ऋग्वेदः सूक्तं ८.५
| ← सूक्तं ८.४ | ऋग्वेदः - मण्डल ८ सूक्तं ८.५ ब्रह्मातिथिः काण्वः। |
सूक्तं ८.६ → |
| दे. अश्विनौ, ३७(उत्तरार्धस्य) - ३९ चैद्यः कशुः। गायत्री, ३७-३८ बृहती, ३९ अनुष्टुप् |
दूरादिहेव यत्सत्यरुणप्सुरशिश्वितत् ।
वि भानुं विश्वधातनत् ॥१॥
नृवद्दस्रा मनोयुजा रथेन पृथुपाजसा ।
सचेथे अश्विनोषसम् ॥२॥
युवाभ्यां वाजिनीवसू प्रति स्तोमा अदृक्षत ।
वाचं दूतो यथोहिषे ॥३॥
पुरुप्रिया ण ऊतये पुरुमन्द्रा पुरूवसू ।
स्तुषे कण्वासो अश्विना ॥४॥
मंहिष्ठा वाजसातमेषयन्ता शुभस्पती ।
गन्तारा दाशुषो गृहम् ॥५॥
ता सुदेवाय दाशुषे सुमेधामवितारिणीम् ।
घृतैर्गव्यूतिमुक्षतम् ॥६॥
आ न स्तोममुप द्रवत्तूयं श्येनेभिराशुभिः ।
यातमश्वेभिरश्विना ॥७॥
येभिस्तिस्रः परावतो दिवो विश्वानि रोचना ।
त्रीँरक्तून्परिदीयथः ॥८॥
उत नो गोमतीरिष उत सातीरहर्विदा ।
वि पथः सातये सितम् ॥९॥
आ नो गोमन्तमश्विना सुवीरं सुरथं रयिम् ।
वोळ्हमश्वावतीरिषः ॥१०॥
वावृधाना शुभस्पती दस्रा हिरण्यवर्तनी ।
पिबतं सोम्यं मधु ॥११॥
अस्मभ्यं वाजिनीवसू मघवद्भ्यश्च सप्रथः ।
छर्दिर्यन्तमदाभ्यम् ॥१२॥
नि षु ब्रह्म जनानां याविष्टं तूयमा गतम् ।
मो ष्वन्याँ उपारतम् ॥१३॥
अस्य पिबतमश्विना युवं मदस्य चारुणः ।
मध्वो रातस्य धिष्ण्या ॥१४॥
अस्मे आ वहतं रयिं शतवन्तं सहस्रिणम् ।
पुरुक्षुं विश्वधायसम् ॥१५॥
पुरुत्रा चिद्धि वां नरा विह्वयन्ते मनीषिणः ।
वाघद्भिरश्विना गतम् ॥१६॥
जनासो वृक्तबर्हिषो हविष्मन्तो अरंकृतः ।
युवां हवन्ते अश्विना ॥१७॥
अस्माकमद्य वामयं स्तोमो वाहिष्ठो अन्तमः ।
युवाभ्यां भूत्वश्विना ॥१८॥
यो ह वां मधुनो दृतिराहितो रथचर्षणे ।
ततः पिबतमश्विना ॥१९॥
तेन नो वाजिनीवसू पश्वे तोकाय शं गवे ।
वहतं पीवरीरिषः ॥२०॥
उत नो दिव्या इष उत सिन्धूँरहर्विदा ।
अप द्वारेव वर्षथः ॥२१॥
कदा वां तौग्र्यो विधत्समुद्रे जहितो नरा ।
यद्वां रथो विभिष्पतात् ॥२२॥
युवं कण्वाय नासत्या ऋपिरिप्ताय हर्म्ये ।
शश्वदूतीर्दशस्यथः ॥२३॥
ताभिरा यातमूतिभिर्नव्यसीभिः सुशस्तिभिः ।
यद्वां वृषण्वसू हुवे ॥२४॥
यथा चित्कण्वमावतं प्रियमेधमुपस्तुतम् ।
अत्रिं शिञ्जारमश्विना ॥२५॥
यथोत कृत्व्ये धनेऽंशुं गोष्वगस्त्यम् ।
यथा वाजेषु सोभरिम् ॥२६॥
एतावद्वां वृषण्वसू अतो वा भूयो अश्विना ।
गृणन्तः सुम्नमीमहे ॥२७॥
रथं हिरण्यवन्धुरं हिरण्याभीशुमश्विना ।
आ हि स्थाथो दिविस्पृशम् ॥२८॥
हिरण्ययी वां रभिरीषा अक्षो हिरण्ययः ।
उभा चक्रा हिरण्यया ॥२९॥
तेन नो वाजिनीवसू परावतश्चिदा गतम् ।
उपेमां सुष्टुतिं मम ॥३०॥
आ वहेथे पराकात्पूर्वीरश्नन्तावश्विना ।
इषो दासीरमर्त्या ॥३१॥
आ नो द्युम्नैरा श्रवोभिरा राया यातमश्विना ।
पुरुश्चन्द्रा नासत्या ॥३२॥
एह वां प्रुषितप्सवो वयो वहन्तु पर्णिनः ।
अच्छा स्वध्वरं जनम् ॥३३॥
रथं वामनुगायसं य इषा वर्तते सह ।
न चक्रमभि बाधते ॥३४॥
हिरण्ययेन रथेन द्रवत्पाणिभिरश्वैः ।
धीजवना नासत्या ॥३५॥
युवं मृगं जागृवांसं स्वदथो वा वृषण्वसू ।
ता नः पृङ्क्तमिषा रयिम् ॥३६॥
ता मे अश्विना सनीनां विद्यातं नवानाम् ।
यथा चिच्चैद्यः कशुः शतमुष्ट्रानां ददत्सहस्रा दश गोनाम् ॥३७॥
यो मे हिरण्यसंदृशो दश राज्ञो अमंहत ।
अधस्पदा इच्चैद्यस्य कृष्टयश्चर्मम्ना अभितो जनाः ॥३८॥
माकिरेना पथा गाद्येनेमे यन्ति चेदयः ।
अन्यो नेत्सूरिरोहते भूरिदावत्तरो जनः ॥३९॥
सायणभाष्यम्
॥ श्रीगणेशाय नमः ॥
यस्य निःश्वसितं वेदा यो वेदेभ्योऽखिलं जगत् ।
निर्ममे तमहं वन्दे विद्यातीर्थमहेश्वरम् ॥
अथाष्टमो व्याख्यातुमारभ्यते । अष्टमे मण्डले प्रथमेऽनुवाके चत्वारि सूक्तानि व्याकृतानि । ‘दूरात्' इत्येकोनचत्वारिंशदृचं पञ्चमं सूक्तं कृण्वगोत्रस्य ब्रह्मातिथेरार्षम्। आदितः षट्त्रिंशद्गायत्र्यः । ततो द्वे बृहत्यौ। अन्तिमानुष्टुप् । अन्त्येषु पञ्चस्वर्धर्चेषु चेदिपुत्रस्य कशुनाम्नो राज्ञो दानं स्तूयते । अतस्तद्देवताकाः । शिष्टा आश्विन्यः । तथा चानुक्रान्तं - दूरादेकान्नचत्वारिंशद्ब्रह्मातिथिराश्विनं द्विबृहत्यनुष्टुबन्तमन्त्याः पञ्चार्धर्चाश्चैद्यस्य कशोर्दानस्तुतिः' इति । प्रातरनुवाकाश्विनशस्त्रयोराश्विने क्रतौ गायत्रे छन्दसि अन्त्यतृचवर्जमिदं सूक्तम् । सूत्र्यते हि-- दूरादिहेवेति तिस्र उत्तमा उद्धरेत्' (आश्व. श्रौ. ४. १५) इति ॥
दू॒रादि॒हेव॒ यत्स॒त्य॑रु॒णप्सु॒रशि॑श्वितत् ।
वि भा॒नुं वि॒श्वधा॑तनत् ॥१
दू॒रात् । इ॒हऽइ॑व । यत् । स॒ती । अ॒रु॒णऽप्सुः॑ । अशि॑श्वितत् ।
वि । भा॒नुम् । वि॒श्वधा॑ । अ॒त॒न॒त् ॥१
दूरात् । इहऽइव । यत् । सती । अरुणऽप्सुः । अशिश्वितत् ।
वि । भानुम् । विश्वधा । अतनत् ॥१
