑ ॥१४
उप । मा । षट् । द्वाऽद्वा । नरः । सोमस्य । हर्ष्या ।
तिष्ठन्ति । स्वादुऽरातयः ॥१४
एतदाद्याः षड़ृच ऋक्षाश्वमेधयोर्दानस्तुतिरूपाः । यद्यपि बृहद्देवतानुक्रमण्याम् ‘ऋक्षाश्वमेधयोरत्र पञ्च दानप्रशंसकाः' (बृहद्दे. ६. ९२ ) इत्युक्तं तथापि उप मा षट्' इत्यस्या राजदानस्तुतिशेषत्वादविरोधः । अनेनैवाशयेनानुक्रमण्याम् ' अन्त्याः षळृच ऋक्षाश्वमेधयोर्दानस्तुतिः' इत्युक्तम् । "मा मां प्रियमेधं यज्ञे प्रसर्पन्तः “षट् एतत्संख्याकाः "नरः नेतारो राजानः "सोमस्य पीतस्य “हर्ष्या हर्षेण “स्वादुरातयः सुष्ठूपभोगार्हदानाः सन्तः “द्वाद्वा द्वौ द्वौ पितृपुत्ररूपेण युग्मौ भूत्वा माम् "उप “तिष्ठन्ति । तेषां युग्मानां नाम तूत्तरत्र स्पष्टीक्रियते ॥
ऋ॒ज्रावि॑न्द्रो॒त आ द॑दे॒ हरी॒ ऋक्ष॑स्य सू॒नवि॑ ।
आ॒श्व॒मे॒धस्य॒ रोहि॑ता ॥१५
ऋ॒ज्रौ । इ॒न्द्रो॒ते । आ । द॒दे॒ । हरी॒ इति॑ । ऋक्ष॑स्य । सू॒नवि॑ ।
आ॒श्व॒ऽमे॒धस्य॑ । रोहि॑ता ॥१५
ऋज्रौ । इन्द्रोते । आ । ददे । हरी इति । ऋक्षस्य । सूनवि ।
आश्वऽमेधस्य । रोहिता ॥१५
“इन्द्रोते एतन्नामक आतिथिग्वेऽतिथिग्वनाम्नो राज्ञः पुत्रे । ' अतिथिग्वाय शम्बरम्' (ऋ. सं. १. ५१. ६) ‘ अतिथिग्वाय शंस्यम्' (ऋ. सं. ६. २६. ३) इत्यादिष्वतिथिग्वः प्रसिद्धः । तत्पुत्र इन्द्रोते “ऋज़ौ ऋजुगामिनावश्वौ “आ “ददे स्वीकृतवानस्मि । तथा “ऋक्षस्य “सूनवि ऋक्षनाम्नः पुत्रेऽन्यस्मिन् राजनि "हरी हरितवर्णावश्वौ आ ददे। तथा “आश्वमेधस्य अश्वमेधपुत्रे राजनि "रोहिता रोहितवर्णावश्वौ आ ददे। नन्वनुक्रमण्यामुभयोरेव दानप्रशंसारूपत्वमुक्तम् अत्र कथं त्रयाणां दानकीर्तनमिति । नैष दोषः । ऋक्षाश्वमेधपुत्रयोरेव यागेऽस्यर्षेः प्रवृत्तेस्तयोरेव दानं प्रस्तुतम्। इन्द्रोतस्तु स्वपित्रा सह तयोर्यज्ञदिदृक्षयागत्य तयोर्दानं दृष्ट्वा स्वपित्रा प्रेरितो दत्तवानश्वौ। अतस्तद्दानं प्रासङ्गिकमिति । एवमृक्षाश्वमेधयोर्दानस्तुतित्वं न व्याहन्यते । पितृपुत्रयोरभेदात्तयोः पक्षकर्तृत्वाच्च। इन्द्रोतदानस्थ प्रासङ्गिकत्वं ‘षळश्वान्' इत्यत्र विस्पष्टयिष्यते ॥
सु॒रथाँ॑ आतिथि॒ग्वे स्व॑भी॒शूँरा॒र्क्षे ।
आ॒श्व॒मे॒धे सु॒पेश॑सः ॥१६
