ऋग्वेदः सूक्तं ८.६९
| ← सूक्तं ८.६८ | ऋग्वेदः - मण्डल ८ सूक्तं ८.६९ प्रियमेध आङ्गिरसः। |
सूक्तं ८.७० → |
| दे. इन्द्रः, ११ (अर्धर्चस्य) विश्वे देवाः, ११(उत्तरार्धस्य)- १२ वरुणः। अनुष्टुप्, २ उष्णिक्, ४-६ गायत्री, ११, १६ पङ्क्तिः, १७-१८ बृहती |
प्रप्र वस्त्रिष्टुभमिषं मन्दद्वीरायेन्दवे ।
धिया वो मेधसातये पुरंध्या विवासति ॥१॥
नदं व ओदतीनां नदं योयुवतीनाम् ।
पतिं वो अघ्न्यानां धेनूनामिषुध्यसि ॥२॥
ता अस्य सूददोहसः सोमं श्रीणन्ति पृश्नयः ।
जन्मन्देवानां विशस्त्रिष्वा रोचने दिवः ॥३॥
अभि प्र गोपतिं गिरेन्द्रमर्च यथा विदे ।
सूनुं सत्यस्य सत्पतिम् ॥४॥
आ हरयः ससृज्रिरेऽरुषीरधि बर्हिषि ।
यत्राभि संनवामहे ॥५॥
इन्द्राय गाव आशिरं दुदुह्रे वज्रिणे मधु ।
यत्सीमुपह्वरे विदत् ॥६॥
उद्यद्ब्रध्नस्य विष्टपं गृहमिन्द्रश्च गन्वहि ।
मध्वः पीत्वा सचेवहि त्रिः सप्त सख्युः पदे ॥७॥
अर्चत प्रार्चत प्रियमेधासो अर्चत ।
अर्चन्तु पुत्रका उत पुरं न धृष्ण्वर्चत ॥८॥
अव स्वराति गर्गरो गोधा परि सनिष्वणत् ।
पिङ्गा परि चनिष्कददिन्द्राय ब्रह्मोद्यतम् ॥९॥
आ यत्पतन्त्येन्यः सुदुघा अनपस्फुरः ।
अपस्फुरं गृभायत सोममिन्द्राय पातवे ॥१०॥
अपादिन्द्रो अपादग्निर्विश्वे देवा अमत्सत ।
वरुण इदिह क्षयत्तमापो अभ्यनूषत वत्सं संशिश्वरीरिव ॥११॥
सुदेवो असि वरुण यस्य ते सप्त सिन्धवः ।
अनुक्षरन्ति काकुदं सूर्म्यं सुषिरामिव ॥१२॥
यो व्यतीँरफाणयत्सुयुक्ताँ उप दाशुषे ।
तक्वो नेता तदिद्वपुरुपमा यो अमुच्यत ॥१३॥
अतीदु शक्र ओहत इन्द्रो विश्वा अति द्विषः ।
भिनत्कनीन ओदनं पच्यमानं परो गिरा ॥१४॥
अर्भको न कुमारकोऽधि तिष्ठन्नवं रथम् ।
स पक्षन्महिषं मृगं पित्रे मात्रे विभुक्रतुम् ॥१५॥
आ तू सुशिप्र दम्पते रथं तिष्ठा हिरण्ययम् ।
अध द्युक्षं सचेवहि सहस्रपादमरुषं स्वस्तिगामनेहसम् ॥१६॥
तं घेमित्था नमस्विन उप स्वराजमासते ।
अर्थं चिदस्य सुधितं यदेतव आवर्तयन्ति दावने ॥१७॥
अनु प्रत्नस्यौकसः प्रियमेधास एषाम् ।
पूर्वामनु प्रयतिं वृक्तबर्हिषो हितप्रयस आशत ॥१८॥
सायणभाष्यम्
‘प्रप्र वः' इत्यष्टादशर्चं दशमं सूक्तं प्रियमेधस्याङ्गिरसस्यार्षम् । द्वितीया ‘नदं वः' इत्येषा चतुःसप्तकोष्णिक् चतुर्थ्याद्यास्तिस्रो गायत्र्य एकादशीषोडश्यौ पङ्क्ती शिष्टा दशानुष्टुभः ।‘अपादिन्द्रः इत्यर्धर्चो वैश्वदेवो ‘वरुण इदिह' इत्याद्यास्त्रयोऽर्धर्चा वरुणदेवताकाः शिष्टा ऐन्द्र्यः । तथा चानुक्रान्तं—‘प्रप्र द्व्यूनानुष्टुभं द्विबृहत्यन्तं द्वितीयोष्णिक् चतुर्थ्याद्यास्तिस्रो गायत्र्यः षोळश्येकादश्यौ पङ्क्ती अपाद्वैश्वदेवोऽर्धर्चस्त्रयो वारुणाः' इति । आद्यस्तृचः षोडशिशस्त्र आनुष्टुभः । सूत्रितं 'च- ‘ प्रप्र वस्त्रिष्टुभमिषमर्चत प्रार्चत ' (आश्व. श्रौ. ६. २) इति ॥