"दूरात् दूरत एव विप्रकृष्ट एव नभसः प्राक्प्रदेशे वर्तमाना “इहेव “सती इह समीपे विद्यमानेव। अस्तेः शतरि श्नसोरल्लोपे ‘उगितश्च' इति ङीप् । ‘शतुरनुमः । इति नद्या उदात्तत्वम् । “अरुणप्सुः आरोचमानरूपा ईदृशी उषाः यत् यदा “अशिश्वितत् अश्वेतयत्। ' श्विता वर्णे'। अस्माण्ण्यन्तात् लुङि चङि रूपम् । यद्वृत्तान्नित्यम्' इति निघातप्रतिषेधः । तदा “भानुं दीप्तिं विश्वधा' बहुविधं “वि “अतनत् विस्तारितवती । तनोतेर्व्यत्ययेन शप् । ईदृशीमुषसं हे अश्विनौ सचेथे इत्युत्तरयैकवाक्यता । यद्वा । प्रातरनुवाक्य उषस्येन काण्डेन उषाः स्तुता सती प्रादुर्बभूव । हे अश्विनौ शंसिष्यमाणमाश्विनं क्रतुं श्रोतुं युवामपि प्रादुर्भवतमित्यध्याहारेण वाक्यं पूरणीयम् ॥
नृ॒वद्द॑स्रा मनो॒युजा॒ रथे॑न पृथु॒पाज॑सा ।
सचे॑थे अश्विनो॒षसं॑ ॥२
नृ॒ऽवत् । द॒स्रा॒ । म॒नः॒ऽयुजा॑ । रथे॑न । पृ॒थु॒ऽपाज॑सा ।
सचे॑थे॒ इति॑ । अ॒श्वि॒ना॒ । उ॒षस॑म् ॥२
नृऽवत् । दस्रा । मनःऽयुजा । रथेन । पृथुऽपाजसा ।
सचेथे इति । अश्विना । उषसम् ॥२
हे “दस्रा दस्रौ दर्शनीयौ शत्रूणामुपक्षपयितारौ वा । ‘सुपां सुलुक्' इत्याकारः । ईदृशौ हे “अश्विना अश्विनौ "नृवत् नृभिः नेतृभिस्तुल्यं वर्तमानौ युवाम् । तेन तुल्यम्' इति प्रथमार्थे वतिः । यद्वा । नृवतीम् । नृशब्दान्मतुपश्छान्दसत्वम् । रश्रुतिसामान्याद्वा” ‘छन्दसीरः' इति वत्वम् । ङीपश्छान्दसो लुक् । 'हस्वनुड्भ्यां मतुप्' इति मतुप उदात्तत्वम्। ईदृशीम् “उषसं “रथेन आत्मीयेन वाहनेन "सचेथे सम्यगागच्छथः । ‘षच समवाये । यद्वा । सचतिः सेवनार्थः । सचेथे सेवेथे । तदाह यास्कः-- सचस्वा नः स्वस्तये सेवस्व नः स्वस्तये' (निरु. ३. २१) इति । कीदृशेन रथेन । “मनोयुजा मनसैव व्यापारान्तरनिरपेक्षेण स्मरणमात्रेणाश्वैर्युज्यमानेन “पृथुपाजसा विस्तीर्णबलेन बह्वन्नेन वा । उषसोऽनन्तरमश्विनोः स्तूयमानत्वात्तामश्विनौ गच्छत इत्युच्यते ॥
यु॒वाभ्यां॑ वाजिनीवसू॒ प्रति॒ स्तोमा॑ अदृक्षत ।
वाचं॑ दू॒तो यथो॑हिषे ॥३
यु॒वाभ्या॑म् । वा॒जि॒नी॒व॒सू॒ इति॑ वाजिनीऽवसू । प्रति॑ । स्तोमाः॑ । अ॒दृ॒क्ष॒त॒ ।
वाच॑म् । दू॒तः । यथा॑ । ओ॒हि॒षे॒ ॥३
युवाभ्याम् । वाजिनीवसू इति वाजिनीऽवसू । प्रति । स्तोमाः । अदृक्षत ।
वाचम् । दूतः । यथा । ओहिषे ॥३
हे “वाजिनीवसू । वाजो हविर्लक्षणमन्नम् । तद्युक्ता यागक्रिया वाजिनी । तस्यां वसु धनं ययोरस्ति तौ तथोक्तौ । यद्वा । अन्नयुक्तं स्तोतृभ्यो देयं वसु धनं ययोरस्ति तादृशौ । हे अश्विनौ “युवाभ्यां “स्तोमाः अस्माभिः कृतानि स्तोत्राणि “प्रति “अदृक्षत प्रतिदृश्यन्ताम् । दृशेश्छान्दसः कर्मणि लुङ् । लिङ्सिचावात्मनेपदेषु' इति कित्त्वात् ' सृजिदृशोः' इत्यमभावः । षत्वकत्वषत्वानि । अहं च “यथा येन प्रकारेण “दूतः प्रेष्यः “वाचं स्वामिनो वाक्यं याचते तथा युवयोः प्रीतिपूर्विकां वाचम् ओहिषे । पुरुषव्यत्ययः । याचे । ‘उहिरर्दने'। याचन इत्यर्थः । व्यत्ययेनात्मनेपदम् । यद्वा । दूतो यथा स्वामिनोक्तां वाचं विदेशस्थमन्यं प्रापयति एवमहमपि स्तुतिरूपां वाचमोहिषे वहे युवां प्रापयामि ॥ वहेर्व्यत्ययेन मध्यमः। छान्दसं संप्रसारणम् । 'छन्दस्युभयथा' इत्यार्धधातुकत्वात् इडागमः । शबभावो लघूपगुणश्च । 'एङि पररूपम्' इति पररूपत्वम् ।।
पु॒रु॒प्रि॒या ण॑ ऊ॒तये॑ पुरुमं॒द्रा पु॑रू॒वसू॑ ।
स्तु॒षे कण्वा॑सो अ॒श्विना॑ ॥४
पु॒रु॒ऽप्रि॒या । नः॒ । ऊ॒तये॑ । पु॒रु॒ऽम॒न्द्रा । पु॒रु॒वसू॒ इति॑ पु॒रु॒ऽवसू॑ ।
स्तु॒षे । कण्वा॑सः । अ॒श्विना॑ ॥४
पुरुऽप्रिया । नः । ऊतये । पुरुऽमन्द्रा । पुरुवसू इति पुरुऽवसू ।
स्तुषे । कण्वासः । अश्विना ॥४
“पुरुप्रिया बहूनां प्रियौ “पुरुमन्द्रा बहुमदौ बहूनां मादयितारौ वा । यद्वा । पुरु बहुलं माद्यन्तौ । "पुरुवसू बहुधनौ ईदृशौ “अश्विना अश्विनौ “नः अस्माकम् “ऊतये रक्षणाय “कण्वासः कण्वगोत्रा वयं "स्तुषे स्तुमहे । पुरुषवचनयोर्व्यत्ययः । यद्वा । कण्वास इति पूजार्थं बहुवचनम् । ऋषिरात्मानं संबोध्य ब्रूते । हे अन्तरात्मन् कण्वासः कण्वगोत्रस्त्वं स्तुषे अश्विनौ स्तुहि ॥
मंहि॑ष्ठा वाज॒सात॑मे॒षयं॑ता शु॒भस्पती॑ ।
गंता॑रा दा॒शुषो॑ गृ॒हं ॥५
मंहि॑ष्ठा । वा॒ज॒ऽसात॑मा । इ॒षय॑न्ता । शु॒भः । पती॒ इति॑ ।
गन्ता॑रा । दा॒शुषः॑ । गृ॒हम् ॥५
मंहिष्ठा । वाजऽसातमा । इषयन्ता । शुभः । पती इति ।
गन्तारा । दाशुषः । गृहम् ॥५