सु॒ऽरथा॑न् । आ॒ति॒थि॒ऽग्वे । सु॒ऽअ॒भी॒शून् । आ॒र्क्षे ।
आ॒श्व॒ऽमे॒धे । सु॒ऽपेश॑सः ॥१६
सुऽरथान् । आतिथिऽग्वे । सुऽअभीशून् । आर्क्षे ।
आश्वऽमेधे । सुऽपेशसः ॥१६
"आतिथिग्वे इन्द्रोते "सुरथान् शोभनरथोपेतानश्वानाददे । "आर्क्षे ऋक्षपुत्रे "स्वभीशून् अश्वानाददे । "आश्वमेधे अश्वमेधपुत्रे 'सुपेशसः सुरूपानश्वान् शोभनालंकारानाददे ॥
षळश्वाँ॑ आतिथि॒ग्व इ॑न्द्रो॒ते व॒धूम॑तः ।
सचा॑ पू॒तक्र॑तौ सनम् ॥१७
षट् । अश्वा॑न् । आ॒ति॒थि॒ऽग्वे । इ॒न्द्रो॒ते । व॒धूऽम॑तः ।
सचा॑ । पू॒तऽक्र॑तौ । स॒न॒म् ॥१७
षट् । अश्वान् । आतिथिऽग्वे । इन्द्रोते । वधूऽमतः ।
सचा । पूतऽक्रतौ । सनम् ॥१७
“आतिथिग्व “इन्द्रोते "पूतक्रतौ शुद्धप्रज्ञे शुद्धकर्मोपेते वा तस्मिन् "वधूमतः वधूभिर्वडवाभिस्तद्वतः “षडश्वान् "सचा ऋक्षाश्वमेधयोः पुत्राभ्यां दत्तेनाश्वादिधनेन सचा सह “सनं लब्धवानस्मि । एतत्साहित्यवचनमिन्द्रोतदानस्य प्रासङ्गिकत्वे लिङ्गम् ।।
ऐषु॑ चेत॒द्वृष॑ण्वत्य॒न्तरृ॒ज्रेष्वरु॑षी ।
स्व॒भी॒शुः कशा॑वती ॥१८
आ । ए॒षु॒ । चे॒त॒त् । वृष॑ण्ऽवती । अ॒न्तः । ऋ॒ज्रेषु॑ । अरु॑षी ।
सु॒ऽअ॒भी॒शुः । कशा॑ऽवती ॥१८
आ । एषु । चेतत् । वृषण्ऽवती । अन्तः । ऋज्रेषु । अरुषी ।
सुऽअभीशुः । कशाऽवती ॥१८
“एषु “ऋज्रेषु ऋजुगामिष्वश्वेषु "अन्तः मध्ये “आ “चेतत् आज्ञायते । का। "वृषण्वती वर्षकैः पुमश्वैस्तद्वती "अरुषी आरोचमाना "स्वभीशुः शोभनप्रग्रहा "कशावती दृप्ता वडवा ज्ञायते ॥
न यु॒ष्मे वा॑जबन्धवो निनि॒त्सुश्च॒न मर्त्य॑ः ।
अ॒व॒द्यमधि॑ दीधरत् ॥१९
न । यु॒ष्मे इति॑ । वा॒ज॒ऽब॒न्ध॒वः॒ । नि॒नि॒त्सुः । च॒न । मर्त्यः॑ ।
अ॒व॒द्यम् । अधि॑ । दी॒ध॒र॒त् ॥१९
न । युष्मे इति । वाजऽबन्धवः । निनित्सुः । चन । मर्त्यः ।
अवद्यम् । अधि । दीधरत् ॥१९
हे “वाजबन्धवः अन्नबन्धवोऽन्नप्रदाः । एवं पुत्राणां पितृपुत्ररूपाणां षण्णां वा संबोधनम् । हे राजानः "युष्मे युष्मासु "निनित्सुश्चन निन्दकोऽपि “मर्त्यः मनुष्यः "अवद्यं निन्दा “न “अधि “दीधरत् नान्वधारयत्। नारोपयति युष्मासु । अतोऽनिन्द्या यूयमिति दातॄणां स्तुतिः ॥ ॥ ४ ॥
टिप्पणी
८.६८.४ विश्वानरस्य वस्पतिं इति
| मण्डल ८ | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|