ऋग्वेदः सूक्तं ८.६०

ऋग्वेदः - मण्डल ८
सूक्तं ८.६०
भर्गः प्रगाथः।

दे. अग्निः । प्रगाथः ( )

अग्न आ याह्यग्निभिर्होतारं त्वा वृणीमहे ।
आ त्वामनक्तु प्रयता हविष्मती यजिष्ठं बर्हिरासदे ॥१॥
अच्छा हि त्वा सहसः सूनो अङ्गिरः स्रुचश्चरन्त्यध्वरे ।
ऊर्जो नपातं घृतकेशमीमहेऽग्निं यज्ञेषु पूर्व्यम् ॥२॥
अग्ने कविर्वेधा असि होता पावक यक्ष्यः ।
मन्द्रो यजिष्ठो अध्वरेष्वीड्यो विप्रेभिः शुक्र मन्मभिः ॥३॥
अद्रोघमा वहोशतो यविष्ठ्य देवाँ अजस्र वीतये ।
अभि प्रयांसि सुधिता वसो गहि मन्दस्व धीतिभिर्हितः ॥४॥
त्वमित्सप्रथा अस्यग्ने त्रातरृतस्कविः ।
त्वां विप्रासः समिधान दीदिव आ विवासन्ति वेधसः ॥५॥
शोचा शोचिष्ठ दीदिहि विशे मयो रास्व स्तोत्रे महाँ असि ।
देवानां शर्मन्मम सन्तु सूरयः शत्रूषाहः स्वग्नयः ॥६॥
यथा चिद्वृद्धमतसमग्ने संजूर्वसि क्षमि ।
एवा दह मित्रमहो यो अस्मध्रुग्दुर्मन्मा कश्च वेनति ॥७॥
मा नो मर्ताय रिपवे रक्षस्विने माघशंसाय रीरधः ।
अस्रेधद्भिस्तरणिभिर्यविष्ठ्य शिवेभिः पाहि पायुभिः ॥८॥
पाहि नो अग्न एकया पाह्युत द्वितीयया ।
पाहि गीर्भिस्तिसृभिरूर्जां पते पाहि चतसृभिर्वसो ॥९॥
पाहि विश्वस्माद्रक्षसो अराव्णः प्र स्म वाजेषु नोऽव ।
त्वामिद्धि नेदिष्ठं देवतातय आपिं नक्षामहे वृधे ॥१०॥
आ नो अग्ने वयोवृधं रयिं पावक शंस्यम् ।
रास्वा च न उपमाते पुरुस्पृहं सुनीती स्वयशस्तरम् ॥११॥
येन वंसाम पृतनासु शर्धतस्तरन्तो अर्य आदिशः ।
स त्वं नो वर्ध प्रयसा शचीवसो जिन्वा धियो वसुविदः ॥१२॥
शिशानो वृषभो यथाग्निः शृङ्गे दविध्वत् ।
तिग्मा अस्य हनवो न प्रतिधृषे सुजम्भः सहसो यहुः ॥१३॥
नहि ते अग्ने वृषभ प्रतिधृषे जम्भासो यद्वितिष्ठसे ।
स त्वं नो होतः सुहुतं हविष्कृधि वंस्वा नो वार्या पुरु ॥१४॥
शेषे वनेषु मात्रोः सं त्वा मर्तास इन्धते ।
अतन्द्रो हव्या वहसि हविष्कृत आदिद्देवेषु राजसि ॥१५॥
सप्त होतारस्तमिदीळते त्वाग्ने सुत्यजमह्रयम् ।
भिनत्स्यद्रिं तपसा वि शोचिषा प्राग्ने तिष्ठ जनाँ अति ॥१६॥
अग्निमग्निं वो अध्रिगुं हुवेम वृक्तबर्हिषः ।
अग्निं हितप्रयसः शश्वतीष्वा होतारं चर्षणीनाम् ॥१७॥
केतेन शर्मन्सचते सुषामण्यग्ने तुभ्यं चिकित्वना ।
इषण्यया नः पुरुरूपमा भर वाजं नेदिष्ठमूतये ॥१८॥
अग्ने जरितर्विश्पतिस्तेपानो देव रक्षसः ।
अप्रोषिवान्गृहपतिर्महाँ असि दिवस्पायुर्दुरोणयुः ॥१९॥
मा नो रक्ष आ वेशीदाघृणीवसो मा यातुर्यातुमावताम् ।
परोगव्यूत्यनिरामप क्षुधमग्ने सेध रक्षस्विनः ॥२०॥