“मंहिष्ठा मंहिष्ठौ मंहनीयौ पूजनीयौ यद्वा दातृतमौ “वाजसातमा । वाजोऽन्नं बलं वा । तस्य अतिशयेन दातारौ । यद्वा वाजो हविर्लक्षणमन्नम्। तस्य संभक्तृतमौ । सनोतेः सनतेर्वा' जनसन” । इति विट् । विड्वनोरनुनासिकस्यात्वम् । “इषयन्ता स्तोतृभ्य इषमन्नं कुर्वन्तौ । इट्शब्दात् ' तत्करोति' ' इति णिच् । णेरिष्ठवद्भावेन टिलोपे प्राप्ते ‘प्रकृत्यैकाच्' इति प्रकृतिभावः । यद्वा । इषयन्ता एषयन्तौ श्रेयांसि प्रापयन्तौ । 'इष गतौ । अस्माद्धेतुमण्णिच् । संज्ञापूर्वकस्य विधेरनित्यत्वाद्गुणाभावः । शुभः शोभनस्य धनस्योदकस्य वा “पती स्वामिनौ । “षष्ठ्याः पतिपुत्र' इति विसर्जनीयस्य सत्वम् । “दाशुषः चरुपुरोडाशादीनि दत्तवतो यजमानस्य “गृहं “गन्तारा गमनशीलौ । गमेस्ताच्छीलिकस्तृन् । अतः ‘न लोकाव्यय°' इति कर्मणि षष्याः प्रतिषेधः । ईदृशावश्विनौ स्तुम इति शेषः । ॥ १ ॥
ता सु॑दे॒वाय॑ दा॒शुषे॑ सुमे॒धामवि॑तारिणीं ।
घृ॒तैर्गव्यू॑तिमुक्षतं ॥६
ता । सु॒ऽदे॒वाय॑ । दा॒शुषे॑ । सु॒ऽमे॒धाम् । अवि॑ऽतारिणीम् ।
घृ॒तैः । गव्यू॑तिम् । उ॒क्ष॒त॒म् ॥६
ता । सुऽदेवाय । दाशुषे । सुऽमेधाम् । अविऽतारिणीम् ।
घृतैः । गव्यूतिम् । उक्षतम् ॥६
हे अश्विनौ “ता तौ तादृशौ युवां “सुदेवाय । शोभना देवा येन यष्टव्याः स तथोक्तः । बहुव्रीहौ ' नञ्सुभ्याम्' इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वम् । तस्मै “दाशुषे हविर्दत्तवते यजमानाय । तादथ्यें चतुर्थी । ईदृग्यजमानार्थं "सुमेधां शोभनयज्ञाम् “अवितारिणीम् । वितरणं विगमनमपायः । अनपायिनीम् । नञ्समासेऽव्ययपूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । ईदृशीं गव्यूतिम् । गावो यूयन्ते संयुज्यन्तेऽत्रेति गव्यूतिर्गोसंचारभूमिः । ‘गोर्यूतौ छन्दसि' (पा, सू. ६. १. ७९. २) इत्यवादेशः । तां “घृतैः क्षरणशीलैरुदकैः “उक्षतं सिञ्चतम्। 'उक्ष सेचने' ॥
आ नः॒ स्तोम॒मुप॑ द्र॒वत्तूयं॑ श्ये॒नेभि॑रा॒शुभिः॑ ।
या॒तमश्वे॑भिरश्विना ॥७
आ । नः॒ । स्तोम॑म् । उप॑ । द्र॒वत् । तूय॑म् । श्ये॒नेभिः॑ । आ॒शुऽभिः॑ ।
या॒तम् । अश्वे॑भिः । अ॒श्वि॒ना॒ ॥७
आ । नः । स्तोमम् । उप । द्रवत् । तूयम् । श्येनेभिः । आशुऽभिः ।
यातम् । अश्वेभिः । अश्विना ॥७
हे “अश्विना अश्विनौ "नः अस्माकं “स्तोमं स्तोत्रम् “अश्वेभिः अश्वैः । 'द्रवत् तूयम्' इत्युभे क्षिप्रनामनी । एकः पूरकः । “तूयं क्षिप्रम् “उप “आ “यातम् उपागच्छतम् । यद्वा । द्रवदिति स्तोमविशेषणम् । “द्रवत् शीघ्रं प्रवर्तमानं स्तोममित्यर्थः । कीदृशैरश्वैः । “श्येनेभिः शंसनीयगतिभिः प्रशस्यगमनैः "आशुभिः शीघ्रगैः ॥
येभि॑स्ति॒स्रः प॑रा॒वतो॑ दि॒वो विश्वा॑नि रोच॒ना ।
त्रीँर॒क्तून्प॑रि॒दीय॑थः ॥८
येभिः॑ । ति॒स्रः । प॒रा॒ऽवतः॑ । दि॒वः । विश्वा॑नि । रो॒च॒ना ।
त्रीन् । अ॒क्तून् । प॒रि॒ऽदीय॑थः ॥८
येभिः । तिस्रः । पराऽवतः । दिवः । विश्वानि । रोचना ।
त्रीन् । अक्तून् । परिऽदीयथः ॥८
हे अश्विनौ “तिस्रः “दिवः त्रीन् दिवसान “त्रीन् 'अक्तून् तिस्रो रात्रीश्च । अत्यन्तसंयोगे द्वितीया । एतावन्तं कालं “विश्वानि सर्वाणि व्याप्तानि वा “रोचना रोचमानानि नक्षत्ररूपाणि देवगृहाणि "परावतः दूरदेशात् "येभिः यैरश्वैः “परिदीयथः परिगच्छथः । दीयतिर्गतिकर्मा । तैरस्माकं स्तोत्रमुपयातमिति पूर्वत्रान्वयः ॥
उ॒त नो॒ गोम॑ती॒रिष॑ उ॒त सा॒तीर॑हर्विदा ।
वि प॒थः सा॒तये॑ सितं ॥९
उ॒त । नः॒ । गोऽम॑तीः । इषः॑ । उ॒त । सा॒तीः । अ॒हः॒ऽवि॒दा॒ ।
वि । प॒थः । सा॒तये॑ । सि॒त॒म् ॥९
उत । नः । गोऽमतीः । इषः । उत । सातीः । अहःऽविदा ।
वि । पथः । सातये । सितम् ॥९
“उत अपि च हे “अहर्विदा अह्नो लम्भयितारौ । यद्वा । अह्नि प्रभातसमये वेदितव्यौ स्तोतव्यौ । “नः अस्मभ्यं “गोमतीः बहुभिर्गोंभिर्युक्ताः इषः अन्नानि दत्तमिति शेषः। “उत अपि च "सातीः संभजनीया दातव्या वा रायश्चास्मभ्यं दत्तम् । सनतेः सनोतेर्वा कर्मणि क्तिन् । ‘जनसनखनाम्' इत्यात्वम् ।' उतियूति' इत्यादिना क्तिन उदात्तत्वं निपात्यते । अपि चास्माकं "सातये उक्तानां गवादीनां लाभाय संभजनाय वा “पथः तदुपायरूपान् मार्गान् “वि “सितं विशेषेण बध्नीतम् । यथान्ये न प्रविशन्ति तथा कुरुतमित्यर्थः। 'षिञ् बन्धने । छान्दसो विकरणस्य लुक् । यद्वा । उपसर्गवशादयं धातुः स्वार्थविपरीते बन्धनाभावे वर्तते । प्रस्मरणं प्रस्थानमिति यथा। पथो मार्गान् वि सितं विमुञ्चतम् । प्रदर्शयतमित्यर्थः । पथिञ्छब्दोऽन्तोदात्तः । तस्य शसि टिलोप उदात्तनिवृत्तिस्वरेण शस उदात्तत्वम्
आ नो॒ गोमं॑तमश्विना सु॒वीरं॑ सु॒रथं॑ र॒यिं ।
वो॒ळ्हमश्वा॑वती॒रिषः॑ ॥१०
आ । नः॒ । गोऽम॑न्तम् । अ॒श्वि॒ना॒ । सु॒ऽवीर॑म् । सु॒ऽरथ॑म् । र॒यिम् ।
वो॒ळ्हम् । अश्व॑ऽवतीः । इषः॑ ॥१०
आ । नः । गोऽमन्तम् । अश्विना । सुऽवीरम् । सुऽरथम् । रयिम् ।
वोळ्हम् । अश्वऽवतीः । इषः ॥१०
