ऋग्वेदः सूक्तं ८.३२
| ← सूक्तं ८.३१ | ऋग्वेदः - मण्डल ८ सूक्तं ८.३२ मेधातिथिः काण्वः । |
सूक्तं ८.३३ → |
| दे. इन्द्रः । गायत्री। |
प्र कृतान्यृजीषिणः कण्वा इन्द्रस्य गाथया ।
मदे सोमस्य वोचत ॥१॥
यः सृबिन्दमनर्शनिं पिप्रुं दासमहीशुवम् ।
वधीदुग्रो रिणन्नपः ॥२॥
न्यर्बुदस्य विष्टपं वर्ष्माणं बृहतस्तिर ।
कृषे तदिन्द्र पौंस्यम् ॥३॥
प्रति श्रुताय वो धृषत्तूर्णाशं न गिरेरधि ।
हुवे सुशिप्रमूतये ॥४॥
स गोरश्वस्य वि व्रजं मन्दानः सोम्येभ्यः ।
पुरं न शूर दर्षसि ॥५॥
यदि मे रारणः सुत उक्थे वा दधसे चनः ।
आरादुप स्वधा गहि ॥६॥
वयं घा ते अपि ष्मसि स्तोतार इन्द्र गिर्वणः ।
त्वं नो जिन्व सोमपाः ॥७॥
उत नः पितुमा भर संरराणो अविक्षितम् ।
मघवन्भूरि ते वसु ॥८॥
उत नो गोमतस्कृधि हिरण्यवतो अश्विनः ।
इळाभिः सं रभेमहि ॥९॥
बृबदुक्थं हवामहे सृप्रकरस्नमूतये ।
साधु कृण्वन्तमवसे ॥१०॥
यः संस्थे चिच्छतक्रतुरादीं कृणोति वृत्रहा ।
जरितृभ्यः पुरूवसुः ॥११॥
स नः शक्रश्चिदा शकद्दानवाँ अन्तराभरः ।
इन्द्रो विश्वाभिरूतिभिः ॥१२॥
यो रायोऽवनिर्महान्सुपारः सुन्वतः सखा ।
तमिन्द्रमभि गायत ॥१३॥
आयन्तारं महि स्थिरं पृतनासु श्रवोजितम् ।
भूरेरीशानमोजसा ॥१४॥
नकिरस्य शचीनां नियन्ता सूनृतानाम् ।
नकिर्वक्ता न दादिति ॥१५॥
न नूनं ब्रह्मणामृणं प्राशूनामस्ति सुन्वताम् ।
न सोमो अप्रता पपे ॥१६॥
पन्य इदुप गायत पन्य उक्थानि शंसत ।
ब्रह्मा कृणोत पन्य इत् ॥१७॥
पन्य आ दर्दिरच्छता सहस्रा वाज्यवृतः ।
इन्द्रो यो यज्वनो वृधः ॥१८॥
वि षू चर स्वधा अनु कृष्टीनामन्वाहुवः ।
इन्द्र पिब सुतानाम् ॥१९॥
पिब स्वधैनवानामुत यस्तुग्र्ये सचा ।
उतायमिन्द्र यस्तव ॥२०॥
अतीहि मन्युषाविणं सुषुवांसमुपारणे ।
इमं रातं सुतं पिब ॥२१॥
इहि तिस्रः परावत इहि पञ्च जनाँ अति ।
धेना इन्द्रावचाकशत् ॥२२॥
सूर्यो रश्मिं यथा सृजा त्वा यच्छन्तु मे गिरः ।
निम्नमापो न सध्र्यक् ॥२३॥
अध्वर्यवा तु हि षिञ्च सोमं वीराय शिप्रिणे ।
भरा सुतस्य पीतये ॥२४॥
य उद्नः फलिगं भिनन्न्यक्सिन्धूँरवासृजत् ।
यो गोषु पक्वं धारयत् ॥२५॥
अहन्वृत्रमृचीषम और्णवाभमहीशुवम् ।
हिमेनाविध्यदर्बुदम् ॥२६॥
प्र व उग्राय निष्टुरेऽषाळ्हाय प्रसक्षिणे ।
देवत्तं ब्रह्म गायत ॥२७॥
यो विश्वान्यभि व्रता सोमस्य मदे अन्धसः ।
इन्द्रो देवेषु चेतति ॥२८॥
इह त्या सधमाद्या हरी हिरण्यकेश्या ।
वोळ्हामभि प्रयो हितम् ॥२९॥
अर्वाञ्चं त्वा पुरुष्टुत प्रियमेधस्तुता हरी ।
सोमपेयाय वक्षतः ॥३०॥
सायणभाष्यम्
।। श्रीगणेशाय नमः ।।
यस्य निःश्वसितं वेदा यो वेदेभ्योऽखिलं जगत् ।
निर्ममे तमहं वन्दे विद्यातीर्थमहेश्वरम् ॥