सायणभाष्यम्

सप्तमेऽनुवाके दश सूक्तानि । तत्र ‘अग्न आ याहि' इति विंशत्यृचं प्रथमं सूक्तं प्रगाथपुत्रस्य भर्गस्यार्षमाग्नेयम् । प्रथमातृतीयाद्ययुजो बृहत्यो द्वितीयाचतुर्थ्यादियुजः सतोबृहत्यः । तथा चानुक्रान्तम्- अग्न आ विंशतिर्भर्गः प्रागाथ आग्नेयं प्रागाथं तु ' इति । प्रातरनुवाक आग्नेये क्रतौ बार्हते छन्दस्याश्विनशस्त्रे चेदं सूक्तम् । तथा च सूत्रितम्-- अयमग्निरग्न आ याहि ' ( आश्व. श्रौ. ४. १३) इति । अग्न॒ आ या॑ह्य॒ग्निभि॒र्होता॑रं त्वा वृणीमहे ।

आ त्वाम॑नक्तु॒ प्रय॑ता ह॒विष्म॑ती॒ यजि॑ष्ठं ब॒र्हिरा॒सदे॑ ॥१

अग्ने॑ । आ । या॒हि॒ । अ॒ग्निऽभिः॑ । होता॑रम् । त्वा॒ । वृ॒णी॒म॒हे॒ ।

आ । त्वाम् । अ॒न॒क्तु॒ । प्रऽय॑ता । ह॒विष्म॑ती । यजि॑ष्ठम् । ब॒र्हिः । आ॒ऽसदे॑ ॥१

अग्ने । आ । याहि । अग्निऽभिः । होतारम् । त्वा । वृणीमहे ।

आ । त्वाम् । अनक्तु । प्रऽयता । हविष्मती । यजिष्ठम् । बर्हिः । आऽसदे ॥१

हे “अग्ने “अग्निभिः यष्टव्यैः सह “आ “याहि आगच्छ । तदर्थं “होतारं देवानामाह्वातारं “त्वा त्वां “वृणीमहे । त्वा त्वामागतं “प्रयता अध्वर्युहस्ताभ्यां नियता “हविष्मती घृतवती “यजिष्ठं “त्वां “बर्हिः बर्हिषि “आसदे आसाद्य “आ सर्वतः “अनक्तु ॥

अच्छा॒ हि त्वा॑ सहसः सूनो अंगिरः॒ स्रुच॒श्चरं॑त्यध्व॒रे ।

ऊ॒र्जो नपा॑तं घृ॒तके॑शमीमहे॒ऽग्निं य॒ज्ञेषु॑ पू॒र्व्यं ॥२

अच्छ॑ । हि । त्वा॒ । स॒ह॒सः॒ । सू॒नो॒ इति॑ । अ॒ङ्गि॒रः॒ । स्रुचः॑ । चर॑न्ति । अ॒ध्व॒रे ।

ऊ॒र्जः । नपा॑तम् । घृ॒तऽके॑शम् । ई॒म॒हे॒ । अ॒ग्निम् । य॒ज्ञेषु॑ । पू॒र्व्यम् ॥२

अच्छ । हि । त्वा । सहसः । सूनो इति । अङ्गिरः । स्रुचः । चरन्ति । अध्वरे ।

ऊर्जः । नपातम् । घृतऽकेशम् । ईमहे । अग्निम् । यज्ञेषु । पूर्व्यम् ॥२

हे “सहसः “सूनो बलस्य पुत्र । बलेन मथ्यमानत्वात् । हे “अङ्गिरः अङ्गिरसां मध्ये एक । अथवाङ्गतिर्गतिकर्मा । सर्वत्र संगत । “त्वा त्वाम् “अध्वरे यागे “अच्छ अभिप्राप्तुं “स्रुचः “चरन्ति गच्छन्ति । अतः “ऊर्जः अन्नस्य “नपातं न पातयितारं रक्षकं बलस्य नप्तारं वा “घृतकेशं प्रदीप्तकेशस्थानीयज्वालं "पूर्व्यं पुरातनं पूरकं वा “अग्निं “यज्ञेषु अस्मदीयेषु “ईमहे स्तौमि ।।

अग्ने॑ क॒विर्वे॒धा अ॑सि॒ होता॑ पावक॒ यक्ष्यः॑ ।

मं॒द्रो यजि॑ष्ठो अध्व॒रेष्वीड्यो॒ विप्रे॑भिः शुक्र॒ मन्म॑भिः ॥३

अग्ने॑ । क॒विः । वे॒धाः । अ॒सि॒ । होता॑ । पा॒व॒क॒ । यक्ष्यः॑ ।

म॒न्द्रः । यजि॑ष्ठः । अ॒ध्व॒रेषु॑ । ईड्यः॑ । विप्रे॑भिः । शु॒क्र॒ । मन्म॑ऽभिः ॥३

अग्ने । कविः । वेधाः । असि । होता । पावक । यक्ष्यः ।

मन्द्रः । यजिष्ठः । अध्वरेषु । ईड्यः । विप्रेभिः । शुक्र । मन्मऽभिः ॥३

हे “अग्ने “कविः मेधावी त्वं “वेधाः विधाता “असि फलानाम् । हे “पावक “होता देवानामाह्वाता होमनिष्पादको वा “यक्ष्यः यष्टव्योऽसि । हे “शुक्र दीप्त “मन्द्रः मोदनीयः “यजिष्ठः यष्टृतमस्त्वम् “अध्वरेषु यज्ञेषु “विप्रेभिः मेधाविभिर्ऋत्विग्भिः “मन्मभिः मननीयैः स्तोत्रैः “ईड्यः स्तुत्योऽसि ॥