हे “अश्विना अश्विनौ “नः अस्मभ्यं “रयिं धनम् “आ “वोळ्हम् आवहतम् आहरतम् । वहेर्लोटि छान्दसः शपो लुक् । ढत्वधत्वष्टुत्वढलोपेषु कृतेषु • सहिवहोरोदवर्णस्य' इत्योत्वम् । कीदृशं रयिम् । “गोमन्तं बह्वीभिर्गोभिर्युक्तं “सुवीरम् । वीर्याज्जायन्त इति वीराः पुत्राः । शोभनैस्तैरुपेतम् । विविधमीरयन्ति शत्रूनिति वा वीराः शूराः। तैरुपेतम् । “सुरथं शोभनरथेन युक्तम् । अपि च “अश्वावतीः अश्वयुक्ताः । मन्त्रे सोमाश्व ' इति मतौ दीर्घः। “इषः इष्यमाणान्यन्नानि चास्मभ्यमावहतम् ॥ ॥ २ ॥
वा॒वृ॒धा॒ना शु॑भस्पती दस्रा॒ हिर॑ण्यवर्तनी ।
पिब॑तं सो॒म्यं मधु॑ ॥११
व॒वृ॒धा॒ना । शु॒भः॒ । प॒ती॒ इति॑ । दस्रा॑ । हिर॑ण्यवर्तनी॒ इति॒ हिर॑ण्यऽवर्तनी ।
पिब॑तम् । सो॒म्यम् । मधु॑ ॥११
ववृधाना । शुभः । पती इति । दस्रा । हिरण्यवर्तनी इति हिरण्यऽवर्तनी ।
पिबतम् । सोम्यम् । मधु ॥११
हे शुभस्पती शुभः शोभनस्थालंकारस्योदकस्य वा पती स्वामिनौ हे अश्विनौ ॥ ‘सुबामन्त्रिते ' इति षष्ठ्यन्तस्य पराङ्गवद्भावात् षष्ठ्यामन्त्रितसमुदायस्याष्टमिकं सर्वानुदात्तत्वम् ॥ “दस्रा दर्शनीयौ शत्रूणामुपक्षपयितारौ वा “हिरण्यवर्तनी हिरण्मयमार्गौ । यद्वा। वर्ततेऽस्मिन्निति वर्तनी रथः । हिरण्मयो रथो ययोस्तौ। यद्वा। वर्तनि वर्तनमाचरणम्। हितरमणीयाचरणौ। “ववृधाना प्रवृद्धौ। वृधेर्लिटः कानच् । ईदृशौ युवां “सोम्यं सोममयं "मधु माधुर्योपेतं मदकरं वा रसं “पिबतम् ॥
अ॒स्मभ्यं॑ वाजिनीवसू म॒घव॑द्भ्यश्च स॒प्रथः॑ ।
छ॒र्दिर्यं॑त॒मदा॑भ्यं ॥१२
अ॒स्मभ्य॑म् । वा॒जि॒नी॒व॒सू॒ इति॑ वाजिनीऽवसू । म॒घव॑त्ऽभ्यः । च॒ । स॒ऽप्रथः॑ ।
छ॒र्दिः । य॒न्त॒म् । अदा॑भ्यम् ॥१२
अस्मभ्यम् । वाजिनीवसू इति वाजिनीऽवसू । मघवत्ऽभ्यः । च । सऽप्रथः ।
छर्दिः । यन्तम् । अदाभ्यम् ॥१२
हे “वाजिनीवसू । वाजिनी हविर्युक्ता यागक्रिया । तस्यां वसु धनं हविर्भागलक्षणं ययोस्तथाविधौ है अश्विनौ “अस्मभ्यं स्तोतृभ्यः मघवद्भ्यः । मघं धनं हविर्लक्षणम्। तद्वद्भ्यो यजमानेभ्यः “च “सप्रथः सर्वतः पृथु विस्तीर्णम् “अदाभ्यं केनाप्यहिंस्यं "छर्दिः । गृहनामैतत् । गृहं “यन्तं नियच्छतं दत्तमिति यावत् ॥ यमेश्छान्दसः शपो लुक् । छन्दस्युभयथा' इत्यार्धधातुकत्वेन ङित्त्वाभावादनुनासिकलोपाभावः ॥
नि षु ब्रह्म॒ जना॑नां॒ यावि॑ष्टं॒ तूय॒मा ग॑तं ।
मो ष्व१॒॑न्याँ उपा॑रतं ॥१३
नि । सु । ब्रह्म॑ । जना॑नाम् । या । अवि॑ष्टम् । तूय॑म् । आ । ग॒त॒म् ।
मो इति॑ । सु । अ॒न्यान् । उप॑ । अ॒र॒त॒म् ॥१३
नि । सु । ब्रह्म । जनानाम् । या । अविष्टम् । तूयम् । आ । गतम् ।
मो इति । सु । अन्यान् । उप । अरतम् ॥१३
हे अश्विनौ “या यौ युवां “जनानां प्राणिनां मध्ये "ब्रह्म ब्राह्मणजातिं “सु सुष्ठु “नि नितराम्। “अविष्टम् अरक्षिष्टम् । यद्वा । जनानां यजमानानां ब्रह्म परिवृढं स्तोत्रं हविर्लक्षणमन्नं वा यौ युवां न्यविष्टं न्यगच्छतम् । अवतिर्गत्यर्थः । तौ युवां “तूयं क्षिप्रम् “आ “गतम् अस्मानप्यागच्छतम् । “अन्यान् अस्मद्व्यतिरिक्तान यजमानान् "मो मैव "सु “उपारतम् उपगमतम् । कदाचिदपि मैव प्राप्नुतमित्यर्थः ॥ अर्तेर्माङि लुङि' सर्तिशास्त्यर्तिभ्यश्च' इति च्लेरङादेशः ॥
‘आपराह्निके प्रवर्ग्ये घर्मस्य हविषः ‘अस्य पिबतम्' इति द्वितीया याज्या । सूत्रितं च - अस्य पिबतमश्विनेति चाप्रेषितो होता' (आश्व. श्रौ. ४. ७) इति ॥
अ॒स्य पि॑बतमश्विना यु॒वं मद॑स्य॒ चारु॑णः ।
मध्वो॑ रा॒तस्य॑ धिष्ण्या ॥१४
अ॒स्य । पि॒ब॒त॒म् । अ॒श्वि॒ना॒ । यु॒वम् । मद॑स्य । चारु॑णः ।
मध्वः॑ । रा॒तस्य॑ । धि॒ष्ण्या॒ ॥१४
अस्य । पिबतम् । अश्विना । युवम् । मदस्य । चारुणः ।
मध्वः । रातस्य । धिष्ण्या ॥१४
हे "अश्विना अश्विनौ हे “धिष्ण्या । धिषणा स्तुतिः । तदर्हौ “युवं युवां "मदस्य मदरस्य “चारुणः शोभनस्य "रातस्य अस्माभिर्दत्तस्य “अस्य “मध्वः मधुरस्य सोमस्य स्वांशलक्षणं भागं “पिबतम् । यद्वा । द्वितीयार्थे षष्ठी । इमं सोमं पिबतम् ॥
अ॒स्मे आ व॑हतं र॒यिं श॒तवं॑तं सह॒स्रिणं॑ ।
पु॒रु॒क्षुं वि॒श्वधा॑यसं ॥१५
अ॒स्मे इति॑ । आ । व॒ह॒त॒म् । र॒यिम् । श॒तऽव॑न्तम् । स॒ह॒स्रिण॑म् ।
पु॒रु॒ऽक्षुम् । वि॒श्वऽधा॑यसम् ॥१५
अस्मे इति । आ । वहतम् । रयिम् । शतऽवन्तम् । सहस्रिणम् ।
पुरुऽक्षुम् । विश्वऽधायसम् ॥१५
हे अश्विनौ "अस्मे अस्मभ्यं “रयिं धनं “आ “वहतम् आनयतम् । कथंभूतम् । “शतवन्तं शतसंख्योपेतं “सहस्रिणं सहस्रसंख्योपेतं च “पुरुक्षुं बहुनिवासं यद्वा पुरुभिर्बहुभिः स्तुत्यं “विश्वधायसं विश्वेषां सर्वेषामस्मदीयानां धारकम् ।' वहिहाधाम्भ्यश्छन्दसि' इति दधातेरसुन्। णित्' इत्यनुवृत्तेर्णिद्वद्भावेन युगागमः ॥ ॥ ३ ॥
पु॒रु॒त्रा चि॒द्धि वां॑ नरा वि॒ह्वयं॑ते मनी॒षिणः॑ ।