प्रप्र॑ वस्त्रि॒ष्टुभ॒मिषं॑ म॒न्दद्वी॑रा॒येन्द॑वे ।
धि॒या वो॑ मे॒धसा॑तये॒ पुरं॒ध्या वि॑वासति ॥१
प्रऽप्र॑ । वः॒ । त्रि॒ऽस्तुभ॑म् । इष॑म् । म॒न्दत्ऽवी॑राय । इन्द॑वे ।
धि॒या । वः॒ । मे॒धऽसा॑तये । पुर॑म्ऽध्या । आ । वि॒वा॒स॒ति॒ ॥१
प्रऽप्र । वः । त्रिऽस्तुभम् । इषम् । मन्दत्ऽवीराय । इन्दवे ।
धिया । वः । मेधऽसातये । पुरम्ऽध्या । आ । विवासति ॥१
हे अध्वर्य्वादयः "वः यूयम् । प्रथमार्थे द्वितीया । "त्रिष्टुभं स्तोभत्रयोपेतम् "इषम् अन्नं “प्रप्र । अपरः प्रशब्दः पूरणः । प्रभरतेति शेषः । उपसर्गश्रुतेर्योग्यक्रियाध्याहारः । कस्मै । “मन्दद्वीराय । यो वीरान हर्षयति स मन्दद्वीरः । तस्मै “इन्दवे इन्द्राय । इन्दतेरैश्वर्यकर्मणः इदं रूपम् । अथवा फलैर्वृष्टिभिर्वोनत्तीतीन्दुरिन्द्रः । तस्मै । स चेन्द्रः "वः युष्मान “मेधसातये यज्ञसंभजनाय “पुरंध्या बहुप्रज्ञया “धिया कर्मणा “आ "विवासति । अभिमतफलयोजनेन सत्करोतीत्यर्थः ।।
महाव्रते निष्केवल्ये ‘नदं वः' इत्येषा विहरणीया । तथैव पञ्चमारण्यके सूत्रितं च -- नदं व ओदतीनामित्येतयैतानि व्यतिषजति ' ( ऐ. आ. ५. १. ६ ) इति ।।
न॒दं व॒ ओद॑तीनां न॒दं योयु॑वतीनाम् ।
पतिं॑ वो॒ अघ्न्या॑नां धेनू॒नामि॑षुध्यसि ॥२
न॒दम् । वः॒ । ओद॑तीनाम् । न॒दम् । योयु॑वतीनाम् ।
पति॑म् । वः॒ । अघ्न्या॑नाम् । धे॒नू॒नाम् । इ॒षु॒ध्य॒सि॒ ॥२
नदम् । वः । ओदतीनाम् । नदम् । योयुवतीनाम् ।
पतिम् । वः । अघ्न्यानाम् । धेनूनाम् । इषुध्यसि ॥२
“ओदतीनाम् । ओदत्य उषसः ‘ ओदती भास्वती' इति तन्नामसु पाठात् । तासां “नदम् । उत्पादकमित्यर्थः । इन्द्रेण ह्युषस उत्पद्यन्त इन्द्रस्यैव सूर्यत्वात् । ' विवस्वदिन्द्र सुग्म्य' इति द्वादशादित्यमध्य इन्द्रः पठितः । तादृशमिन्द्रं हे यजमानाः "वः युष्मदर्थम् । आह्वयतेत्यर्थः । तथा “योयुवतीनां सर्वत्र मिश्रयन्तीनां नदीनां “नदं' शब्दयितारं "वः युष्मदर्थमाह्वयामि । "अघ्न्यानाम् अहन्तव्यानां गवां “पतिम् आह्वये । अथ प्रत्यक्षकृता । हे यजमान त्वं “धेनूनां क्षीरादिना प्रीणयित्रीणां गवाम् "इषुध्यसि अन्नमिच्छसि ।।