अद्रो॑घ॒मा व॑होश॒तो य॑विष्ठ्य दे॒वाँ अ॑जस्र वी॒तये॑ ।

अ॒भि प्रयां॑सि॒ सुधि॒ता व॑सो गहि॒ मंद॑स्व धी॒तिभि॑र्हि॒तः ॥४

अद्रो॑घम् । आ । व॒ह॒ । उ॒श॒तः । य॒वि॒ष्ठ्य॒ । दे॒वान् । अ॒ज॒स्र॒ । वी॒तये॑ ।

अ॒भि । प्रयां॑सि । सुऽधि॑ता । आ । व॒सो॒ इति॑ । ग॒हि॒ । मन्द॑स्व । धी॒तिऽभिः॑ । हि॒तः ॥४

अद्रोघम् । आ । वह । उशतः । यविष्ठ्य । देवान् । अजस्र । वीतये ।

अभि । प्रयांसि । सुऽधिता । आ । वसो इति । गहि । मन्दस्व । धीतिऽभिः । हितः ॥४

“अद्रोघम् अद्रोग्धारं मां प्रति हे "यविष्ठ्य युवतम “अजस्र नित्य "आ वह आनय । कान् । “उशतः अस्मदर्थं कामयमानान् "देवान् । किमर्थम् । “वीतये हविर्भक्षणाय । हे "वसो वासकाग्ने “सुधिता सुनिहितानि “प्रयांसि अन्नानि “अभि “गहि अभिगच्छ । आगत्य च “धीतिभिः स्तुतिभिः “हितः निहितः सन् “मन्दस्व । यद्वा । धीतिभिर्मन्दस्वेति संबन्धः ।।

त्वमित्स॒प्रथा॑ अ॒स्यग्ने॑ त्रातर्ऋ॒तस्क॒विः ।

त्वां विप्रा॑सः समिधान दीदिव॒ आ वि॑वासंति वे॒धसः॑ ॥५

त्वम् । इत् । स॒ऽप्रथाः॑ । अ॒सि॒ । अग्ने॑ । त्रा॒तः॒ । ऋ॒तः । क॒विः ।

त्वाम् । विप्रा॑सः । स॒म्ऽइ॒धा॒न॒ । दी॒दि॒ऽवः॒ । आ । वि॒वा॒स॒न्ति॒ । वे॒धसः॑ ॥५

त्वम् । इत् । सऽप्रथाः । असि । अग्ने । त्रातः । ऋतः । कविः ।

त्वाम् । विप्रासः । सम्ऽइधान । दीदिऽवः । आ । विवासन्ति । वेधसः ॥५

हे “अग्ने “त्रातः रक्षक “ऋतः सत्यभूतः “कविः क्रान्तप्रज्ञः “त्वमित् त्वमेव “सप्रथाः सर्वतः पृथुः “असि भवसि । हे “समिधान समिध्यमान है “दीदिवः दीप्त “त्वां “विप्रासः विप्रा मेधाविनः “वेधसः विधातारः स्तोतारः “विवासन्ति परिचरन्ति ॥ ॥

शोचा॑ शोचिष्ठ दीदि॒हि वि॒शे मयो॒ रास्व॑ स्तो॒त्रे म॒हाँ अ॑सि ।

दे॒वानां॒ शर्म॒न्मम॑ संतु सू॒रयः॑ शत्रू॒षाहः॑ स्व॒ग्नयः॑ ॥६

शोच॑ । शो॒चि॒ष्ठ॒ । दी॒दि॒हि । वि॒शे । मयः॑ । रास्व॑ । स्तो॒त्रे । म॒हान् । अ॒सि॒ ।

दे॒वाना॑म् । शर्म॑न् । मम॑ । स॒न्तु॒ । सू॒रयः॑ । श॒त्रु॒ऽसहः॑ । सु॒ऽअ॒ग्नयः॑ ॥६

शोच । शोचिष्ठ । दीदिहि । विशे । मयः । रास्व । स्तोत्रे । महान् । असि ।

देवानाम् । शर्मन् । मम । सन्तु । सूरयः । शत्रुऽसहः । सुऽअग्नयः ॥६

हे "शोचिष्ठ अतिशयेन शोचयितरने “शोच दीप्यस्व । “दीदिहि दीपयास्मान् । “विशे प्रजायै “स्तोत्रे "मयः सुखं “रास्व देहि । त्वं "महानसि । "देवानां संबन्धिनि "शर्मन् शर्मणि सुखे "मम "सूरयः स्तोतारो मेधाविनोऽस्माकं पुत्रादयो वा "सन्तु भवन्तु। “शत्रूषाहः “शत्रूणामभिभविता "स्वग्नयः शोभनाग्नयश्च सन्तु ॥