अथ षष्ठस्य तृतीयोऽध्याय आरभ्यते । प्र कृतानि ' इति त्रिंशदृचं द्वितीयं सूक्तम् । तत्रेयमनुक्रमणिका--- ‘प्र कृतानि त्रिंशन्मेधातिथिः' इति । काण्वो मेधातिथिर्ऋषिः । ‘ परं गायत्रं प्राग्वत्सप्रेः' इति परिभाषया गायत्री छन्दः । अनादेशपरिभाषयेन्द्रो देवता । महाव्रते निष्केवल्ये गायत्रतृचाशीतावेतत्सूक्तम् । तथैव पञ्चमारण्यके शौनकेन सूत्रितं - प्र कृतान्यृजीषिण आ घा ये अग्निमिन्धते ' ( ऐ. आ. ५. २. ३ ) इति । अतिरात्रे प्रथमे पर्याये मैत्रावरुणशस्त्रे ‘ प्र कृतानि ' इति तृचोऽनुरूपः । सूत्रितं च - प्र व इन्द्राय मादनं' प्र कृतान्यृजीषिणः' (आश्व. श्रौ. ६. ४ ) इति । तस्मिन्नेव शस्त्रे प्रति श्रुताय' इत्याद्याः पञ्चदशर्चः । सूत्र्यते हि- ‘ प्रति श्रुताय वो धृषदिति पञ्चदश' ( आश्व श्रौ. ६. ४ ) इति । दशमेऽहनि प्रातःसवनेऽच्छावाकवादे पत्नीयजमानस्थाने ‘ प्रति श्रुताय ' इति तृचः । सूत्रितं च--- प्रति श्रुताय वो धृषदिति तृचौ ' ( आश्व. श्रौ. ८. १२) इति । अहीनान्तर्गतस्यातिरात्रस्य प्रथमे पर्याये होतुः ‘पन्य इदुप गायत' इत्यनुरूपः ॥
प्र कृ॒तान्यृ॑जी॒षिण॒ः कण्वा॒ इन्द्र॑स्य॒ गाथ॑या ।
मदे॒ सोम॑स्य वोचत ॥१
प्र । कृ॒तानि॑ । ऋ॒जी॒षिणः॑ । कण्वाः॑ । इन्द्र॑स्य । गाथ॑या ।
मदे॑ । सोम॑स्य । वो॒च॒त॒ ॥१
प्र । कृतानि । ऋजीषिणः । कण्वाः । इन्द्रस्य । गाथया ।
मदे । सोमस्य । वोचत ॥१
हे “कण्वाः “ऋजीषिणः ऋजीषवतः “सोमस्य “कृतानि कर्माणि “इन्द्रस्य “गाथया इन्द्रस्य वाचा “मदे अस्य मदे संजाते सति “प्र “वोचत प्रबूत ॥
यः सृबि॑न्द॒मन॑र्शनिं॒ पिप्रुं॑ दा॒सम॑ही॒शुव॑म् ।
वधी॑दु॒ग्रो रि॒णन्न॒पः ॥२
यः । सृबि॑न्दम् । अन॑र्शनिम् । पिप्रु॑म् । दा॒सम् । अ॒ही॒शुव॑म् ।
वधी॑त् । उ॒ग्रः । रि॒णन् । अ॒पः ॥२
यः । सृबिन्दम् । अनर्शनिम् । पिप्रुम् । दासम् । अहीशुवम् ।
वधीत् । उग्रः । रिणन् । अपः ॥२
“यः इन्द्रः “उग्रः उद्गूर्णस्तेजस्वी वा सः “अपः उदकानि “रिणन् प्रेरयन् सृबिन्दं सृबिन्दनामकं शत्रुम् “अनर्शनिम् अनर्शनिनामकं “पिप्रुं पिप्रुनामकं च "दासं च "अहीशुवं च शत्रुं “वधीत् अवधीत् जघान ।।
न्यर्बु॑दस्य वि॒ष्टपं॑ व॒र्ष्माणं॑ बृह॒तस्ति॑र ।
कृ॒षे तदि॑न्द्र॒ पौंस्य॑म् ॥३
नि । अर्बु॑दस्य । वि॒ष्टप॑म् । व॒र्ष्माण॑म् । बृ॒ह॒तः । ति॒र॒ ।
कृ॒षे । तत् । इ॒न्द्र॒ । पौंस्य॑म् ॥३
नि । अर्बुदस्य । विष्टपम् । वर्ष्माणम् । बृहतः । तिर ।
कृषे । तत् । इन्द्र । पौंस्यम् ॥३
हे "इन्द्र “बृहतः महतः “अर्बुदस्य मेघस्य “वर्ष्माणम् उदकस्य वारकं “विष्टपं स्थानं “नि “तिर विध्य । “तत् प्रसिद्ध “पौंस्यं व्रतं च "कृषे कुरु ।।