अग्निहोत्रे पूर्वाहुतौ हुतायां ‘ता अस्य' इत्यनयोत्तरामाहुतिं काङ्क्षमाणस्तिष्ठेत् । तथा च सूत्रितं -- ता अस्य सूददोहस इति पूर्वामाहुतिमुपोत्थायोत्तरां काङ्क्षेत ' ( आश्व. श्रौ. २. ३ ) इति । महाव्रते निष्केवल्येऽप्येषा । तथैव पञ्चमारण्यके सूत्रितं- ता अस्य सूददोहस इत्येतदादिः सूददोहाः सूददोहाः ' ( ऐ. आ. ५. १. ६ ) इति ॥
ता अ॑स्य॒ सूद॑दोहस॒ः सोमं॑ श्रीणन्ति॒ पृश्न॑यः ।
जन्म॑न्दे॒वानां॒ विश॑स्त्रि॒ष्वा रो॑च॒ने दि॒वः ॥३
ताः । अ॒स्य॒ । सूद॑ऽदोहसः । सोम॑म् । श्री॒ण॒न्ति॒ । पृश्न॑यः ।
जन्म॑न् । दे॒वाना॑म् । विशः॑ । त्रि॒षु । आ । रो॒च॒ने । दि॒वः ॥३
ताः । अस्य । सूदऽदोहसः । सोमम् । श्रीणन्ति । पृश्नयः ।
जन्मन् । देवानाम् । विशः । त्रिषु । आ । रोचने । दिवः ॥३
“ताः प्रसिद्धाः "सूददोहसः । सूद इति कूपनाम । तत्सदृशदोहनाः "पृश्नयः पृश्निवर्णा गावः “अस्य इन्द्रस्य "सोमं “श्रीणन्ति मिश्रयन्त्याशिरेण । कदा । "त्रिषु त्रिष्वपि सवनेषु । गावो विशेष्यन्ते । "देवानां "जन्मन् जन्मस्थाने । दिवीत्यर्थः । “दिवः आदित्यस्य “आ “रोचने आरोचमाने । अनेन द्यौर्विशेष्यते । तस्मिन् स्थाने “विशः निविशन्त्यः । यज्ञार्थोपयुक्तानां गवां द्युप्राप्तिः प्रसिद्धा ।।
द्वितीये पर्याये मैत्रावरुणशस्त्रे ‘ अभि प्र गोपतिम् ' इति तृचोऽनुरूपः ।. सूत्रितं च-- ‘ अभि त्वा वृषभा सुतेऽभि प्र गोपतिं गिरा ' ( आश्व. श्रौ. ६. ४ ) इति ।।
अ॒भि प्र गोप॑तिं गि॒रेन्द्र॑मर्च॒ यथा॑ वि॒दे ।
सू॒नुं स॒त्यस्य॒ सत्प॑तिम् ॥४
अ॒भि । प्र । गोऽप॑तिम् । गि॒रा । इन्द्र॑म् । अ॒र्च॒ । यथा॑ । वि॒दे ।
सू॒नुम् । स॒त्यस्य॑ । सत्ऽप॑तिम् ॥४
अभि । प्र । गोऽपतिम् । गिरा । इन्द्रम् । अर्च । यथा । विदे ।
सूनुम् । सत्यस्य । सत्ऽपतिम् ॥४
“गोपतिं गवां स्वामिनम् "इन्द्रम् "अभि “प्र “अर्च । प्रकर्षेण पूजय स्तुत्या । "यथा "विदे स यथा स्वात्मानं स्तुतप्रकारं जानाति यथा वा यागं प्रति गन्तव्यमिति जानाति तथार्चेति । कीदृशमिन्द्रम् । "सत्यस्य यज्ञस्य सत्यस्य वा "सूनुं पुत्रम् । तत्रानुरक्तत्वात् सूनुरित्युपचर्यते । “सत्पतिं सतां यजमानानां पालकम् ॥
आ हर॑यः ससृज्रि॒रेऽरु॑षी॒रधि॑ ब॒र्हिषि॑ ।
यत्रा॒भि सं॒नवा॑महे ॥५
आ । हर॑यः । स॒सृ॒ज्रि॒रे॒ । अरु॑षीः । अधि॑ । ब॒र्हिषि॑ ।
यत्र॑ । अ॒भि । स॒म्ऽनवा॑महे ॥५
आ । हरयः । ससृज्रिरे । अरुषीः । अधि । बर्हिषि ।
यत्र । अभि । सम्ऽनवामहे ॥५