यथा॑ चिद्वृ॒द्धम॑त॒समग्ने॑ सं॒जूर्व॑सि॒ क्षमि॑ ।

ए॒वा द॑ह मित्रमहो॒ यो अ॑स्म॒ध्रुग्दु॒र्मन्मा॒ कश्च॒ वेन॑ति ॥७

यथा॑ । चि॒त् । वृ॒द्धम् । अ॒त॒सम् । अग्ने॑ । स॒म्ऽजूर्व॑सि । क्षमि॑ ।

ए॒व । द॒ह॒ । मि॒त्र॒ऽम॒हः॒ । यः । अ॒स्म॒ऽध्रुक् । दुः॒ऽमन्मा॑ । कः । च॒ । वेन॑ति ॥७

यथा । चित् । वृद्धम् । अतसम् । अग्ने । सम्ऽजूर्वसि । क्षमि ।

एव । दह । मित्रऽमहः । यः । अस्मऽध्रुक् । दुःऽमन्मा । कः । च । वेनति ॥७

हे "अग्ने “क्षमि क्षमायां वर्तमानं “वृद्धमतसं शुष्कं काष्ठं “यथा येन प्रकारेण “संजूर्वसि । जुर्वतिर्हिंसाकर्मा । सम्यग्दहसीत्यर्थः । “एव एवं “दह हे “मित्रमहः मित्राणामस्माकं पूजक तेजो वा । कम्। यः “अस्मध्रुक् अस्माकं द्रोग्धा “कश्च कश्चित् “दुर्मन्मा दुर्मतिः “वेनति कामयते अस्मान् द्रोग्धुं तं दहेति ॥

मा नो॒ मर्ता॑य रि॒पवे॑ रक्ष॒स्विने॒ माघशं॑साय रीरधः ।

अस्रे॑धद्भिस्त॒रणि॑भिर्यविष्ठ्य शि॒वेभिः॑ पाहि पा॒युभिः॑ ॥८

मा । नः॒ । मर्ता॑य । रि॒पवे॑ । र॒क्ष॒स्विने॑ । मा । अ॒घऽशं॑साय । री॒र॒धः॒ ।

अस्रे॑धत्ऽभिः । त॒रणि॑ऽभिः । य॒वि॒ष्ठ्य॒ । शि॒वेभिः॑ । पा॒हि॒ । पा॒युऽभिः॑ ॥८

मा । नः । मर्ताय । रिपवे । रक्षस्विने । मा । अघऽशंसाय । रीरधः ।

अस्रेधत्ऽभिः । तरणिऽभिः । यविष्ठ्य । शिवेभिः । पाहि । पायुऽभिः ॥८

“नः अस्मान् “मर्ताय मरणधर्माय “रिपवे शत्रवे हिंसित्रे “रक्षस्विने बलवते “मा “रीरधः वशमानय । तथा “अघशंसाय पापशंसकाय “मा रीरधः । हे “यविष्ठ्य युवतम “अस्रेधद्भिः अहिंसकैः “तरणिभिः तारकैः “शिवेभिः सुखकरैः "पायुभिः पालनैः नोऽस्मान् “पाहि रक्ष ॥

पा॒हि नो॑ अग्न॒ एक॑या पा॒ह्यु१॒॑त द्वि॒तीय॑या ।

पा॒हि गी॒र्भिस्ति॒सृभि॑रूर्जां पते पा॒हि च॑त॒सृभि॑र्वसो ॥९

पा॒हि । नः॒ । अ॒ग्ने॒ । एक॑या । पा॒हि । उ॒त । द्वि॒तीय॑या ।

पा॒हि । गीः॒ऽभिः । ति॒सृऽभिः॑ । ऊ॒र्जा॒म् । प॒ते॒ । पा॒हि । च॒त॒सृऽभिः॑ । व॒सो॒ इति॑ ॥९

पाहि । नः । अग्ने । एकया । पाहि । उत । द्वितीयया ।

पाहि । गीःऽभिः । तिसृऽभिः । ऊर्जाम् । पते । पाहि । चतसृऽभिः । वसो इति ॥९

हे “अग्ने “नः अस्मान “एकया ऋचा गिरा “पाहि रक्ष । “उत अपि च “द्वितीयया ऋचा “पाहि पालय । “पाहि “तिसृभिः “गीर्भिः “ऊर्जाम् अन्नानां बलानां वा “पते स्वामिन् । तथा “पाहि “चतसृभिः गीर्भिर्हे “वसो वासकाग्ने ॥