वा॒घद्भि॑रश्वि॒ना ग॑तं ॥१६
पु॒रु॒ऽत्रा । चि॒त् । हि । वा॒म् । न॒रा॒ । वि॒ऽह्वय॑न्ते । म॒नी॒षिणः॑ ।
वा॒घत्ऽभिः॑ । अ॒श्वि॒ना॒ । आ । ग॒त॒म् ॥१६
पुरुऽत्रा । चित् । हि । वाम् । नरा । विऽह्वयन्ते । मनीषिणः ।
वाघत्ऽभिः । अश्विना । आ । गतम् ॥१६
हे "नरा नरौ स्तोतॄणां धनस्य नेतारावश्विनौ “मनीषिणः मनस ईशितारः स्तोतारः “वां युवां “पुरुत्रा “चिद्धि बहुषु हि देशेषु विह्वयन्ते विविधमाह्वयन्ति । तथा सति हे अश्विनौ “वाघद्भिः वाहकैरश्वैः “आ “गतम् अस्मानेवागच्छतम् ॥
जना॑सो वृ॒क्तब॑र्हिषो ह॒विष्मं॑तो अरं॒कृतः॑ ।
यु॒वां ह॑वंते अश्विना ॥१७
जना॑सः । वृ॒क्तऽब॑र्हिषः । ह॒विष्म॑न्तः । अ॒र॒म्ऽकृतः॑ ।
यु॒वाम् । ह॒व॒न्ते॒ । अ॒श्वि॒ना॒ ॥१७
जनासः । वृक्तऽबर्हिषः । हविष्मन्तः । अरम्ऽकृतः ।
युवाम् । हवन्ते । अश्विना ॥१७
"वृक्तबर्हिषः । वृक्तं छिन्नं बर्हिर्यैस्ते तथोक्ताः । "हविष्मन्तः हविर्भिर्युक्ताः “अरंकृतः पर्याप्तकारिणः यद्वा हविरादीनामलंकर्तारः “जनासः ऋत्विग्लक्षणा जना हे “अश्विना अश्विनौ “युवां हवन्ते आह्वयन्ति । अत आगच्छतमिति शेषः ॥
अ॒स्माक॑म॒द्य वा॑म॒यं स्तोमो॒ वाहि॑ष्ठो॒ अंत॑मः ।
यु॒वाभ्यां॑ भूत्वश्विना ॥१८
अ॒स्माक॑म् । अ॒द्य । वा॒म् । अ॒यम् । स्तोमः॑ । वाहि॑ष्ठः । अन्त॑मः ।
यु॒वाभ्या॑म् । भू॒तु॒ । अ॒श्वि॒ना॒ ॥१८
अस्माकम् । अद्य । वाम् । अयम् । स्तोमः । वाहिष्ठः । अन्तमः ।
युवाभ्याम् । भूतु । अश्विना ॥१८
"अद्य इदानीम् “अस्माकम् "अयं “स्तोमः अस्मदीयं स्तोत्रं हे अश्विनौ “वां युवयोः “वाहिष्ठः वाहयितृतमः प्रापयितृतमः सन् "युवाभ्याम् “अन्तमः अन्तिकतमः अतिशयेन समीपवर्ती “भूतु भवतु । ' तमे तादेश्च' (पा. सू. ६. ४. १४९. ९) इत्यन्तिकशब्दस्य तादिर्लुप्यते । भवतेश्छान्दसः शपो लुक् ॥
यो ह॑ वां॒ मधु॑नो॒ दृति॒राहि॑तो रथ॒चर्ष॑णे ।
ततः॑ पिबतमश्विना ॥१९
यः । ह॒ । वा॒म् । मधु॑नः । दृतिः॑ । आऽहि॑तः । र॒थ॒ऽचर्ष॑णे ।
ततः॑ । पि॒ब॒त॒म् । अ॒श्वि॒ना॒ ॥१९
यः । ह । वाम् । मधुनः । दृतिः । आऽहितः । रथऽचर्षणे ।
ततः । पिबतम् । अश्विना ॥१९
हे "अश्विना अश्विनौ “रथचर्षणे रथस्य चर्षणे द्रष्टव्ये मध्ये देशे “यः “दृतिः "मधुनः मधुरस्यास्माभिर्दत्तस्य सोमस्य संबन्धी तेन मधुना पूर्णः “आहितः स्थापितो वर्तते “ततः दृतेः सकाशात् सोमं “पिबतम् ॥
तेन॑ नो वाजिनीवसू॒ पश्वे॑ तो॒काय॒ शं गवे॑ ।
वह॑तं॒ पीव॑री॒रिषः॑ ॥२०
तेन॑ । नः॒ । वा॒जि॒नी॒व॒सू॒ इति॑ वाजिनीऽवसू । पश्वे॑ । तो॒काय॑ । शम् । गवे॑ ।
वह॑तम् । पीव॑रीः । इषः॑ ॥२०
तेन । नः । वाजिनीवसू इति वाजिनीऽवसू । पश्वे । तोकाय । शम् । गवे ।
वहतम् । पीवरीः । इषः ॥२०
हे "वाजिनीवसू । वाजोऽन्नं बलं वा । तद्युक्तधनौ "नः अस्माकं “पश्वे पशवे अश्वादिलक्षणाय । ‘जसादिषु छन्दसि वावचनम्' इति धेर्ङिति' इति गुणस्य विकल्पितत्वाद्यण् ॥ “तोकाय पुत्राय “गवे च । जात्यभिप्रायं सर्वत्रैकवचनम्। पशुप्रभृतिभ्यः “शं सुखं यथा भवति तथा “पीवरीः प्रवृद्धान् “इषः अन्नानि “तेन भवदीयेन रथेन “वहतम् आवहतं प्रापयतम् । दत्तमित्यर्थः ॥ ॥ ४ ॥
उ॒त नो॑ दि॒व्या इष॑ उ॒त सिंधूँ॑रहर्विदा ।
अप॒ द्वारे॑व वर्षथः ॥२१
उ॒त । नः॒ । दि॒व्याः । इषः॑ । उ॒त । सिन्धू॑न् । अ॒हः॒ऽवि॒दा॒ ।
अप॑ । द्वारा॑ऽइव । व॒र्ष॒थः॒ ॥२१
उत । नः । दिव्याः । इषः । उत । सिन्धून् । अहःऽविदा ।
अप । द्वाराऽइव । वर्षथः ॥२१
“उत अपि च हे "अहर्विदा अह्नो लम्भयितारौ । यद्वा । अह्नि प्रभातसमये वेदितव्यौ स्तोतव्यावश्विनौ । “दिव्याः दिविभवाः “इषः इष्यमाणा अपः “नः अस्मदर्थं “द्वारेव द्वारेणेव छिद्रेणेव “अप “वर्षथः मेघादपकृष्य युवां सिञ्चथः । “उत अपि च "सिन्धून् स्यन्दनशीला नदीः वृष्टैस्तैरुदकैः अस्माकं स्नानपानादिकार्थाय कृतवन्तावित्यर्थः ॥
क॒दा वां॑ तौ॒ग्र्यो वि॑धत्समु॒द्रे ज॑हि॒तो न॑रा ।
यद्वां॒ रथो॒ विभि॒ष्पता॑त् ॥२२
क॒दा । वा॒म् । तौ॒ग्र्यः । वि॒ध॒त् । स॒मु॒द्रे । ज॒हि॒तः । न॒रा॒ ।
यत् । वा॒म् । रथः॑ । विऽभिः॑ । पता॑त् ॥२२
कदा । वाम् । तौग्र्यः । विधत् । समुद्रे । जहितः । नरा ।
यत् । वाम् । रथः । विऽभिः । पतात् ॥२२
हे "नरा नरौ नेतारावश्विनौ “तौग्र्यः तुग्रपुत्रो भुज्युः "समुद्रे जलधौ “जहितः असुरैः प्रक्षिप्तः सन् "कदा कस्मिन् काले “वां युवां “विधत् अविधत् स्तुतिभिः पर्यंचरत् । “यत् यदा “वां युवयोः “विभिः गन्तृभिरश्वैरुपेतः “रथः “पतात् तं भुज्युमानेतुं पतेत् गच्छेत् तदानीं भुज्युरस्तौदिति पूर्वेणार्धेन पृष्टस्य प्रतिवचनम् ॥
यु॒वं कण्वा॑य नासत्या॒ ऋपि॑रिप्ताय ह॒र्म्ये ।
शश्व॑दू॒तीर्द॑शस्यथः ॥२३