"हरयः हरितवर्णा अश्वाः "अरुषीः आरोचमानाः "अधि "बर्हिषि । अधीति सप्तम्यर्थानुवादी । बर्हिष्यास्तृते "आ ससृज्रिरे आसृजन्तु । "यत्र यस्मिन् बर्हिषि स्थितमिन्द्रम् "अभि संनवामहे अभिसंस्तुमः ॥ ॥ ५ ॥
इन्द्रा॑य॒ गाव॑ आ॒शिरं॑ दुदु॒ह्रे व॒ज्रिणे॒ मधु॑ ।
यत्सी॑मुपह्व॒रे वि॒दत् ॥६
इन्द्रा॑य । गावः॑ । आ॒ऽशिर॑म् । दु॒दु॒ह्रे । व॒ज्रिणे॑ । मधु॑ ।
यत् । सी॒म् । उ॒प॒ऽह्व॒रे । वि॒दत् ॥६
इन्द्राय । गावः । आऽशिरम् । दुदुह्रे । वज्रिणे । मधु ।
यत् । सीम् । उपऽह्वरे । विदत् ॥६
“इन्द्राय “गावः "आशिरम् आश्रयणसाधनं पयआदिकं "मधु मदकरं "दुदुहे दुहते । कीदृशाय । "वज्रिणे वज्रयुक्तायेन्द्राय । "यत् यदा “उपह्वरे समीपे वर्तमानं मधु सोमरसं “सीं सर्वतः “विदत् लभते तदा ।।
षोडशिशस्त्रस्य 'उद्यद्ब्रध्नस्य' इत्येषान्त्या। सूत्रितं च -- उद्यद्ब्रध्नस्य विष्टपमित्येषा परिधानीया' (आश्व. श्रौ. ६. २) इति ।
उद्यद्ब्र॒ध्नस्य॑ वि॒ष्टपं॑ गृ॒हमिन्द्र॑श्च॒ गन्व॑हि ।
मध्व॑ः पी॒त्वा स॑चेवहि॒ त्रिः स॒प्त सख्यु॑ः प॒दे ॥७
उत् । यत् । ब्र॒ध्नस्य॑ । वि॒ष्टप॑म् । गृ॒हम् । इन्द्रः॑ । च॒ । गन्व॑हि ।
मध्वः॑ । पी॒त्वा । स॒चे॒व॒हि॒ । त्रिः । स॒प्त । सख्युः॑ । प॒दे ॥७
उत् । यत् । ब्रध्नस्य । विष्टपम् । गृहम् । इन्द्रः । च । गन्वहि ।
मध्वः । पीत्वा । सचेवहि । त्रिः । सप्त । सख्युः । पदे ॥७
"यत् यदा “ब्रध्नस्य “विष्टपं सूर्यस्य स्थानं "गृहमिन्द्रश्च अहं चोभौ "उत् "गन्वहि उद्गच्छावः तदानीं "मध्वः मधुरं सोमरसं “पीत्वा “सचेवहि संसृष्टौ भवेव । कुत्र । “सख्युः सर्वेषां सखिभूतस्यादित्यस्य । "त्रिः "सप्त इत्यनेन देवलोकानामुत्तममेकविंशं स्थानमुच्यते आदित्यस्यैकविंशत्वात् । तथा च ब्राह्मणं- द्वादश मासाः पञ्चर्तवस्त्रय इमे लोका असावादित्य एकविंशः ' (ऐ. ब्रा. १. ३०) इति । तादृश एकविंशस्थाने सचेवहीति ॥
पूर्वोक्त एव शस्त्रे ‘ अर्चत' इति द्वितीय आनुष्टुभस्तृचः । सूत्रितं च -- ‘ प्रप्र वस्त्रिष्टुभमिषमर्चत प्रार्चत ' ( आश्व. श्रौ. ६. २) इति ॥
अर्च॑त॒ प्रार्च॑त॒ प्रिय॑मेधासो॒ अर्च॑त ।
अर्च॑न्तु पुत्र॒का उ॒त पुरं॒ न धृ॒ष्ण्व॑र्चत ॥८
अर्च॑त । प्र । अ॒र्च॒त॒ । प्रिय॑ऽमेधासः । अर्च॑त ।
अर्च॑न्तु । पु॒त्र॒काः । उ॒त । पुर॑म् । न । धृ॒ष्णु । अ॒र्च॒त॒ ॥८
अर्चत । प्र । अर्चत । प्रियऽमेधासः । अर्चत ।
अर्चन्तु । पुत्रकाः । उत । पुरम् । न । धृष्णु । अर्चत ॥८