प्रति॑ श्रु॒ताय॑ वो धृ॒षत्तूर्णा॑शं॒ न गि॒रेरधि॑ ।
हु॒वे सु॑शि॒प्रमू॒तये॑ ॥४
प्रति॑ । श्रु॒ताय॑ । वः॒ । धृ॒षत् । तूर्णा॑शम् । न । गि॒रेः । अधि॑ ।
हु॒वे । सु॒ऽशि॒प्रम् । ऊ॒तये॑ ॥४
प्रति । श्रुताय । वः । धृषत् । तूर्णाशम् । न । गिरेः । अधि ।
हुवे । सुऽशिप्रम् । ऊतये ॥४
हे स्तोतारः “वः युष्माकं "श्रुताय स्तुतीनां श्रवणाय रक्षणाय च “धृषत् शत्रून् धृषन्तं “सुशिप्रं सुहनुमिन्द्रं "प्रति “हुवे ह्वयामि । “तूर्णाशं “न । यथा घर्मेऽभितप्तः पुमांस्तूर्णाशमुदकम् । तथा च यास्कः - ‘ तूर्णाशमुदकं भवति तूर्णमश्नुते ' ( निरु. ५. १६ ) इति । “गिरेरधि मेघं प्रति ह्वयति । ‘पर्वतो गिरिः' इति मेघनामसु पाठात् । तद्वदित्यर्थः ।।
स गोरश्व॑स्य॒ वि व्र॒जं म॑न्दा॒नः सो॒म्येभ्य॑ः ।
पुरं॒ न शू॑र दर्षसि ॥५
सः । गोः । अश्व॑स्य । वि । व्र॒जम् । म॒न्दा॒नः । सो॒म्येभ्यः॑ ।
पुर॑म् । न । शू॒र॒ । द॒र्ष॒सि॒ ॥५
सः । गोः । अश्वस्य । वि । व्रजम् । मन्दानः । सोम्येभ्यः ।
पुरम् । न । शूर । दर्षसि ॥५
हे “शूर इन्द्र “सः प्रसिद्धस्त्वं “मन्दानः मोदमानः “गोः अश्वस्य च “व्रजं निवासस्थानं “सोम्येभ्यः सोमार्हेभ्यः “पुरं “न शत्रूणां नगरीमिव “वि “दर्षसि विवृतद्वारं करोषि ॥ ॥ १ ॥
यदि॑ मे रा॒रण॑ः सु॒त उ॒क्थे वा॒ दध॑से॒ चन॑ः ।
आ॒रादुप॑ स्व॒धा ग॑हि ॥६
यदि॑ । मे॒ । र॒रणः॑ । सु॒ते । उ॒क्थे । वा॒ । दध॑से । चनः॑ ।
आ॒रात् । उप॑ । स्व॒धा । आ । ग॒हि॒ ॥६
यदि । मे । ररणः । सुते । उक्थे । वा । दधसे । चनः ।
आरात् । उप । स्वधा । आ । गहि ॥६
हे इन्द्र “मे मम "सुते अभिषुते सोमे “उक्थे स्तोत्रे “वा “यदि "रारणः रमसे “चनः अन्नं यदि च “दधसे मह्यं प्रयच्छसि तर्हि "आरात् दूरात् "स्वधा अन्नेन “उप “आ “गहि उपागच्छ ।
व॒यं घा॑ ते॒ अपि॑ ष्मसि स्तो॒तार॑ इन्द्र गिर्वणः ।
त्वं नो॑ जिन्व सोमपाः ॥७
व॒यम् । घ॒ । ते॒ । अपि॑ । स्म॒सि॒ । स्तो॒तारः॑ । इ॒न्द्र॒ । गि॒र्व॒णः॒ ।
त्वम् । नः॒ । जि॒न्व॒ । सो॒म॒ऽपाः॒ ॥७
वयम् । घ । ते । अपि । स्मसि । स्तोतारः । इन्द्र । गिर्वणः ।
त्वम् । नः । जिन्व । सोमऽपाः ॥७
हे "गिर्वणः गीर्भिर्वननीय “इन्द्र “ते तव "अपि “वयं “घ वयं खलु “स्तोतारः “स्मसि भवामः । हे "सोमपाः सोमस्य पातरिन्द्र “त्वं “नः अस्मान् "जिन्व प्रीणयसि ॥
उ॒त न॑ः पि॒तुमा भ॑र संररा॒णो अवि॑क्षितम् ।
मघ॑व॒न्भूरि॑ ते॒ वसु॑ ॥८
उ॒त । नः॒ । पि॒तुम् । आ । भ॒र॒ । स॒म्ऽर॒रा॒णः । अवि॑ऽक्षितम् ।
मघ॑ऽवन् । भूरि॑ । ते॒ । वसु॑ ॥८
उत । नः । पितुम् । आ । भर । सम्ऽरराणः । अविऽक्षितम् ।