यु॒वम् । कण्वा॑य । ना॒स॒त्या॒ । अपि॑ऽरिप्ताय । ह॒र्म्ये ।
शश्व॑त् । ऊ॒तीः । द॒श॒स्य॒थः॒ ॥२३
युवम् । कण्वाय । नासत्या । अपिऽरिप्ताय । हर्म्ये ।
शश्वत् । ऊतीः । दशस्यथः ॥२३
हे "नासत्या । सत्सु साधू सत्यौ। न सत्यावसत्यौ । न असत्यौ नासत्यौ। ‘नभ्राण्नपात्” । इति नञः प्रकृतिभावः । यद्वा । सत्यस्य नेतारौ नासिकाप्रभवौ वा । उक्तं च भगवता यास्केन -- ‘सत्यावेव नासत्यावित्यौर्णवाभः । सत्यस्य प्रणेतारावित्याग्रायणः । नासिकाप्रभवौ बभूवतुरिति वा' (निरु. ६.१३ ) इति । तौ युवां “कण्वाय एतत्संज्ञायर्षये “हर्म्ये हर्म्यतले अपिरिप्ताय असुरैर्बाधिताय "शश्वत् शश्वतीः बह्वीः "ऊतीः रक्षाः “दशस्यथः दत्तवन्तौ । 'युवं कण्वायापिरिप्ताय चक्षुः प्रत्यधत्तम्' (ऋ. सं. १. ११८.७) इत्यत्रेतिहास उक्तः । सोऽत्र द्रष्टव्यः ॥
ताभि॒रा या॑तमू॒तिभि॒र्नव्य॑सीभिः सुश॒स्तिभिः॑ ।
यद्वां॑ वृषण्वसू हु॒वे ॥२४
ताभिः॑ । आ । या॒त॒म् । ऊ॒तिऽभिः॑ । नव्य॑सीभिः । सु॒श॒स्तिऽभिः॑ ।
यत् । वा॒म् । वृ॒ष॒ण्व॒सू॒ इति॑ वृषण्ऽवसू । हु॒वे ॥२४
ताभिः । आ । यातम् । ऊतिऽभिः । नव्यसीभिः । सुशस्तिऽभिः ।
यत् । वाम् । वृषण्वसू इति वृषण्ऽवसू । हुवे ॥२४
हे "वृषण्वसू वर्षणधनौ। ‘वृषण्वस्वश्वयोरुपसंख्यानम्' (पा.सू. १. ४. १८. ४) इति वृषभावो निपात्यते । तदानीं "ताभिः पूर्वोक्ताभिः "नव्यसीभिः नवतराभिः "सुशस्तिभिः सुप्रशस्याभिः “ऊतिभिः रक्षाभिः सार्धम् "आ "यातम् आगच्छतम् । "यत् यदा "वां "हुवे स्तुतिभिराह्वयामि ॥
यथा॑ चि॒त्कण्व॒माव॑तं प्रि॒यमे॑धमुपस्तु॒तं ।
अत्रिं॑ शिं॒जार॑मश्विना ॥२५
यथा॑ । चि॒त् । कण्व॑म् । आव॑तम् । प्रि॒यऽमे॑धम् । उ॒प॒ऽस्तु॒तम् ।
अत्रि॑म् । शि॒ञ्जार॑म् । अ॒श्वि॒ना॒ ॥२५
यथा । चित् । कण्वम् । आवतम् । प्रियऽमेधम् । उपऽस्तुतम् ।
अत्रिम् । शिञ्जारम् । अश्विना ॥२५
हे "अश्विना अश्विनौ "यथा "चित् येन खलु प्रकारेण "कण्वम् एतत्संज्ञमृषिम् "आवतम् अरक्षतं प्रियमेधं प्रिययज्ञमेतत्संज्ञं च "उपस्तुतम् एतदाख्यं च "शिञ्जारं शब्दयन्तं स्तुवन्तम् “अत्रिम् एतानृषींश्च येन प्रकारेणारक्षतं तथास्मानपि रक्षतमिति शेषः । यद्वा । एतावद्वां वृषण्वसू' इत्यनयैकवाक्यता॥ ॥ ५ ॥
यथो॒त कृत्व्ये॒ धने॒ऽंशुं गोष्व॒गस्त्यं॑ ।
यथा॒ वाजे॑षु॒ सोभ॑रिं ॥२६
यथा॑ । उ॒त । कृत्व्ये॑ । धने॑ । अं॒शुम् । गोषु॑ । अ॒गस्त्य॑म् ।
यथा॑ । वाजे॑षु । सोभ॑रिम् ॥२६
यथा । उत । कृत्व्ये । धने । अंशुम् । गोषु । अगस्त्यम् ।
यथा । वाजेषु । सोभरिम् ॥२६
“उत अपि च "यथा येन प्रकारेण "धने "कृत्व्ये कर्तव्ये प्राप्तव्ये सति "अंशुम् एतत्संज्ञं स्तोतारमावतमरक्षतम् । “गोषु च लब्धव्यासु "यथा “अगस्त्यम् ऋषिमरक्षतम् । "वाजेषु अन्नेषु लब्धव्येषु यथा येन प्रकारेण "सोभरिम् एतत्संज्ञमृषिं चारक्षतम् । अत्रापि पूर्ववद्वाक्यशेष उत्तरयैकवाक्यता वा ।।
ए॒ताव॑द्वां वृषण्वसू॒ अतो॑ वा॒ भूयो॑ अश्विना ।
गृ॒णंतः॑ सु॒म्नमी॑महे ॥२७
ए॒ताव॑त् । वा॒म् । वृ॒ष॒ण्व॒सू॒ इति॑ वृषण्ऽवसू । अतः॑ । वा॒ । भूयः॑ । अ॒श्वि॒ना॒ ।
गृ॒णन्तः॑ । सु॒म्नम् । ई॒म॒हे॒ ॥२७
एतावत् । वाम् । वृषण्वसू इति वृषण्ऽवसू । अतः । वा । भूयः । अश्विना ।
गृणन्तः । सुम्नम् । ईमहे ॥२७
हे वृषण्वसू वर्षणधनौ “अश्विना अश्विनौ "गृणन्तः स्तुवन्तो वयम् "एतावत् ‘यथा चित् कण्वम् ' इत्यादिना यावदनुक्रान्तमेतत्परिमाणं "सुम्नं सुखम् "अतो "वा अस्माद्वा “भूयः बहुतरमधिकं सुम्नं "वां युवाम् "ईमहे याचामहे ।।
रथं॒ हिर॑ण्यवंधुरं॒ हिर॑ण्याभीशुमश्विना ।
आ हि स्थाथो॑ दिवि॒स्पृशं॑ ॥२८
रथ॑म् । हिर॑ण्यऽवन्धुरम् । हिर॑ण्यऽअभीशुम् । अ॒श्वि॒ना॒ ।
आ । हि । स्थाथः॑ । दि॒वि॒ऽस्पृश॑म् ॥२८
रथम् । हिरण्यऽवन्धुरम् । हिरण्यऽअभीशुम् । अश्विना ।
आ । हि । स्थाथः । दिविऽस्पृशम् ॥२८
हे "अश्विना अश्विनौ "हिरण्यवन्धुरम् । सारथिस्थानं वन्धुरम् । हिरण्मयसारथिस्थानं “हिरण्याभीशुं हिरण्मयप्रग्रहं "दिविस्पृशम् अत्युन्नतत्वाद्दिवं स्पृशन्तम् । स्पृशेः क्विन् । द्विशब्दादद्वितीयार्थे सप्तमी । “हृद्द्युभ्यां ङेरुपसंख्यानम्' इत्यलुक् । ईदृशं "रथम् “आ “हि "स्थाथः युवामातिष्ठथ एव । हिरवधारणे । अस्मदीयां स्तुतिं श्रोतुं शीघ्रं रथमास्थायागतमिति भावः ।। ‘ष्ठा गतिनिवृत्तौ' । लटि छान्दसः शपो लुक् ॥
हि॒र॒ण्ययी॑ वां॒ रभि॑री॒षा अक्षो॑ हिर॒ण्ययः॑ ।
उ॒भा च॒क्रा हि॑र॒ण्यया॑ ॥२९
हि॒र॒ण्ययी॑म् । वा॒म् । रभिः॑ । ई॒षा । अक्षः॑ । हि॒र॒ण्ययः॑ ।
उ॒भा । च॒क्रा । हि॒र॒ण्यया॑ ॥२९
हिरण्ययीम् । वाम् । रभिः । ईषा । अक्षः । हिरण्ययः ।
उभा । चक्रा । हिरण्यया ॥२९