हे अध्वर्य्वादयः यूयमिन्द्रम् "अर्चत पूजयत स्तुत्या। “प्रार्चत प्रकर्षेणार्चतेन्द्रमेव । हे "प्रियमेधासः प्रियमेधसंबन्धिनस्तद्गोत्रा यूयम् "अर्चत इन्द्रम् । "पुत्रकाः पुत्रा अपि “अर्चन्तु इन्द्रम् । “उत अपि च "पुरं "न “धृष्णु यथा पुरं धर्षणशीलमर्चन्ति तादृशमिन्द्रम् "अर्चत ।।
अव॑ स्वराति॒ गर्ग॑रो गो॒धा परि॑ सनिष्वणत् ।
पिङ्गा॒ परि॑ चनिष्कद॒दिन्द्रा॑य॒ ब्रह्मोद्य॑तम् ॥९
अव॑ । स्व॒रा॒ति॒ । गर्ग॑रः । गो॒धा । परि॑ । स॒नि॒स्व॒न॒त् ।
पिङ्गा॑ । परि॑ । च॒नि॒स्क॒द॒त् । इन्द्रा॑य । ब्रह्म॑ । उत्ऽय॑तम् ॥९
अव । स्वराति । गर्गरः । गोधा । परि । सनिस्वनत् ।
पिङ्गा । परि । चनिस्कदत् । इन्द्राय । ब्रह्म । उत्ऽयतम् ॥९
“गर्गरः गर्गरध्वनियुक्तो वाद्यविशेषो युद्धे “अव "स्वराति भयं शब्दयति । “गोधा हस्तघ्नः “परि परितः "सनिष्वणत् स्वनति भृशम् । "पिङ्गा पिङ्गवर्णा ज्यापि “परि “चनिष्कदत् परिस्कन्दते । यस्मादेवं युद्धः संनद्धोऽत “इन्द्राय “ब्रह्म परिवृढं कर्म स्तुतिलक्षणम् “उद्यतं भवत्विति शेषः ॥
आ यत्पत॑न्त्ये॒न्य॑ः सु॒दुघा॒ अन॑पस्फुरः ।
अ॒प॒स्फुरं॑ गृभायत॒ सोम॒मिन्द्रा॑य॒ पात॑वे ॥१०
आ । यत् । पत॑न्ति । ए॒न्यः॑ । सु॒ऽदुघाः॑ । अन॑पऽस्फुरः ।
अ॒प॒ऽस्फुर॑म् । गृ॒भा॒य॒त॒ । सोम॑म् । इन्द्रा॑य । पात॑वे ॥१०
आ । यत् । पतन्ति । एन्यः । सुऽदुघाः । अनपऽस्फुरः ।
अपऽस्फुरम् । गृभायत । सोमम् । इन्द्राय । पातवे ॥१०
"यत् यदा “एन्यः एतवर्णाः शुभ्रवर्णा नद्यः “आ “पतन्ति आगच्छन्ति सर्वतः प्रवहन्ति । कीदृश्यः। "सुदुघाः सुदोहाः "अनपस्फुरः। अपस्फुरोऽपस्फुरा अप्रवृद्धाः। अतादृश्योऽनपस्फुरः । अत्यन्तं प्रवृद्धा इत्यर्थः । यद्वा । सुदुघाः प्रवृद्धा एतवर्णा गावो यदा पयआद्यर्थाय आ पतन्ति तदा “अपस्फुरम् । अत्रापशब्दो धात्वर्थानुवादी । अत्यन्तप्रवृद्धं "सोममिन्द्राय “पातवे पातुं “गृभायत ग्रहणं कुरुत । अथवानपस्फुर इत्यत्राप्यपशब्दोऽनुवादी धात्वर्थस्य । तथा सत्ययमर्थः । यदा एन्यो नद्योऽनपस्फुरोऽप्रवृद्धोदका पतन्ति वृष्टिरल्पा यदा भवति तदा सोममिन्द्रार्थं संपादयतेति ॥ ।।६।।
अपा॒दिन्द्रो॒ अपा॑द॒ग्निर्विश्वे॑ दे॒वा अ॑मत्सत ।
वरु॑ण॒ इदि॒ह क्ष॑य॒त्तमापो॑ अ॒भ्य॑नूषत व॒त्सं सं॒शिश्व॑रीरिव ॥११
अपा॑त् । इन्द्रः॑ । अपा॑त् । अ॒ग्निः । विश्वे॑ । दे॒वाः । अ॒म॒त्स॒त॒ ।
वरु॑णः । इत् । इ॒ह । क्ष॒य॒त् । तम् । आपः॑ । अ॒भि । अ॒नू॒ष॒त॒ । व॒त्सम् । सं॒शिश्व॑रीःऽइव ॥११
