ऋग्वेदः सूक्तं ८.१६
| ← सूक्तं ८.१५ | ऋग्वेदः - मण्डल ८ सूक्तं ८.१६ इरिम्बिठिः काण्वः। |
सूक्तं ८.१७ → |
| दे. इन्द्रः । गायत्री । |
प्र सम्राजं चर्षणीनामिन्द्रं स्तोता नव्यं गीर्भिः ।
नरं नृषाहं मंहिष्ठम् ॥१॥
यस्मिन्नुक्थानि रण्यन्ति विश्वानि च श्रवस्या ।
अपामवो न समुद्रे ॥२॥
तं सुष्टुत्या विवासे ज्येष्ठराजं भरे कृत्नुम् ।
महो वाजिनं सनिभ्यः ॥३॥
यस्यानूना गभीरा मदा उरवस्तरुत्राः ।
हर्षुमन्तः शूरसातौ ॥४॥
तमिद्धनेषु हितेष्वधिवाकाय हवन्ते ।
येषामिन्द्रस्ते जयन्ति ॥५॥
तमिच्च्यौत्नैरार्यन्ति तं कृतेभिश्चर्षणयः ।
एष इन्द्रो वरिवस्कृत् ॥६॥
इन्द्रो ब्रह्मेन्द्र ऋषिरिन्द्रः पुरू पुरुहूतः ।
महान्महीभिः शचीभिः ॥७॥
स स्तोम्यः स हव्यः सत्यः सत्वा तुविकूर्मिः ।
एकश्चित्सन्नभिभूतिः ॥८॥
तमर्केभिस्तं सामभिस्तं गायत्रैश्चर्षणयः ।
इन्द्रं वर्धन्ति क्षितयः ॥९॥
प्रणेतारं वस्यो अच्छा कर्तारं ज्योतिः समत्सु ।
सासह्वांसं युधामित्रान् ॥१०॥
स नः पप्रिः पारयाति स्वस्ति नावा पुरुहूतः ।
इन्द्रो विश्वा अति द्विषः ॥११॥
स त्वं न इन्द्र वाजेभिर्दशस्या च गातुया च ।
अच्छा च नः सुम्नं नेषि ॥१२॥
सायणभाष्यम्
‘प्र सम्राजम्' इति द्वादशर्चं चतुर्थं सूक्तमिरिम्बिठिनाम्नः काण्वस्यार्षं गायत्रमैन्द्रम् । अनुक्रम्यते हि-' प्र सम्राजं द्वादशेरिम्बिठिः' इति । अतिरात्रे द्वितीये पर्यायेऽच्छावाकशस्त्र एतत्सूक्तम् । सूत्रितं च- ‘ प्र सम्राजमुप क्रमस्वा भर' (आश्व. श्रौ. ६. ४ ) इति । महाव्रतेऽपि निष्केवल्य एतदादिके द्वे सूक्ते उपरितनस्यान्त्यं द्वृचं वर्जयित्वा । तथैव पञ्चमारण्यके सूत्रितं-- प्र सम्राजं चर्षणीनामिति सूक्ते उत्तरस्योत्तमे उद्धरति' (ऐ. आ. ५. २. ५) इति ॥
प्र स॒म्राजं॑ चर्षणी॒नामिन्द्रं॑ स्तोता॒ नव्यं॑ गी॒र्भिः ।
नरं॑ नृ॒षाहं॒ मंहि॑ष्ठम् ॥१
प्र । स॒म्ऽराज॑म् । च॒र्ष॒णी॒नाम् । इन्द्र॑म् । स्तो॒त॒ । नव्य॑म् । गीः॒ऽभिः ।
नर॑म् । नृ॒ऽसह॑म् । मंहि॑ष्ठम् ॥१
प्र । सम्ऽराजम् । चर्षणीनाम् । इन्द्रम् । स्तोत । नव्यम् । गीःऽभिः ।
नरम् । नृऽसहम् । मंहिष्ठम् ॥१
“चर्षणीनां मनुष्याणां मध्ये “सम्राजं सम्यग्राजमानं यद्वा मनुष्याणामधीश्वरम् "इन्द्रं हे स्तोतारः “प्र “स्तोत प्रकर्षेण स्तुत । कीदृशम् । "गीर्भिः स्तुतिभिः "नव्यं स्तुत्यं "नरं नेतारं "नृषाहं नृणां शत्रुमनुष्याणामभिभवितारं "मंहिष्ठं दातृतमम् ॥