मघऽवन् । भूरि । ते । वसु ॥८
“उत अपि च हे “मघवन् “संरराणः संरममाणस्त्वम् “अविक्षितम् अविक्षीणं “पितुम् अन्नम् । ‘पृक्षः पितुः' इत्यन्ननामसु पाठात् । “नः अस्मभ्यम् “आ “भर आहर । “ते तव “वसु धनं “भूरि अधिकं हि ॥
उ॒त नो॒ गोम॑तस्कृधि॒ हिर॑ण्यवतो अ॒श्विन॑ः ।
इळा॑भि॒ः सं र॑भेमहि ॥९
उ॒त । नः॒ । गोऽम॑तः । कृ॒धि॒ । हिर॑ण्यऽवतः । अ॒श्विनः॑ ।
इळा॑भिः । सम् । र॒भे॒म॒हि॒ ॥९
उत । नः । गोऽमतः । कृधि । हिरण्यऽवतः । अश्विनः ।
इळाभिः । सम् । रभेमहि ॥९
"उत अपि च हे इन्द्र “नः अस्मान् “गोमतः गोमिनः “कृधि कुरु। “अश्विनः अश्वयुक्तान् कृधि । “हिरण्यवतः धनवतश्च कृधि । “इळाभिः अन्नैश्च “सं “रभेमहि वयं संरब्धा भवेम ॥
बृ॒बदु॑क्थं हवामहे सृ॒प्रक॑रस्नमू॒तये॑ ।
साधु॑ कृ॒ण्वन्त॒मव॑से ॥१०
बृ॒बत्ऽउ॑क्थम् । ह॒वा॒म॒हे॒ । सृ॒प्रऽक॑रस्नम् । ऊ॒तये॑ ।
साधु॑ । कृ॒ण्वन्त॑म् । अव॑से ॥१०
बृबत्ऽउक्थम् । हवामहे । सृप्रऽकरस्नम् । ऊतये ।
साधु । कृण्वन्तम् । अवसे ॥१०
“ऊतये लोकस्य रक्षणाय “सृप्रकरस्नं प्रसृतबाहुम् । ‘करस्नौ बाहू कर्मणां प्रस्नातारौ ' (निरु. ६. १७) इति यास्कवचनात् । “अवसे लोकस्य पालनाय “साधु “कृण्वन्तं साधु कुर्वन्तं “बृबदुक्थं महदुक्थमिन्द्रं “हवामहे ह्वयामः । तथा च यास्कः - बृबदुक्थो महदुक्थो वक्तव्यमस्मा उक्थम् ' (निरु. ६. ४) इति ॥ ॥ २ ॥
यः सं॒स्थे चि॑च्छ॒तक्र॑तु॒रादीं॑ कृ॒णोति॑ वृत्र॒हा ।
ज॒रि॒तृभ्य॑ः पुरू॒वसु॑ः ॥११
यः । स॒म्ऽस्थे । चि॒त् । श॒तऽक्र॑तुः । आत् । ई॒म् । कृ॒णोति॑ । वृ॒त्र॒ऽहा ।
ज॒रि॒तृऽभ्यः॑ । पु॒रु॒ऽवसुः॑ ॥११
यः । सम्ऽस्थे । चित् । शतऽक्रतुः । आत् । ईम् । कृणोति । वृत्रऽहा ।
जरितृऽभ्यः । पुरुऽवसुः ॥११
"यः प्रसिद्ध इन्द्रः “संस्थे संग्रामे “शतक्रतुः बहुकर्मा भवति अपि च "आत् अनन्तरम् “ईम् इदं शत्रुवधादिकं “कृणोति करोति “चित् एव अयमिन्द्रः “वृत्रहा शत्रूणां हन्ता भवति । किंच “जरितृभ्यः स्तोतॄणामर्थे पुरूवसुः बहुधनो भवति । न स्वार्थमित्यर्थः ॥
स न॑ः श॒क्रश्चि॒दा श॑क॒द्दान॑वाँ अन्तराभ॒रः ।
इन्द्रो॒ विश्वा॑भिरू॒तिभि॑ः ॥१२
सः । नः॒ । श॒क्रः । चि॒त् । आ । श॒क॒त् । दान॑ऽवान् । अ॒न्त॒र॒ऽआ॒भ॒रः ।
इन्द्रः॑ । विश्वा॑भिः । ऊ॒तिऽभिः॑ ॥१२
सः । नः । शक्रः । चित् । आ । शकत् । दानऽवान् । अन्तरऽआभरः ।
इन्द्रः । विश्वाभिः । ऊतिऽभिः ॥१२
“शक्रः शक्तः “सः इन्द्रः “नः “चित् अस्मानपि “आ “शकत् शक्तान् करोतु । अपि च “इन्द्रः “दानवान् “विश्वाभिः सर्वैः “ऊतिभिः पालनैः “अन्तराभरः अन्तराहरश्छिद्राणामापूरकः ।। छिद्रापिधायीत्यर्थः ॥
यो रा॒यो॒३॒॑ऽवनि॑र्म॒हान्सु॑पा॒रः सु॑न्व॒तः सखा॑ ।