अपात् । इन्द्रः । अपात् । अग्निः । विश्वे । देवाः । अमत्सत ।
वरुणः । इत् । इह । क्षयत् । तम् । आपः । अभि । अनूषत । वत्सम् । संशिश्वरीःऽइव ॥११
“इन्द्रः “अपात् अपिबत् सोमम् । “अग्निः अप्यपिबत् । “विश्वे "देवाः अपि “अमत्सत तृप्ता अभवन् सोमपानेन । "वरुण “इत् वरुणोऽपि “इह अस्मिन् यागगृहे "क्षयत् निवसतु सोमपानार्थम् । निवसन्तं “तम् "आपः अपि “अभ्यनूषत । उदकान्यापनशीला स्तुतयो वाभ्यष्टुवन् । किमिव । “वत्सं स्वीयं संशिश्वरीः संशिश्वर्यः संगच्छमाना गावः "इव । ता यथा धावन्त्यो हम्भारवं कुर्वन्ति तद्वत् ॥
सु॒दे॒वो अ॑सि वरुण॒ यस्य॑ ते स॒प्त सिन्ध॑वः ।
अ॒नु॒क्षर॑न्ति का॒कुदं॑ सू॒र्म्यं॑ सुषि॒रामि॑व ॥१२
सु॒ऽदे॒वः । अ॒सि॒ । व॒रु॒ण॒ । यस्य॑ । ते॒ । स॒प्त । सिन्ध॑वः ।
अ॒नु॒ऽक्षर॑न्ति । का॒कुद॑म् । सू॒र्म्य॑म् । सु॒षि॒राम्ऽइ॑व ॥१२
सुऽदेवः । असि । वरुण । यस्य । ते । सप्त । सिन्धवः ।
अनुऽक्षरन्ति । काकुदम् । सूर्म्यम् । सुषिराम्ऽइव ॥१२
हे वरुण जलाभिमानिन् देव त्वं "सुदेवोऽसि "यस्य सुदेवस्य "ते तव “काकुदं तालु समुद्राख्यं "सप्त "सिन्धवः गङ्गाद्याः सप्त नद्यः "अनुक्षरन्ति जिह्वायां सर्वदा स्रवन्ति ।।
षोडशिशस्त्रे ‘यो व्यतीन् ' इति तृतीय आनुष्टुभस्तृचः । सूत्रितं च -- यो व्यतीरफाणयदिति तृचा आनुष्टुभाः' (आश्व. श्रौ. ६. २) इति ।।
यो व्यतीँ॒रफा॑णय॒त्सुयु॑क्ताँ॒ उप॑ दा॒शुषे॑ ।
त॒क्वो ने॒ता तदिद्वपु॑रुप॒मा यो अमु॑च्यत ॥१३
यः । व्यती॑न् । अफा॑णयत् । सुऽयु॑क्तान् । उप॑ । दा॒शुषे॑ ।
त॒क्वः । ने॒ता । तत् । इत् । वपुः॑ । उ॒प॒ऽमा । यः । अमु॑च्यत ॥१३
यः । व्यतीन् । अफाणयत् । सुऽयुक्तान् । उप । दाशुषे ।
तक्वः । नेता । तत् । इत् । वपुः । उपऽमा । यः । अमुच्यत ॥१३
"यः इन्द्रः “व्यतीन् विविधगमनान् ‘सुयुक्तान् सुष्ठु रथे संबद्धानश्वान् "दाशुषे हविर्दात्रे यजमानाय गन्तुं प्राप्तुम् “उप “अफाणयत् उपगमयति । फणतिर्गतिकर्मा । यदैवं करोति "तदित् तदानीमेव “तक्वः । तकतिर्गतिकर्मा । यज्ञगमनशीलः "नेता उदकस्य फलस्य वा नायक इन्द्रः "वपुः उदकमुत्पादयतीति शेषः । "यः इन्द्रः “उपमा उपमानभूतः "अमुच्यत अन्यैर्वृष्टिनिवारकैरसुरादिभिर्मुक्तो भवति ॥
अतीदु॑ श॒क्र ओ॑हत॒ इन्द्रो॒ विश्वा॒ अति॒ द्विष॑ः ।
भि॒नत्क॒नीन॑ ओद॒नं प॒च्यमा॑नं प॒रो गि॒रा ॥१४
अति॑ । इत् । ऊं॒ इति॑ । श॒क्रः । ओ॒ह॒ते॒ । इन्द्रः॑ । विश्वाः॑ । अति॑ । द्विषः॑ ।
भि॒नत् । क॒नीनः॑ । ओ॒द॒नम् । प॒च्यमा॑नम् । प॒रः । गि॒रा ॥१४