पा॒हि विश्व॑स्माद्र॒क्षसो॒ अरा॑व्णः॒ प्र स्म॒ वाजे॑षु नोऽव ।

त्वामिद्धि नेदि॑ष्ठं दे॒वता॑तय आ॒पिं नक्षा॑महे वृ॒धे ॥१०

पा॒हि । विश्व॑स्मात् । र॒क्षसः॑ । अरा॑व्णः । प्र । स्म॒ । वाजे॑षु । नः॒ । अ॒व॒ ।

त्वाम् । इत् । हि । नेदि॑ष्ठम् । दे॒वऽता॑तये । आ॒पिम् । नक्षा॑महे । वृ॒धे ॥१०

पाहि । विश्वस्मात् । रक्षसः । अराव्णः । प्र । स्म । वाजेषु । नः । अव ।

त्वाम् । इत् । हि । नेदिष्ठम् । देवऽतातये । आपिम् । नक्षामहे । वृधे ॥१०

हे अग्ने “विश्वस्मात् सर्वस्मात् “रक्षसः “अराव्णः अदातुः सकाशात् “पाहि रक्षास्मान् । “वाजेषु संग्रामेषु “नः अस्मान् “प्र “अव प्रकर्षेण रक्ष। "स्म इति पूरणः । “हि यस्मात् "नेदिष्ठम् आसन्नम् “आपिं बन्धुभूतं “त्वामित् त्वमेव “देवतातये यज्ञाय यज्ञसिद्ध्यर्थं “वृधे वर्धनाय “नक्षामहे व्याप्नुमः । नक्षतिर्व्याप्तिकर्मा ॥ ॥ ३३ ।।।

आ नो॑ अग्ने वयो॒वृधं॑ र॒यिं पा॑वक॒ शंस्यं॑ ।

रास्वा॑ च न उपमाते पुरु॒स्पृहं॒ सुनी॑ती॒ स्वय॑शस्तरं ॥११

आ । नः॒ । अ॒ग्ने॒ । व॒यः॒ऽवृध॑म् । र॒यिम् । पा॒व॒क॒ । शंस्य॑म् ।

रास्व॑ । च॒ । नः॒ । उ॒प॒ऽमा॒ते॒ । पु॒रु॒ऽस्पृह॑म् । सुऽनी॑ती । स्वय॑शःऽतरम् ॥११

आ । नः । अग्ने । वयःऽवृधम् । रयिम् । पावक । शंस्यम् ।

रास्व । च । नः । उपऽमाते । पुरुऽस्पृहम् । सुऽनीती । स्वयशःऽतरम् ॥११

हे “अग्ने “पावक शोधक “वयोवृधम् अन्नस्य वर्धकं “शंस्यं शंसनीयं “रयिं धनं “नः अस्मभ्यम् “आ हरेति शेषः । आहृत्य च हे "उपमाते । उपास्मत्समीपे माति नो धनमित्युपमातिः । हे तादृशाग्ने “नः अस्मभ्यं "सुनीती सुनीत्या शोभननयनेन “पुरुस्पृहं बहुभिः स्पृहणीयं “स्वयशस्तरम् अत्यन्तं स्वभूतकीर्ति धनं “रास्व “च देहि ॥

येन॒ वंसा॑म॒ पृत॑नासु॒ शर्ध॑त॒स्तरं॑तो अ॒र्य आ॒दिशः॑ ।

स त्वं नो॑ वर्ध॒ प्रय॑सा शचीवसो॒ जिन्वा॒ धियो॑ वसु॒विदः॑ ॥१२

येन॑ । वंसा॑म । पृत॑नासु । शर्ध॑तः । तर॑न्तः । अ॒र्यः । आ॒ऽदिशः॑ ।

सः । त्वम् । नः॒ । व॒र्ध॒ । प्रय॑सा । श॒ची॒व॒सो॒ इति॑ शचीऽवसो । जिन्व॑ । धियः॑ । व॒सु॒ऽविदः॑ ॥१२

येन । वंसाम । पृतनासु । शर्धतः । तरन्तः । अर्यः । आऽदिशः ।

सः । त्वम् । नः । वर्ध । प्रयसा । शचीवसो इति शचीऽवसो । जिन्व । धियः । वसुऽविदः ॥१२