यस्मि॑न्नु॒क्थानि॒ रण्य॑न्ति॒ विश्वा॑नि च श्रव॒स्या॑ ।
अ॒पामवो॒ न स॑मु॒द्रे ॥२
यस्मि॑न् । उ॒क्थानि॑ । रण्य॑न्ति । विश्वा॑नि । च॒ । श्र॒व॒स्या॑ ।
अ॒पाम् । अवः॑ । न । स॒मु॒द्रे ॥२
यस्मिन् । उक्थानि । रण्यन्ति । विश्वानि । च । श्रवस्या ।
अपाम् । अवः । न । समुद्रे ॥२
“यस्मिन् इन्द्रे "उक्थानि शस्त्राणि “रण्यन्ति रमन्ते "विश्वानि सर्वाणि "श्रवस्या श्रवस्थानि श्रवणीयानि हविर्लक्षणान्यन्नानि "च रमन्ते । तत्र दृष्टान्तः । "समुद्रे उदधौ “अपाम् उदकानाम् “अवो “न । अवति गच्छतीत्यवस्तरङ्गजालम् । तद्यथा समुद्रेऽन्तर्भवति तथा रण्यन्तीत्यर्थः ॥
तं सु॑ष्टु॒त्या वि॑वासे ज्येष्ठ॒राजं॒ भरे॑ कृ॒त्नुम् ।
म॒हो वा॒जिनं॑ स॒निभ्य॑ः ॥३
तम् । सु॒ऽस्तु॒त्या । आ । वि॒वा॒से॒ । ज्ये॒ष्ठ॒ऽराज॑म् । भरे॑ । कृ॒त्नुम् ।
म॒हः । वा॒जिन॑म् । स॒निऽभ्यः॑ ॥३
तम् । सुऽस्तुत्या । आ । विवासे । ज्येष्ठऽराजम् । भरे । कृत्नुम् ।
महः । वाजिनम् । सनिऽभ्यः ॥३
“तम् इन्द्रं "सुष्टुत्या शोभनया स्तुत्या "आ "विवासे परिचरामि । कीदृशम् । "ज्येष्ठराजं ज्येष्ठेषु प्रशस्यतमेषु देवेषु मध्ये राजमानम् । राजतेः ‘सत्सूद्विष' इति क्विप् । “भरे संग्रामे "महः महतो वृत्रवधादेः "कृत्नुं कर्तारं "वाजिनम् अन्नवन्तं बलवन्तं वा । किमर्थम् । "सनिभ्यः धनेभ्यः । धनलाभायेत्यर्थः ।।
यस्यानू॑ना गभी॒रा मदा॑ उ॒रव॒स्तरु॑त्राः ।
ह॒र्षु॒मन्त॒ः शूर॑सातौ ॥४
यस्य॑ । अनू॑नाः । ग॒भी॒राः । मदाः॑ । उ॒रवः॑ । तरु॑त्राः ।
ह॒र्षु॒ऽमन्तः॑ । शूर॑ऽसातौ ॥४
यस्य । अनूनाः । गभीराः । मदाः । उरवः । तरुत्राः ।
हर्षुऽमन्तः । शूरऽसातौ ॥४
"यस्य इन्द्रस्य “मदाः सोमपानजनिताः "अनूनाः अन्यूनाः "गभीराः गाम्भीर्योपेताः “उरवः विस्तीर्णाः “तरुत्राः शत्रूणां तारकाः "शूरसातौ शूरसंभजनीये संग्रामे "हर्षुमन्तः हर्षयुक्ताः संग्रामोत्सुका भवन्ति । तमिन्द्रमिति पूर्वयोत्तरया वा संबन्धः ॥
तमिद्धने॑षु हि॒तेष्व॑धिवा॒काय॑ हवन्ते ।
येषा॒मिन्द्र॒स्ते ज॑यन्ति ॥५
तम् । इत् । धने॑षु । हि॒तेषु॑ । अ॒धि॒ऽवा॒काय॑ । ह॒व॒न्ते॒ ।
येषा॑म् । इन्द्रः॑ । ते । ज॒य॒न्ति॒ ॥५
तम् । इत् । धनेषु । हितेषु । अधिऽवाकाय । हवन्ते ।
येषाम् । इन्द्रः । ते । जयन्ति ॥५