अति । इत् । ऊं इति । शक्रः । ओहते । इन्द्रः । विश्वाः । अति । द्विषः ।
भिनत् । कनीनः । ओदनम् । पच्यमानम् । परः । गिरा ॥१४
अयमिन्द्रः "शक्रः शक्तः सन् “अतीत् "ओहते । अतिक्रम्य गच्छत्येव संग्रामे निरोधकान् शत्रून् । तदेवाह । अयम् "इन्द्रः "विश्वाः "द्विषः द्वेष्टॄन् शत्रून् "अति अतिक्रम्य गच्छति । "कनीनः कमनीयः "परः मेघानां परस्ताद्वर्तमान इन्द्रः “ओदनम् । मेघनामैतत् । मेघं “भिनत् अभिनत् भिनत्ति वृष्ट्यर्थम् । कीदृशम् । "गिरा माध्यमिकया वाचा स्तनितलक्षणया “पच्यमानम्। वज्रनिर्घोषेण ताड्यमानमित्यर्थः ।।
अ॒र्भ॒को न कु॑मार॒कोऽधि॑ तिष्ठ॒न्नवं॒ रथ॑म् ।
स प॑क्षन्महि॒षं मृ॒गं पि॒त्रे मा॒त्रे वि॑भु॒क्रतु॑म् ॥१५
अ॒र्भ॒कः । न । कु॒मा॒र॒कः । अधि॑ । ति॒ष्ठ॒त् । नव॑म् । रथ॑म् ।
सः । प॒क्ष॒त् । म॒हि॒षम् । मृ॒गम् । पि॒त्रे । मा॒त्रे । वि॒भु॒ऽक्रतु॑म् ॥१५
अर्भकः । न । कुमारकः । अधि । तिष्ठत् । नवम् । रथम् ।
सः । पक्षत् । महिषम् । मृगम् । पित्रे । मात्रे । विभुऽक्रतुम् ॥१५
अयमिन्द्रः “अर्भको “न अल्पशरीरः “कुमारकः कुमारक इव “नवं स्तुत्यं "रथम् "अधि “तिष्ठत् अधितिष्ठति । "सः इन्द्रः "महिषं महान्तं "मृगं मृगवदितस्ततो धावन्तं सर्वैर्मृग्यं वा “विभुक्रतुं बहुकर्माणं मेघं “पक्षत् पचति । वृष्टयभिमुखं करोतीत्यर्थः ।।
आ तू सु॑शिप्र दम्पते॒ रथं॑ तिष्ठा हिर॒ण्यय॑म् ।
अध॑ द्यु॒क्षं स॑चेवहि स॒हस्र॑पादमरु॒षं स्व॑स्ति॒गाम॑ने॒हस॑म् ॥१६
आ । तु । सु॒ऽशि॒प्र॒ । द॒म्ऽप॒ते॒ । रथ॑म् । ति॒ष्ठ॒ । हि॒र॒ण्यय॑म् ।
अध॑ । द्यु॒क्षम् । स॒चे॒व॒हि॒ । स॒हस्र॑ऽपादम् । अ॒रु॒षम् । स्व॒स्ति॒ऽगाम् । अ॒ने॒हस॑म् ॥१६
आ । तु । सुऽशिप्र । दम्ऽपते । रथम् । तिष्ठ । हिरण्ययम् ।
अध । द्युक्षम् । सचेवहि । सहस्रऽपादम् । अरुषम् । स्वस्तिऽगाम् । अनेहसम् ॥१६
हे "सुशिप्र सुहनो हे "दंपते गृहस्वामिन् । अत्र गृहो रथः। तस्य स्वामिन् । "तु त्वं तावत् "रथम् "आ “तिष्ठ। हविःस्वीकरणान्तरं पश्चादहमारोहामीति भावः । कीदृशम् । "हिरण्ययं हिरण्मयम्। "अध तवारोहणानन्तरमहमप्यारुह्योभौ "सचेवहि संगच्छेवहि । संगतौ भवेव। पुनः कीदृशम् । "द्युक्षं दीप्तं रथं "सहस्रपादं बहुपादम् "अरुषम् आरोचमानं “स्वस्तिगां कुशलगमनम् “अनेहसम् अपापम् ॥
पूर्वाह्णे प्रवर्ग्ये ‘तं घेमित्था ' इत्येषा । सूत्रितं च -- तं घेमित्था नमस्विन इति प्रागाथीं पूर्वाह्ने' (आश्व. श्रौ. ४. ७) इति ।।