"येन धनेन “पृतनासु संग्रामेषु “शर्धतः वेगं कुर्वतः “अर्यः अरीञ्छत्रून् “आदिशः आदेष्टॄञ्छस्त्रप्रक्षेप्तॄन् “तरन्तः “वंसाम हिंसाम तद्धनं देहि । हे “शचीवसो प्रज्ञया वासयितः कर्मधन वा “सः प्रसिद्धः “त्वं “नः अस्मान् “वर्ध वर्धय प्रीणय। “प्रयसा अन्नेन त्वं वा वर्ध। अस्मदीयेन प्रयसा हविषा “वसुविदः वसूनां लम्भकानि “धियः कर्माण्यस्मदीयानि "जिन्व प्रीणय ॥

शिशा॑नो वृष॒भो य॑था॒ग्निः शृंगे॒ दवि॑ध्वत् ।

ति॒ग्मा अ॑स्य॒ हन॑वो॒ न प्र॑ति॒धृषे॑ सु॒जंभः॒ सह॑सो य॒हुः ॥१३

शिशा॑नः । वृ॒ष॒भः । य॒था॒ । अ॒ग्निः । शृङ्गे॒ इति॑ । दवि॑ध्वत् ।

ति॒ग्माः । अ॒स्य॒ । हन॑वः । न । प्र॒ति॒ऽधृषे॑ । सु॒ऽजम्भः॑ । सह॑सः । य॒हुः ॥१३

शिशानः । वृषभः । यथा । अग्निः । शृङ्गे इति । दविध्वत् ।

तिग्माः । अस्य । हनवः । न । प्रतिऽधृषे । सुऽजम्भः । सहसः । यहुः ॥१३

अयम् “अग्निः “शृङ्गे “शिशानः तीक्ष्णीकुर्वन् “वृषभो “यथा “दविध्वत् कम्पयति शिरः एवं शृङ्गस्थानीया ज्वालाः शिशानस्तीक्ष्णीकुर्वन् दविध्वत् कम्पयति शिरः । “अस्य अग्नेः "हनवो “न हनव इव हनुस्थानीया ज्वालाः “तिग्माः “न “प्रतिधृषे प्रतिधर्षितुमशक्याः । योऽग्निः “सुजम्भः सुदंष्ट्रः “सहसो "यहुः सहसः पुत्रः अस्य हनव इत्यर्थः ॥

न॒हि ते॑ अग्ने वृषभ प्रति॒धृषे॒ जंभा॑सो॒ यद्वि॒तिष्ठ॑से ।

स त्वं नो॑ होतः॒ सुहु॑तं ह॒विष्कृ॑धि॒ वंस्वा॑ नो॒ वार्या॑ पु॒रु ॥१४

न॒हि । ते॒ । अ॒ग्ने॒ । वृ॒ष॒भ॒ । प्र॒ति॒ऽधृषे॑ । जम्भा॑सः । यत् । वि॒ऽतिष्ठ॑से ।

सः । त्वम् । नः॒ । हो॒त॒रिति॑ । सुऽहु॑तम् । ह॒विः । कृ॒धि॒ । वंस्व॑ । नः॒ । वार्या॑ । पु॒रु ॥१४

नहि । ते । अग्ने । वृषभ । प्रतिऽधृषे । जम्भासः । यत् । विऽतिष्ठसे ।

सः । त्वम् । नः । होतरिति । सुऽहुतम् । हविः । कृधि । वंस्व । नः । वार्या । पुरु ॥१४

हे “वृषभ वर्षक “ते तव “जम्भासः जम्भा दन्तस्थानीय ज्वालाः “नहि “प्रतिधृषे प्रतिधर्षितुं न शक्याः। “यत् यस्मात् “वितिष्ठसे विविधं गच्छसि । प्रवर्धस इत्यर्थः । हे “होतः होमनिष्पादक “स “त्वं “हविः अस्मद्दत्तं "सुहुतं “कृधि कुरु। "नः अस्मभ्यं “वार्या वरणीयानि “पुरु बहूनि “वंस्व देहि ॥

शेषे॒ वने॑षु मा॒त्रोः सं त्वा॒ मर्ता॑स इंधते ।

अतं॑द्रो ह॒व्या व॑हसि हवि॒ष्कृत॒ आदिद्दे॒वेषु॑ राजसि ॥१५

शेषे॑ । वने॑षु । मा॒त्रोः । सम् । त्वा॒ । मर्ता॑सः । इ॒न्ध॒ते॒ ।

अत॑न्द्रः । ह॒व्या । व॒ह॒सि॒ । ह॒विः॒ऽकृतः॑ । आत् । इत् । दे॒वेषु॑ । रा॒ज॒सि॒ ॥१५

शेषे । वनेषु । मात्रोः । सम् । त्वा । मर्तासः । इन्धते ।

अतन्द्रः । हव्या । वहसि । हविःऽकृतः । आत् । इत् । देवेषु । राजसि ॥१५

हे अग्ने “वनेषु वर्तमानयोः “मात्रोः अरण्योः “शेषे स्वपिषि वर्तसे। “त्वा त्वां तथाभूतं “मर्तासः मनुष्या अध्वर्य्वादयो मथनेनोत्पाद्य “सम् “इन्धते । पश्चात् प्रवृद्धस्त्वम् “अतन्द्रः अनलसः सन् "हविष्कृतः यजमानस्य “हव्या हवींषि “वहसि देवान् प्रति । “आदित् अनन्तरमेव “देवेषु मध्ये "राजसि दीप्यसे । ॥ ३४ ॥