“धनेषु "हितेषु शत्रुषु निहितेषु प्राप्तव्येषु सत्सु "तमित् तं पूर्वोक्तगुणमेवेन्द्रम् "अधिवाकाय अधिवचनाय पक्षपातवचनाय "हवन्ते स्तोतार आह्वयन्ति । तत्र च "येषां पक्षे “इन्द्रः वर्तते "ते एव "जयन्ति । जयेन तानि धनानि लभन्ते नान्ये ॥
तमिच्च्यौ॒त्नैरार्य॑न्ति॒ तं कृ॒तेभि॑श्चर्ष॒णय॑ः ।
ए॒ष इन्द्रो॑ वरिव॒स्कृत् ॥६
तम् । इत् । च्यौ॒त्नैः । आर्य॑न्ति । तम् । कृ॒तेभिः॑ । च॒र्ष॒णयः॑ ।
ए॒षः । इन्द्रः॑ । व॒रि॒वः॒ऽकृत् ॥६
तम् । इत् । च्यौत्नैः । आर्यन्ति । तम् । कृतेभिः । चर्षणयः ।
एषः । इन्द्रः । वरिवःऽकृत् ॥६
“तमित् तमेवेन्द्रं “च्यौत्नैः बलकरैः स्तोत्रैः "आर्यन्ति आर्यमभिज्ञमीश्वरं कुर्वन्ति । “चर्षणयः मनुष्याः कृतैः कर्मभिश्चार्यन्ति । "एषः एवंगुणकः "इन्द्रः "वरिवस्कृत् धनस्य कर्ता भवति स्तोतॄणाम् ॥ ॥ २० ॥
इन्द्रो॑ ब्र॒ह्मेन्द्र॒ ऋषि॒रिन्द्र॑ः पु॒रू पु॑रुहू॒तः ।
म॒हान्म॒हीभि॒ः शची॑भिः ॥७
इन्द्रः॑ । ब्र॒ह्मा । इन्द्रः॑ । ऋषिः॑ । इन्द्रः॑ । पु॒रु । पु॒रु॒ऽहू॒तः ।
म॒हान् । म॒हीभिः॑ । शची॑भिः ॥७
इन्द्रः । ब्रह्मा । इन्द्रः । ऋषिः । इन्द्रः । पुरु । पुरुऽहूतः ।
महान् । महीभिः । शचीभिः ॥७
अयम् "इन्द्रः “ब्रह्मा परिवृढः सर्वेभ्योऽधिकः । स एव “इन्द्रः “ऋषिः द्रष्टा सर्वस्यार्थजातस्य। सः "इन्द्रः "पुरु बहुलं “पुरुहूतः बहुभिराहूतश्च "महीभिः महतीभिः "शचीभिः क्रियाभिर्वृत्रवधादिरूपाभिः "महान् प्रभूतो भवति ।
स स्तोम्य॒ः स हव्य॑ः स॒त्यः सत्वा॑ तुविकू॒र्मिः ।
एक॑श्चि॒त्सन्न॒भिभू॑तिः ॥८
सः । स्तोम्यः॑ । सः । हव्यः॑ । स॒त्यः । सत्वा॑ । तु॒वि॒ऽकू॒र्मिः ।
एकः॑ । चि॒त् । सन् । अ॒भिऽभू॑तिः ॥८
सः । स्तोम्यः । सः । हव्यः । सत्यः । सत्वा । तुविऽकूर्मिः ।
एकः । चित् । सन् । अभिऽभूतिः ॥८
"सः पूर्वोक्त इन्द्रः "स्तोम्यः स्तोमार्हः स्तुत्यर्हः। "सः एव “हव्यः ह्वातव्यश्च "सत्यः सत्सु साधुरवितथस्वभावो वा "सत्वा शत्रूणामवसादयिता "तुविकूर्मिः बहुकर्मा । यत एवमतः कारणात् "एकश्चित्सन् असहायोऽपि भवन् "अभिभूतिः शत्रूणामभिभविता तिरस्कर्ता भवति ।।
तम॒र्केभि॒स्तं साम॑भि॒स्तं गा॑य॒त्रैश्च॑र्ष॒णय॑ः ।
इन्द्रं॑ वर्धन्ति क्षि॒तय॑ः ॥९
तम् । अ॒र्केभिः॑ । तम् । साम॑ऽभिः । तम् । गा॒य॒त्रैः । च॒र्ष॒णयः॑ ।
इन्द्र॑म् । व॒र्ध॒न्ति॒ । क्षि॒तयः॑ ॥९
तम् । अर्केभिः । तम् । सामऽभिः । तम् । गायत्रैः । चर्षणयः ।
इन्द्रम् । वर्धन्ति । क्षितयः ॥९