हे अश्विनौ "वां युवयोः “रभिः आरम्भणीयालम्भनभूता रथस्य “ईषा “हिरण्ययी हिरण्मयी हिरण्यविकारा । "अक्षः च “हिरण्ययः हिरण्मयो हिरण्यनिर्मितः । ‘ईषा अक्षादिषु च्छन्दसि । (पा. सू. ६. १. १२७, २) इति प्रकृतिभावः । अपि च "उभा उभे द्वे अपि “चक्रा चक्रे रथचरणे “हिरण्यया हिरण्मये सुवर्णनिर्मिते। ‘सुपां सुलुक्' इति द्विवचनस्याकारः । ‘ऋत्व्यवास्त्व्यवास्त्व इत्यादिना हिरण्यशब्दान्मयटो मलोपो निपात्यते ॥
तेन॑ नो वाजिनीवसू परा॒वत॑श्चि॒दा ग॑तं ।
उपे॒मां सु॑ष्टु॒तिं मम॑ ॥३०
तेन॑ । नः॒ । वा॒जि॒नी॒व॒सू॒ इति॑ वाजिनीऽवसू । प॒रा॒ऽवतः॑ । चि॒त् । आ । ग॒त॒म् ।
उप॑ । इ॒माम् । सु॒ऽस्तु॒तिम् । मम॑ ॥३०
तेन । नः । वाजिनीवसू इति वाजिनीऽवसू । पराऽवतः । चित् । आ । गतम् ।
उप । इमाम् । सुऽस्तुतिम् । मम ॥३०
हे "वाजिनीवसू अन्नवद्धनावश्विनौ य उक्तो हिरण्मयसर्वावयवो रथः “तेन रथेन “नः अस्मान् “परावतश्चित् दूरदेशादपि “आ "गतम् आगच्छतम्। गमेश्छन्दसः शपो लुक् । 'अनुदात्तोपदेश इत्यनुनासिकलोपः । इदानीमृषिरेकवदाह । "मम मदीयाम् "इमाम् इदानीं क्रियमाणां "सुष्टुतिं शोभनां स्तुतिं चोपगच्छतम् ॥ ॥ ६ ॥
आ व॑हेथे परा॒कात्पू॒र्वीर॒श्नंता॑वश्विना ।
इषो॒ दासी॑रमर्त्या ॥३१
आ । व॒हे॒थे॒ इति॑ । प॒रा॒कात् । पू॒र्वीः । अ॒श्नन्तौ॑ । अ॒श्वि॒ना॒ ।
इषः॑ । दासीः॑ । अ॒म॒र्त्या॒ ॥३१
आ । वहेथे इति । पराकात् । पूर्वीः । अश्नन्तौ । अश्विना ।
इषः । दासीः । अमर्त्या ॥३१
हे "अमर्त्या अमरणौ "अश्विना अश्विनौ "दासीः । दासा उपक्षपयितारोऽसुराः । तत्संबन्धिनीः “पूर्वीः पुरीः अश्नन्तौ भक्षयन्तौ भञ्जन्तौ युवाम् "इषः अन्नानि "पराकात् परागताद्दूरदेशात् “आ “वहेथे अस्मान्प्रापयथः । यद्वा । अश्नन्तौ व्याप्नुवन्तौ । 'अशू व्याप्तौ । अस्माद्व्यत्ययेन श्ना परस्मैपदं च । पूर्वीः बह्वीः "दासीः दासस्योपक्षपयितुः शत्रोः संबन्धिनीः इषः अन्नानि शत्रुभ्योऽपहृत्य अस्मान् प्रापयथः ।।
आ नो॑ द्यु॒म्नैरा श्रवो॑भि॒रा रा॒या या॑तमश्विना ।
पुरु॑श्चंद्रा॒ नास॑त्या ॥३२
आ । नः॒ । द्यु॒म्नैः । आ । श्रवः॑ऽभिः । आ । रा॒या । या॒त॒म् । अ॒श्वि॒ना॒ ।
पुरु॑ऽचन्द्रा । नास॑त्या ॥३२
आ । नः । द्युम्नैः । आ । श्रवःऽभिः । आ । राया । यातम् । अश्विना ।
पुरुऽचन्द्रा । नासत्या ॥३२
हे “पुरुश्चन्द्रा बहुहिरण्यौ यद्वा पुरूणां बहूनामाह्लादकौ ॥ ‘ह्रस्वाच्चन्द्रोत्तरपदे मन्त्रे' इति सुट् । पादादित्वात् षाष्ठिकमामन्त्रिताद्युदात्तत्वम् ॥ हे "नासत्या सत्यस्वभावौ सत्यस्य नेतारौ नासिकाप्रभवौ वा ॥ ‘आमन्त्रितं पूर्वमविद्यमानवत्' इति पूर्वस्यामन्त्रितस्याविद्यमानवद्भावात् इदमपि आमन्त्रितमाद्युदात्तम्। न च ' नामन्त्रिते समानाधिकरणे' इत्यविद्यमानवत्त्वनिषेधः पुरुश्चन्द्रेत्यस्य विशेषवचनत्वात् ॥ ईदृशौ हे "अश्विना अश्विनौ “द्युम्नैः द्योतमानैरन्नैर्दातव्यैः सार्धं “नः अस्मान् "आ "यातम् आगच्छतम् । तथा “श्रवोभिः श्रवणीयैर्यशोभिश्च अस्मानागच्छतम् । तथा "राया धनेन चास्मानागच्छतम् ॥
एह वां॑ प्रुषि॒तप्स॑वो॒ वयो॑ वहंतु प॒र्णिनः॑ ।
अच्छा॑ स्वध्व॒रं जनं॑ ॥३३
आ । इ॒ह । वा॒म् । प्रु॒षि॒तऽप्स॑वः । वयः॑ । व॒ह॒न्तु॒ । प॒र्णिनः॑ ।
अच्छ॑ । सु॒ऽअ॒ध्व॒रम् । जन॑म् ॥३३
आ । इह । वाम् । प्रुषितऽप्सवः । वयः । वहन्तु । पर्णिनः ।
अच्छ । सुऽअध्वरम् । जनम् ॥३३
हे अश्विनौ "इह अस्मिन् यागे “वां युवां “प्रुषितप्सवः । प्रुषिः स्नेहनकर्मा। स्निग्धरूपाः “पर्णिनः पक्षोपेताः। यद्वा । लुप्तोपममेतत् । पक्षिण इव शीघ्रगामिनः "वयः गन्तारोऽश्वाः "स्वध्वरं शोभनयज्ञं यजमानलक्षणं "जनम् “अच्छ अभिमुखम् “आ "वहन्तु आनयन्तु ॥
रथं॑ वा॒मनु॑गायसं॒ य इ॒षा वर्त॑ते स॒ह ।
न च॒क्रम॒भि बा॑धते ॥३४
रथ॑म् । वा॒म् । अनु॑ऽगायसम् । यः । इ॒षा । वर्त॑ते । स॒ह ।
न । च॒क्रम् । अ॒भि । बा॒ध॒ते॒ ॥३४
रथम् । वाम् । अनुऽगायसम् । यः । इषा । वर्तते । सह ।
न । चक्रम् । अभि । बाधते ॥३४
हे अश्विनौ "यः रथोऽस्मभ्यं देयेनान्नेन "सह "वर्तते "वां युवयोः स्वभूतम् “अनुगायसं स्तोतृभिरनुगातव्यं तं "रथं "चक्रं परसैन्यं "न "अभि "बाधते नाभिहन्ति । यद्वा । चक्रं वीर्यकर्मसाधनम्। 'घञर्थे कविधानम्” इति कः। ‘कृञादीनां के (का. ६. १. १२. १) इति द्विर्वचनम् । अस्मिन् पक्षे अन्यः शत्रुरिति कर्तृपदमध्याहर्तव्यम् ॥
हि॒र॒ण्यये॑न॒ रथे॑न द्र॒वत्पा॑णिभि॒रश्वैः॑ ।
धीज॑वना॒ नास॑त्या ॥३५
हि॒र॒ण्यये॑न । रथे॑न । द्र॒वत्पा॑णिऽभिः । अश्वैः॑ ।
धीऽज॑वना । नास॑त्या ॥३५
हिरण्ययेन । रथेन । द्रवत्पाणिऽभिः । अश्वैः ।
धीऽजवना । नासत्या ॥३५