स॒प्त होता॑र॒स्तमिदी॑ळते॒ त्वाग्ने॑ सु॒त्यज॒मह्र॑यं ।

भि॒नत्स्यद्रिं॒ तप॑सा॒ वि शो॒चिषा॒ प्राग्ने॑ तिष्ठ॒ जनाँ॒ अति॑ ॥१६

स॒प्त । होता॑रः । तम् । इत् । ई॒ळ॒ते॒ । त्वा॒ । अग्ने॑ । सु॒ऽत्यज॑म् । अह्र॑यम् ।

भि॒नत्सि । अद्रि॑म् । तप॑सा । वि । शो॒चिषा॑ । प्र । अ॒ग्ने॒ । ति॒ष्ठ॒ । जना॑न् । अति॑ ॥१६

सप्त । होतारः । तम् । इत् । ईळते । त्वा । अग्ने । सुऽत्यजम् । अह्रयम् ।

भिनत्सि । अद्रिम् । तपसा । वि । शोचिषा । प्र । अग्ने । तिष्ठ । जनान् । अति ॥१६

हे “अग्ने “तमित् तमेव “त्वा त्वां “सप्त “होतारः होत्रकाः “ईळते स्तुवन्ति । कीदृशं त्वाम् । “सुत्यजं सुत्यागम् । अभिमतप्रदमित्यर्थः । “अह्रयम् अक्षीणं प्रवृद्धम्। किंच “अद्रिं मेघं “तपसा तापकेन “शोचिषा तेजसा । तपसा शोचिषा चेति वा योज्यम् । “वि “भिनत्सि। हे “अग्ने “जनान् अस्मान् “अति अतीत्य “प्र “तिष्ठ प्रगच्छ हविरादाय देवान् प्रति । अथवास्मद्विरोधिजनानतिक्रम्य प्र तिष्ठ ॥

अ॒ग्निम॑ग्निं वो॒ अध्रि॑गुं हु॒वेम॑ वृ॒क्तब॑र्हिषः ।

अ॒ग्निं हि॒तप्र॑यसः शश्व॒तीष्वा होता॑रं चर्षणी॒नां ॥१७

अ॒ग्निम्ऽअ॑ग्निम् । वः॒ । अध्रि॑ऽगुम् । हु॒वेम॑ । वृ॒क्तऽब॑र्हिषः ।

अ॒ग्निम् । हि॒तऽप्र॑यसः । श॒श्व॒तीषु॑ । आ । होता॑रम् । च॒र्ष॒णी॒नाम् ॥१७

अग्निम्ऽअग्निम् । वः । अध्रिऽगुम् । हुवेम । वृक्तऽबर्हिषः ।

अग्निम् । हितऽप्रयसः । शश्वतीषु । आ । होतारम् । चर्षणीनाम् ॥१७

“अग्निमग्निम्। वीप्सादरार्था। अग्निमेव हे यजमानाः “वः युष्मदर्थं "हुवेम आह्वयाम । अथवा । हे देवाः वो युष्मदर्थमिति वा व्याख्येयम् । कीदृशा वयम्। “वृक्तबर्हिषः छिन्नदर्भाः । कीदृशमग्निम् । “अध्रिगुम् अधृतगमनं सर्वदा गृहे वर्तमानम् "अग्निम् । “हितप्रयसः निहितहविष्का वयम् “आ हुवेमेति शेषः। कीदृशमग्निम्। “शश्वतीषु बह्वीषु भूमिषु वर्तमानं “होतारं होमनिष्पादकम् । किमर्थम् । “चर्षणीनां मनुष्याणामर्थाय। अग्नौ तृप्ते सति वृष्टिलाभात् प्राण्युपकारसिद्धं प्राण्यर्थत्वम् । अथवा मनुष्याणां यजमानानां होतारं होमसाधकम् ॥