“चर्षणयः द्रष्टारो मन्त्राणां “क्षितयः मनुष्याः "तं इन्द्रम् "अर्केभिः अर्चनसाधनैर्यजूरूपैर्मन्त्रैः "वर्धन्ति वर्धयन्ति । तथोद्गातारः "सामभिः गानविशिष्टैर्मन्त्रैः "तं वर्धयन्ति । तथा "गायत्रैः गायत्र्यादिच्छन्दोयुक्तैः शस्त्ररूपैरप्रगीतैर्मन्त्रैः “तम् एव "इन्द्रं होतारो वर्धयन्ति ।।
प्र॒णे॒तारं॒ वस्यो॒ अच्छा॒ कर्ता॑रं॒ ज्योति॑ः स॒मत्सु॑ ।
सा॒स॒ह्वांसं॑ यु॒धामित्रा॑न् ॥१०
प्र॒ऽने॒तार॑म् । वस्यः॑ । अच्छ॑ । कर्ता॑रम् । ज्योतिः॑ । स॒मत्ऽसु॑ ।
स॒स॒ह्वांस॑म् । यु॒धा । अ॒मित्रा॑न् ॥१०
प्रऽनेतारम् । वस्यः । अच्छ । कर्तारम् । ज्योतिः । समत्ऽसु ।
ससह्वांसम् । युधा । अमित्रान् ॥१०
“वस्यः वसीयः प्रशस्तं वसु धनम् "अच्छ आभिमुख्येन “प्रणेतारं प्रापयितारं "समत्सु संग्रामेषु शत्रुनिरसनेन "ज्योतिः प्रकाशं जयलक्षणं "कर्तारं करणशीलम् । करोतेस्ताच्छीलिकस्तृन् । कुत इत्यत आह । "युधा युद्धेन "अमित्रान् शत्रून् “ससह्वांसम् अभिभूतवन्तम् । एवंगुणकमिन्द्रं वर्धयन्तीति शेषः ।
स न॒ः पप्रि॑ः पारयाति स्व॒स्ति ना॒वा पु॑रुहू॒तः ।
इन्द्रो॒ विश्वा॒ अति॒ द्विष॑ः ॥११
सः । नः॒ । पप्रिः॑ । पा॒र॒या॒ति॒ । स्व॒स्ति । ना॒वा । पु॒रु॒ऽहू॒तः ।
इन्द्रः॑ । विश्वा॑ । अति॑ । द्विषः॑ ॥११
सः । नः । पप्रिः । पारयाति । स्वस्ति । नावा । पुरुऽहूतः ।
इन्द्रः । विश्वा । अति । द्विषः ॥११
“पप्रिः प्राता पूरयिता “पुरुहूतः बहुभिराहूतः "सः "इन्द्रः "विश्वाः सर्वाः "द्विषः द्वेष्ट्रीः प्रजाः "नः अस्मान् "नावा तरणसाधनेन "स्वस्ति क्षेमेण "अति "पारयाति अतिपारयतु ॥
स त्वं न॑ इन्द्र॒ वाजे॑भिर्दश॒स्या च॑ गातु॒या च॑ ।
अच्छा॑ च नः सु॒म्नं ने॑षि ॥१२
सः । त्वम् । नः॒ । इ॒न्द्र॒ । वाजे॑भिः । द॒श॒स्य । च॒ । गा॒तु॒ऽय । च॒ ।
अच्छ॑ । च॒ । नः॒ । सु॒म्नम् । ने॒षि॒ ॥१२
सः । त्वम् । नः । इन्द्र । वाजेभिः । दशस्य । च । गातुऽय । च ।
अच्छ । च । नः । सुम्नम् । नेषि ॥१२
हे “इन्द्र “सः तादृशः "त्वम् "नः अस्मभ्यं "वाजेभिः बलैः "दशस्य "च धनं प्रयच्छ च । दशस्यतिर्दानकर्मा । “गातुय “च मार्गमस्मभ्यमिच्छ च । गातुशब्दात् छन्दसि परेच्छायाम्। इति क्यच् । न च्छन्दस्यपुत्रस्य ' इति दीर्घनिषेधः । तथा “नः अस्मान् "सुम्नं सुखं च "अच्छ “नेषि अभिप्रापय ॥ ॥ २१ ।।
| मण्डल ८ | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|