तमिन्द्र॑म॒भि गा॑यत ॥१३
यः । रा॒यः । अ॒वनिः॑ । म॒हान् । सु॒ऽपा॒रः । सु॒न्व॒तः । सखा॑ ।
तम् । इन्द्र॑म् । अ॒भि । गा॒य॒त॒ ॥१३
यः । रायः । अवनिः । महान् । सुऽपारः । सुन्वतः । सखा ।
तम् । इन्द्रम् । अभि । गायत ॥१३
“यः इन्द्रः “रायः धनस्य “अवनिः पालकः “महान् सर्वोत्तमः "सुपारः शोभनपारणश्च भवति । यश्च “सुन्वतः सोमाभिषवं कुर्वतो यजमानस्य “सखा प्रियो भवति। “तमिन्द्रमभि "गायत अभिष्टुत ।
आ॒य॒न्तारं॒ महि॑ स्थि॒रं पृत॑नासु श्रवो॒जित॑म् ।
भूरे॒रीशा॑न॒मोज॑सा ॥१४
आ॒ऽय॒न्तार॑म् । महि॑ । स्थि॒रम् । पृत॑नासु । श्र॒वः॒ऽजित॑म् ।
भूरेः॑ । ईशा॑नम् । ओज॑सा ॥१४
आऽयन्तारम् । महि । स्थिरम् । पृतनासु । श्रवःऽजितम् ।
भूरेः । ईशानम् । ओजसा ॥१४
“आयन्तारम् आगन्तारं "महि महान्तं “पृतनासु संग्रामेषु “स्थिरम् अचलं “श्रवोजितं श्रवसो जेतारम् "ओजसा बलेन "भूरेः बहोर्धनस्य “ईशानम् ईश्वरमभिगायत ॥
नकि॑रस्य॒ शची॑नां निय॒न्ता सू॒नृता॑नाम् ।
नकि॑र्व॒क्ता न दा॒दिति॑ ॥१५
नकिः॑ । अ॒स्य॒ । शची॑नाम् । नि॒ऽय॒न्ता । सू॒नृता॑नाम् ।
नकिः॑ । व॒क्ता । न । दा॒त् । इति॑ ॥१५
नकिः । अस्य । शचीनाम् । निऽयन्ता । सूनृतानाम् ।
नकिः । वक्ता । न । दात् । इति ॥१५
“अस्य इन्द्रस्य “सूनृतानां शोभनानां “शचीनां कर्मणाम् । ‘ धीः शची' इति कर्मनामसु पाठात् । “नकिः न कश्चित् “नियन्ता नियामकः । अयमिन्द्रः “न “दादिति न प्रयच्छतीति “नकिर्वक्ता न कश्चिद्वदति । किंतु सर्वोऽपि जनोऽयं प्रदातेत्येव ब्रवीतीत्यर्थः ॥ ॥ ३ ॥
न नू॒नं ब्र॒ह्मणा॑मृ॒णं प्रा॑शू॒नाम॑स्ति सुन्व॒ताम् ।
न सोमो॑ अप्र॒ता प॑पे ॥१६
न । नू॒नम् । ब्र॒ह्मणा॑म् । ऋ॒णम् । प्रा॒शू॒नाम् । अ॒स्ति॒ । सु॒न्व॒ताम् ।
न । सोमः॑ । अ॒प्र॒ता । प॒पे॒ ॥१६
न । नूनम् । ब्रह्मणाम् । ऋणम् । प्राशूनाम् । अस्ति । सुन्वताम् ।
न । सोमः । अप्रता । पपे ॥१६
“प्राशूनाम् । ये सोमं प्राश्नुवन्ति ते प्राशवः । तेषां सोमं “सुन्वतां “ब्रह्मणां ब्राह्मणानाम् “ऋणं देवर्णं “न “नूनम् अस्ति न खलु विद्यते । तथा च श्रूयते - ‘एष वा अनृणो यः पुत्री यज्वा ब्रह्मचारिवासी' ( तै. सं. ६. ३. १०. ५) इति । किंच “अप्रता अविस्तीर्णधनेन “सोमः “न “पपे न पीयते । प्रभूतधनेनैव सोमः पीयत इत्यर्थः ।।
पन्य॒ इदुप॑ गायत॒ पन्य॑ उ॒क्थानि॑ शंसत ।
ब्रह्मा॑ कृणोत॒ पन्य॒ इत् ॥१७
पन्ये॑ । इत् । उप॑ । गा॒य॒त॒ । पन्ये॑ । उ॒क्थानि॑ । शं॒स॒त॒ ।
ब्रह्म॑ । कृ॒णो॒त॒ । पन्ये॑ । इत् ॥१७
पन्ये । इत् । उप । गायत । पन्ये । उक्थानि । शंसत ।
ब्रह्म । कृणोत । पन्ये । इत् ॥१७