केते॑न॒ शर्म॑न्त्सचते सुषा॒मण्यग्ने॒ तुभ्यं॑ चिकि॒त्वना॑ ।

इ॒ष॒ण्यया॑ नः पुरु॒रूप॒मा भ॑र॒ वाजं॒ नेदि॑ष्ठमू॒तये॑ ॥१८

केते॑न । शर्म॑न् । स॒च॒ते॒ । सु॒ऽसा॒मनि॑ । अग्ने॑ । तुभ्य॑म् । चि॒कि॒त्वना॑ ।

इ॒ष॒ण्यया॑ । नः॒ । पु॒रु॒ऽरूप॑म् । आ । भ॒र॒ । वाज॑म् । नेदि॑ष्ठम् । ऊ॒तये॑ ॥१८

केतेन । शर्मन् । सचते । सुऽसामनि । अग्ने । तुभ्यम् । चिकित्वना ।

इषण्यया । नः । पुरुऽरूपम् । आ । भर । वाजम् । नेदिष्ठम् । ऊतये ॥१८

हे “अग्ने “तुभ्यं “चिकित्वना चिकितुषा जनेन होत्रादिना सह यजमानः “केतेन प्रज्ञापकेन स्तोत्रेण यजत इति शेषः । कुत्रेति तदुच्यते। “सुषामणि शोभनरथन्तरादिसामोपेते “शर्मन् शर्मणि सुखसाधने यज्ञे । अतो हे अग्ने “इषण्यया इच्छया स्वीयया “नः अस्मभ्यं “पुरुरूपं नानारूपं "नेदिष्ठम् अन्तिके सर्वदा वर्तमानं “वाजम् अन्नम् “ऊतये रक्षणाय “आ “भर आहर ॥

अग्ने॒ जरि॑तर्वि॒श्पति॑स्तेपा॒नो दे॑व र॒क्षसः॑ ।

अप्रो॑षिवान्गृ॒हप॑तिर्म॒हाँ अ॑सि दि॒वस्पा॒युर्दु॑रोण॒युः ॥१९

अग्ने॑ । जरि॑तः । वि॒श्पतिः॑ । ते॒पा॒नः । दे॒व॒ । र॒क्षसः॑ ।

अप्रो॑षिऽवान् । गृ॒हऽप॑तिः । म॒हान् । अ॒सि॒ । दि॒वः । पा॒युः । दु॒रो॒ण॒ऽयुः ॥१९

अग्ने । जरितः । विश्पतिः । तेपानः । देव । रक्षसः ।

अप्रोषिऽवान् । गृहऽपतिः । महान् । असि । दिवः । पायुः । दुरोणऽयुः ॥१९

हे “अग्ने “देव "जरितः स्तोतः । स्तुत्येत्यर्थः । “विश्पतिः प्रजानां पालकः “रक्षसः राक्षसानां “तेपानः संतापकोऽसि । “अप्रोषिवान् यजमानगृहमत्यजन् । तदेवाह । “गृहपतिः यजमानगृहस्य पालकश्च त्वं “महान् अतिशयेन पूज्यः “असि । “दिवः द्युलोकस्य “पायुः- पाता “दुरोणयुः यजमानगृहस्य मिश्रयिता । सर्वदा वर्तमान इत्यर्थः । तादृशस्त्वं महानसीत्यन्वयः ॥

मा नो॒ रक्ष॒ आ वे॑शीदाघृणीवसो॒ मा या॒तुर्या॑तु॒माव॑तां ।

प॒रो॒ग॒व्यू॒त्यनि॑रा॒मप॒ क्षुध॒मग्ने॒ सेध॑ रक्ष॒स्विनः॑ ॥२०

मा । नः॒ । रक्षः॑ । आ । वे॒शी॒त् । आ॒घृ॒णि॒व॒सो॒ इत्या॑घृणिऽवसो । मा । या॒तुः । या॒तु॒ऽमाव॑ताम् ।

प॒रः॒ऽग॒व्यू॒ति । अनि॑राम् । अप॑ । क्षुध॑म् । अग्ने॑ । सेध॑ । र॒क्ष॒स्विनः॑ ॥२०

मा । नः । रक्षः । आ । वेशीत् । आघृणिवसो इत्याघृणिऽवसो । मा । यातुः । यातुऽमावताम् ।

परःऽगव्यूति । अनिराम् । अप । क्षुधम् । अग्ने । सेध । रक्षस्विनः ॥२०

हे “आघृणीवसो दीप्तधनाग्ने “नः अस्मान् “रक्षः राक्षसादिः । ‘ रक्षो रक्षितव्यमस्मात् ' (निरु. ४. १८) इति यास्कः । “मा “आ “वेशीत् सर्वतो न प्रविशतु । तथा “यातुमावताम् । यातुर्यातना पीडा । तद्वतां यातुधानानां “यातुः पीडा “मा वेशीत् । हे “अग्ने “अनिराम् । इरान्नम् । अन्नाभावं दारिद्र्यं “क्षुधं क्षपयितारं “रक्षस्विनः बलवन्ति रक्षांसि च “परोगव्यूति क्रोशद्वयाद्देशात् परस्तात् । एतदुपलक्षणम् । अत्यन्तं दूरदेशे “अप “सेध परिहर । अनिरा क्षुत् बाह्यानि रक्षांसि च न पीडयन्त्विति ॥ ॥ ३५ ॥