हे “धीजवना मनोवद्वेगवन्तौ । आमन्त्रिताद्युदात्तत्वम्। हे "नासत्या सत्यस्वभावौ सत्यस्य नेतारौ वा । 'आमन्त्रितं पूर्वमविद्यमानवत्' इति पूर्वस्याविद्यमानत्वेन पदादपरत्वादाष्टमिक निघाताभावः । न च नामन्त्रितविद्यमानवत्त्वनिषेधो धीजवनेत्यस्य विशेषणत्वेन सामान्यवचनत्वाभावात् । व्यावर्तकं हि विशेषणम् । ईदृशौ युवां "द्रवत्पाणिभिः शीघ्रगमनपदैः “अश्वैः युक्तेन “हिरण्ययेन हिरण्मयेन स्वर्णमयेन "रथेन आगतमिति शेषः । यद्वा । धीजवना नासत्या इत्येतदद्वयमपि प्रथमान्तमेव नामन्त्रितम् । धियो जव इव जवो ययोस्तौ। बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । ईदृशेन रथेन शीघ्रगमनौ नासत्यावश्विनौ आगच्छतमिति शेषः ॥ ॥ ७ ॥
यु॒वं मृ॒गं जा॑गृ॒वांसं॒ स्वद॑थो वा वृषण्वसू ।
ता नः॑ पृंक्तमि॒षा र॒यिं ॥३६
यु॒वम् । मृ॒गम् । जा॒गृ॒ऽवांसम् । स्वद॑थः । वा॒ । वृ॒ष॒ण्व॒सू॒ इति॑ वृषण्ऽवसू ।
ता । नः॒ । पृ॒ङ्क्त॒म् । इ॒षा । र॒यिम् ॥३६
युवम् । मृगम् । जागृऽवांसम् । स्वदथः । वा । वृषण्वसू इति वृषण्ऽवसू ।
ता । नः । पृङ्क्तम् । इषा । रयिम् ॥३६
वाशब्दः समुच्चये । अपि च हे वृषण्वसू वर्षणधनावश्विनौ "युवं युवां "जागृवांसं जागरणशीलं स्वकार्ये मदजनने व्यग्रं "मृगं मृग्यमन्वेषणीयं सोमं "स्वदथः आस्वादयथः । यद्वा । जागृवांसं जाग्रतं मृगं मृगनामानमसुरं स्वदथः स्वादयथः हिंस्थ इत्यर्थः। “ता तौ युवां "नः अस्मदर्थम् "इषा अन्नेन "रयिं धनं "पृङ्क्तं संपृङ्क्तं कुरुतम्। ईदृशं धनमस्मभ्यं प्रयच्छतमित्यर्थः ।
ता मे॑ अश्विना सनी॒नां वि॒द्यातं॒ नवा॑नां ।
यथा॑ चिच्चै॒द्यः क॒शुः श॒तमुष्ट्रा॑नां॒ दद॑त्स॒हस्रा॒ दश॒ गोनां॑ ॥३७
ता । मे॒ । अ॒श्वि॒ना॒ । स॒नी॒नाम् । वि॒द्यात॑म् । नवा॑नाम् ।
यथा॑ । चि॒त् । चै॒द्यः । क॒शुः । श॒तम् । उष्ट्रा॑नाम् । दद॑त् । स॒हस्रा॑ । दश॑ । गोना॑म् ॥३७
ता । मे । अश्विना । सनीनाम् । विद्यातम् । नवानाम् ।
यथा । चित् । चैद्यः । कशुः । शतम् । उष्ट्रानाम् । ददत् । सहस्रा । दश । गोनाम् ॥३७
हे अश्विना अश्विनौ "ता तादृशौ युवां "नवानाम् अभिनवानां श्रेष्ठानां "सनीनां संभजनीयानां धनानाम् । कर्मणि षष्ठी । ईदृशानि धनानि "मे मह्यं दापयितुं "विद्यातं जानीतम् । “यथा “चित् येन खलु प्रकारेण "चैद्यः चेदिपुत्रः “कशुः एतत्संज्ञो राजा "उष्ट्रानां "शतं तथा "गोनां गवां “दश "सहस्रा दशसंख्यानि सहस्राणि "ददत् दद्यात् तथा विद्यातमिति पूर्वत्रान्वयः ॥
यो मे॒ हिर॑ण्यसंदृशो॒ दश॒ राज्ञो॒ अमं॑हत ।
अ॒ध॒स्प॒दा इच्चै॒द्यस्य॑ कृ॒ष्टय॑श्चर्म॒म्ना अ॒भितो॒ जनाः॑ ॥३८
यः । मे॒ । हिर॑ण्यऽसन्दृशः । दश॑ । राज्ञः॑ । अमं॑हत ।
अ॒धः॒ऽप॒दाः । इत् । चै॒द्यस्य॑ । कृ॒ष्टयः॑ । च॒र्म॒ऽम्नाः । अ॒भितः॑ । जनाः॑ ॥३८
यः । मे । हिरण्यऽसन्दृशः । दश । राज्ञः । अमंहत ।
अधःऽपदाः । इत् । चैद्यस्य । कृष्टयः । चर्मऽम्नाः । अभितः । जनाः ॥३८
“यः कशुसंज्ञो राजा “मे मह्यं "हिरण्यसंदृशः हिरण्यसंदर्शनान् हिरण्यसमानतेजस्कान् "दश “राज्ञः “अमंहत परिचरणार्थं दत्तवान् । दशसंख्याकान् राज्ञो युद्धे पराजितान् गृहीत्वा दासत्वेनास्मै दत्तवानित्यर्थः । नन्वीदृशानां बहुविधानां राज्ञां दान एकः कथं शक्नुयादिति तत्राह । “कृष्टयः सर्वाः प्रजास्तस्य "चैद्यस्य चेदिपुत्रस्य कशोः "अधस्पदा "इत् पादयोरधस्तादेव वर्तन्ते। न कश्चिदपि तत्समानस्तदधिको वा विद्यते । "अभितः सर्वतो वर्तमानाः "जनाः "चर्मम्नाः चर्ममयस्य कवचादेर्धारणे कृताभ्थासाः । यद्वा। चर्माणि चरणसाधनान्यश्वादीनि वाहनानि । तेषु मनन्त्यभ्यस्यन्तीति चर्मम्नाः । म्ना अभ्यासे । ‘आतो मनिन्” इति विच् । सर्वे मनुष्यास्तस्य भटा इत्यर्थः ॥
माकि॑रे॒ना प॒था गा॒द्येने॒मे यंति॑ चे॒दयः॑ ।
अ॒न्यो नेत्सू॒रिरोह॑ते भूरि॒दाव॑त्तरो॒ जनः॑ ॥३९
माकिः॑ । ए॒ना । प॒था । गा॒त् । येन॑ । इ॒मे । यन्ति॑ । चे॒दयः॑ ।
अ॒न्यः । न । इत् । सू॒रिः । ओह॑ते । भू॒रि॒दाव॑त्ऽतरः । जनः॑ ॥३९
माकिः । एना । पथा । गात् । येन । इमे । यन्ति । चेदयः ।
अन्यः । न । इत् । सूरिः । ओहते । भूरिदावत्ऽतरः । जनः ॥३९
"येन मार्गेण "इमे “चेदयः अस्य राज्ञः पितृपितामहादयः “यन्ति गच्छन्ति “एना अनेन “पथा मार्गेण "माकिः “गात् अन्यो न गन्तुं शक्नोति । अपि च अस्माद्राज्ञः “अन्यः “भूरिदावत्तरः। बहुदातृतमः "सूरिः विद्वान् सन् "जनः "नेत् नैव “ओहते वहति स्तोतृभ्यो धनं प्रापयति । यद्वा । बहुदातृतमो यो जनः कशुर्नाम अस्मादन्यः । व्यत्ययेन प्रथमा । अन्यं "सूरिः स्तोता नेदोहते नैव याचते । ओहिर्याञ्चाकर्मा । यथान्यं न याचते तथा बहु धनं प्रयच्छतीत्यर्थः ॥ ॥ ८॥ ॥ १ ॥
| मण्डल ८ | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|