हे उपगातारः “पन्य “इत् स्तुत्य एवेन्द्रे “उप “गायत उपगानं कुरुत । किंच “पन्ये एवेन्द्रे “उक्थानि स्तोत्राणि “शंसत । हे स्तोतार इति शेषः । “पन्ये “इत् स्तुत्य एवेन्द्रे ब्रह्माण्यन्यानि स्तोत्राणि “कृणोत कुरुत ।।
पन्य॒ आ द॑र्दिरच्छ॒ता स॒हस्रा॑ वा॒ज्यवृ॑तः ।
इन्द्रो॒ यो यज्व॑नो वृ॒धः ॥१८
पन्यः॑ । आ । द॒र्दि॒र॒त् । श॒ता । स॒हस्रा॑ । वा॒जी । अवृ॑तः ।
इन्द्रः॑ । यः । यज्व॑नः । वृ॒धः ॥१८
पन्यः । आ । दर्दिरत् । शता । सहस्रा । वाजी । अवृतः ।
इन्द्रः । यः । यज्वनः । वृधः ॥१८
“यः “वाजी बलवान् “शता वीराणां शतानि "सहस्रा सहस्राणि च “आ “दर्दिरत् आभिमुख्येन दास्यति सोऽयम् “इन्द्रः शत्रुभिः “अवृतः “पन्यः स्तुत्यो भवति । "यज्वनः विधिनेष्टवतो यजमानस्य “वृधः वर्धयिता च भवति ॥
वि षू च॑र स्व॒धा अनु॑ कृष्टी॒नामन्वा॒हुव॑ः ।
इन्द्र॒ पिब॑ सु॒ताना॑म् ॥१९
वि । सु । च॒र॒ । स्व॒धाः । अनु॑ । कृ॒ष्टी॒नाम् । अनु॑ । आ॒ऽहुवः॑ ।
इन्द्र॑ । पिब॑ । सु॒ताना॑म् ॥१९
वि । सु । चर । स्वधाः । अनु । कृष्टीनाम् । अनु । आऽहुवः ।
इन्द्र । पिब । सुतानाम् ॥१९
हे “इन्द्र “आहुवः आह्वातव्यस्त्वं “कृष्टीनां मनुष्याणां “स्वधाः हवींषि “अनु “सु सुष्ठु “वि “चर । द्वितीयः “अनु पूरणः । 'सुतानाम् अभिषुतान् सोमांश्च पिब ।।
पिब॒ स्वधै॑नवानामु॒त यस्तुग्र्ये॒ सचा॑ ।
उ॒तायमि॑न्द्र॒ यस्तव॑ ॥२०
पिब॑ । स्वऽधै॑नवानाम् । उ॒त । यः । तुग्र्ये॑ । सचा॑ ।
उ॒त । अ॒यम् । इ॒न्द्र॒ । यः । तव॑ ॥२०
पिब । स्वऽधैनवानाम् । उत । यः । तुग्र्ये । सचा ।
उत । अयम् । इन्द्र । यः । तव ॥२०
हे “इन्द्र “स्वधैनवानां स्वधैनवान् स्वभूतपयसो धेनोः संबन्धिनः सोमान् । धेन्वा क्रीतानित्यर्थः । तथा च श्रूयते- ‘ धेन्वा क्रीणाति' (तै. सं. ६. १. १०. २ ) इति । "उत अपि च “यः सोमः “तुग्र्ये उदके। ‘बुसं तुग्र्यम्' इत्युदकनामसु पाठात् । “सचा संसृष्टः तमपि सोमं “पिब । “उत अपि च “यः सोमः “तव त्वदीयः त्वामुद्दिश्य गृहीतः सः “अयं त्वया पातव्य इति शेषः ॥ ॥ ४ ॥
अती॑हि मन्युषा॒विणं॑ सुषु॒वांस॑मु॒पार॑णे ।
इ॒मं रा॒तं सु॒तं पि॑ब ॥२१
अति॑ । इ॒हि॒ । म॒न्यु॒ऽसा॒विन॑म् । सु॒सु॒ऽवांस॑म् । उ॒प॒ऽअर॑णे ।
इ॒मम् । रा॒तम् । सु॒तम् । पि॒ब॒ ॥२१
अति । इहि । मन्युऽसाविनम् । सुसुऽवांसम् । उपऽअरणे ।
इमम् । रातम् । सुतम् । पिब ॥२१
हे इन्द्र “मन्युषाविणं क्रोधेन सोमं सुन्वन्तम् “अतीहि अतिगच्छ । तथा “उपारणे । ब्राह्मणा उपेत्य यस्मिन् देशे न रमन्ते स उपारणः । तस्मिन् देशे “सुषुवांसं सुन्वन्तम् अतीहि । “इमं “रातं ब्राह्मणोपद्रवरहिते देशे अस्माभिर्दत्तमिमं “सुतं सोमं “पिब ।।
इ॒हि ति॒स्रः प॑रा॒वत॑ इ॒हि पञ्च॒ जनाँ॒ अति॑ ।
धेना॑ इन्द्राव॒चाक॑शत् ॥२२
इ॒हि । ति॒स्रः । प॒रा॒ऽवतः॑ । इ॒हि । पञ्च॑ । जना॑न् । अति॑ ।
धेनाः॑ । इ॒न्द्र॒ । अ॒व॒ऽचाक॑शत् ॥२२
इहि । तिस्रः । पराऽवतः । इहि । पञ्च । जनान् । अति ।
धेनाः । इन्द्र । अवऽचाकशत् ॥२२
हे “इन्द्र “धेनाः अस्मदीयाः स्तुतीः “अवचाकशत् योऽपश्यत् स त्वं “परावतः दूरात् । ‘आरे परावतः' इति दूरनामसु पाठात् । “तिस्रः अग्रपृष्ठपार्श्वदिशः “इहि गच्छ । अनेन अग्रतः पृष्ठतः पार्श्वतश्च इन्द्रस्यागमनमाशास्ते । अपि च “पञ्च “जनान् मनुष्यान् “अति “इहि अतिगच्छ । यद्वा । गन्धर्वाः पितरो देवा असुरा रक्षांसि च पञ्चजनाः । तानतीहीत्यर्थः । तथा च यास्कः--- ‘ गन्धर्वाः पितरो देवा असुरा रक्षांसीत्येके चत्वारो वर्णा निषादः पञ्चम इत्यौपमन्यवः' (निरु. ३.८) इति ॥
सूर्यो॑ र॒श्मिं यथा॑ सृ॒जा त्वा॑ यच्छन्तु मे॒ गिर॑ः ।
नि॒म्नमापो॒ न स॒ध्र्य॑क् ॥२३
सूर्यः॑ । र॒श्मिम् । यथा॑ । सृ॒ज॒ । आ । त्वा॒ । य॒च्छ॒न्तु॒ । मे॒ । गिरः॑ ।
नि॒म्नम् । आपः॑ । न । स॒ध्र्य॑क् ॥२३
सूर्यः । रश्मिम् । यथा । सृज । आ । त्वा । यच्छन्तु । मे । गिरः ।
निम्नम् । आपः । न । सध्र्यक् ॥२३
हे इन्द्र “सूर्यः “यथा “रश्मिं रश्मीन् किरणानश्वप्रग्रहान् वा विसृजति तथा मह्यं धनं विसृज । अपि च “मे मदीयाः “गिरः स्तुतयः “सध्र्यक् सह त्वाम् “आ “यच्छन्तु ! “निम्नमापो “न । यथा निम्नं देशमापः सह परिगृह्णन्ति तद्वदित्यर्थः । ।
अध्व॑र्य॒वा तु हि षि॒ञ्च सोमं॑ वी॒राय॑ शि॒प्रिणे॑ ।
भरा॑ सु॒तस्य॑ पी॒तये॑ ॥२४
अध्व॑र्यो॒ इति॑ । आ । तु । हि । सि॒ञ्च । सोम॑म् । वी॒राय॑ । शि॒प्रिणे॑ ।
भर॑ । सु॒तस्य॑ । पी॒तये॑ ॥२४
अध्वर्यो इति । आ । तु । हि । सिञ्च । सोमम् । वीराय । शिप्रिणे ।
भर । सुतस्य । पीतये ॥२४
हे “अध्वर्यो “शिप्रिणे हनूमते “वीराय शूरायेन्द्राय “सोमं “तु “हि क्षिप्रमेव “आ “सिञ्च । “सुतस्य सुतं सोमं “पीतये पानाय च “भर आहर च ।।
य उ॒द्नः फ॑लि॒गं भि॒नन्न्य१॒॑क्सिन्धूँ॑र॒वासृ॑जत् ।
यो गोषु॑ प॒क्वं धा॒रय॑त् ॥२५
यः । उ॒द्नः । फ॒लि॒ऽगम् । भि॒नत् । न्य॑क् । सिन्धू॑न् । अ॒व॒ऽअसृ॑जत् ।
यः । गोषु॑ । प॒क्वम् । धा॒रय॑त् ॥२५
यः । उद्नः । फलिऽगम् । भिनत् । न्यक् । सिन्धून् । अवऽअसृजत् ।
यः । गोषु । पक्वम् । धारयत् ॥२५
“यः “उद्नः उदकार्थं “फलिगं मेघम् । रैवतः फलिगः' इति मेघनामसु पाठात् । “भिनत् अभिनत् । “सिन्धून् अपश्च अन्तरिक्षात् “न्यक् अर्वाक् “अवासृजत् । “यः च “गोषु “पक्वं पयः “धारयत् अधारयत् । स इन्द्र इत्यर्थः ॥ ॥ ५ ॥
अह॑न्वृ॒त्रमृची॑षम और्णवा॒भम॑ही॒शुव॑म् ।
हि॒मेना॑विध्य॒दर्बु॑दम् ॥२६
अह॑न् । वृ॒त्रम् । ऋची॑षमः । औ॒र्ण॒ऽवा॒भम् । अ॒ही॒शुव॑म् ।
हि॒मेन॑ । अ॒वि॒ध्य॒त् । अर्बु॑दम् ॥२६
अहन् । वृत्रम् । ऋचीषमः । और्णऽवाभम् । अहीशुवम् ।
हिमेन । अविध्यत् । अर्बुदम् ॥२६
“ऋचीषमः ऋचा दीप्त्या सम इन्द्रः “वृत्रं वृत्रनामकं शत्रुम् “अहन् जघान । तथा “और्णवाभम् और्णवाभनामकम् “अहीशुवम् अहीशुवनामकं च शत्रुमहन् । तथा “हिमेन तुषारेणोदकेन वा “अर्बुदं मेघम् “अविध्यत् ॥
प्र व॑ उ॒ग्राय॑ नि॒ष्टुरेऽषा॑ळ्हाय प्रस॒क्षिणे॑ ।
दे॒वत्तं॒ ब्रह्म॑ गायत ॥२७
प्र । वः॒ । उ॒ग्राय॑ । निः॒ऽतुरे॑ । अषा॑ळ्हाय । प्र॒ऽस॒क्षिणे॑ ।
दे॒वत्त॑म् । ब्रह्म॑ । गा॒य॒त॒ ॥२७
प्र । वः । उग्राय । निःऽतुरे । अषाळ्हाय । प्रऽसक्षिणे ।
देवत्तम् । ब्रह्म । गायत ॥२७
हे उद्गातारः “वः यूयम् “उग्राय उद्गूर्णाय “निष्टुरे शत्रून्निस्तरते “अषाळ्हाय शत्रूणामभिभवित्रे “प्रसक्षिणे प्रसहनशीलायेन्द्राय “देवत्तं देवप्रसादलब्धं “ब्रह्म स्तोत्रं “प्र “गायत ।।
यो विश्वा॑न्य॒भि व्र॒ता सोम॑स्य॒ मदे॒ अन्ध॑सः ।
इन्द्रो॑ दे॒वेषु॒ चेत॑ति ॥२८
यः । विश्वा॑नि । अ॒भि । व्र॒ता । सोम॑स्य । मदे॑ । अन्ध॑सः ।
इन्द्रः॑ । दे॒वेषु॑ । चेत॑ति ॥२८
यः । विश्वानि । अभि । व्रता । सोमस्य । मदे । अन्धसः ।
इन्द्रः । देवेषु । चेतति ॥२८
“अन्धसः अद्यमानस्य “सोमस्य “मदे संजाते “विश्वानि सर्वाणि “व्रता व्रतानि कर्माणि “यः “इन्द्रः "देवेषु “अभि “चेतति ज्ञापयति तस्मा इन्द्राय देवत्तं ब्रह्म गायतेत्यर्थः ।।
इ॒ह त्या स॑ध॒माद्या॒ हरी॒ हिर॑ण्यकेश्या ।
वो॒ळ्हाम॒भि प्रयो॑ हि॒तम् ॥२९
इ॒ह । त्या । स॒ध॒ऽमाद्या॑ । हरी॒ इति॑ । हिर॑ण्यऽकेश्या ।
वो॒ळ्हाम् । अ॒भि । प्रयः॑ । हि॒तम् ॥२९
इह । त्या । सधऽमाद्या । हरी इति । हिरण्यऽकेश्या ।
वोळ्हाम् । अभि । प्रयः । हितम् ॥२९
“इह यज्ञे “त्या तौ प्रसिद्धौ “सधमाद्या सह माद्यन्तौ “हिरण्यकेश्या हिरण्यकेश्यौ “हरी अश्वौ “हितं हितकरं “प्रयः सोमरूपमन्नम् “अभि अभिलक्ष्य “वोळ्हाम् इन्द्रं वहताम् । प्रापयतामिति ।।
अ॒र्वाञ्चं॑ त्वा पुरुष्टुत प्रि॒यमे॑धस्तुता॒ हरी॑ ।
सो॒म॒पेया॑य वक्षतः ॥३०
अ॒र्वाञ्च॑म् । त्वा॒ । पु॒रु॒ऽस्तु॒त॒ । प्रि॒यमे॑धऽस्तुता । हरी॒ इति॑ ।
सो॒म॒ऽपेया॑य । व॒क्ष॒तः॒ ॥३०
अर्वाञ्चम् । त्वा । पुरुऽस्तुत । प्रियमेधऽस्तुता । हरी इति ।
सोमऽपेयाय । वक्षतः ॥३०
हे पुरुष्टुत इन्द्र “त्वा त्वां “प्रियमेधस्तुता “हरी अश्वौ “सोमपेयाय सोमपानाय “अर्वाञ्चम् अस्मदभिमुखं “वक्षतः वहतः ॥ ॥ ६ ॥
| मण्डल ८ | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|