तं घे॑मि॒त्था न॑म॒स्विन॒ उप॑ स्व॒राज॑मासते ।
अर्थं॑ चिदस्य॒ सुधि॑तं॒ यदेत॑व आव॒र्तय॑न्ति दा॒वने॑ ॥१७
तम् । घ॒ । ई॒म् । इ॒त्था । न॒म॒स्विनः॑ । उप॑ । स्व॒ऽराज॑म् । आ॒स॒ते॒ ।
अर्थ॑म् । चि॒त् । अ॒स्य॒ । सुऽधि॑तम् । यत् । एत॑वे । आ॒ऽव॒र्तय॑न्ति । दा॒वने॑ ॥१७
तम् । घ । ईम् । इत्था । नमस्विनः । उप । स्वऽराजम् । आसते ।
अर्थम् । चित् । अस्य । सुऽधितम् । यत् । एतवे । आऽवर्तयन्ति । दावने ॥१७
“तं “घ तं खलु “ईम् एनमिन्द्रम् “इत्था इत्थमनेन प्रकारेण "नमस्विनः अन्नवन्तः स्तुतिवन्तो वाध्वर्य्वादयः "स्वराजं स्वयं राजमानं वा “उप "आसते सेवन्ते । तथा कृत्वा "अर्थं “चित् अरणीयं धनं "सुधितं सुष्ठु स्थापितम् "अस्य इन्द्रस्य संबन्धिनं प्राप्नुवन्तीति शेषः । कदेति आह । "यत् यदा “एतवे अस्येन्द्रस्य गमनाय स्वयं प्राप्तुं वा “दावने हविर्दानाय “आवर्तयन्ति स्तुतयः तदेत्यर्थः । अथवाश्वा वावर्तयन्ति तदेत्यर्थः ॥
अनु॑ प्र॒त्नस्यौक॑सः प्रि॒यमे॑धास एषाम् ।
पूर्वा॒मनु॒ प्रय॑तिं वृ॒क्तब॑र्हिषो हि॒तप्र॑यस आशत ॥१८
अनु॑ । प्र॒त्नस्य॑ । ओक॑सः । प्रि॒यऽमे॑धासः । ए॒षा॒म् ।
पूर्वा॑म् । अनु॑ । प्रऽय॑तिम् । वृ॒क्तऽब॑र्हिषः । हि॒तऽप्र॑यसः । आ॒श॒त॒ ॥१८
अनु । प्रत्नस्य । ओकसः । प्रियऽमेधासः । एषाम् ।
पूर्वाम् । अनु । प्रऽयतिम् । वृक्तऽबर्हिषः । हितऽप्रयसः । आशत ॥१८
अनया स्तुतिमुपसंहरति । "एषां देवानामिन्द्रादीनां “प्रत्नस्य पुराणस्य “ओकसः स्थानस्य पुराणं स्थानं "प्रियमेधासः प्रियमेधाः “अनु "आशत अनुप्राप्ताः । कीदृशाः प्रियमेधाः । "पूर्वां मुख्यं “प्रयतिं प्रदानम् "अनु लक्षीकृत्य "वृक्तबर्हिषः स्तीर्णदर्भाः “हितप्रयसः आसादितसोमादिहविष्काः ॥ ॥ ७ ॥ ॥ ७ ॥
टिप्पणी
८.६९.२ नदं व ओदतीनामिति
ता नदेन विहरति पुरुषो वै नदस्तस्मात्पुरुषो वदन्त्सर्वः संनदतीव, इति । नदं व ओदतीनामितीँ३ आपो वा ओदत्यो या दिव्यास्ता हीदं सर्वमुन्दन्त्यापो वा ओदत्यो या मुख्यास्ता हीदं सर्वमन्नाद्यमुन्दन्ति, इति । नदं योयुवतीनामिती३ आपो वाव योयुवत्यो या अन्तरिक्ष्यास्ता हि पोप्लूयन्त इवाऽऽपो वाव योयुवत्यो याः स्वेदते ता हि सरीसृप्यन्त इव, इति । पतिं वो अघ्न्यानामितीँ३ आपो वा अघ्न्या या अग्नेर्धूमाज्जायन्त आपो वा अघ्न्या याः शिश्नात्प्रसृज्यन्ते, इति । धेनूनामिषुध्यसीतीँ३ आपो वाव धेनवस्ता हीदं सर्वं धिन्वन्तीषुध्यसीति यदाह पतीयसीत्येव तदाह, इति । - ऐआ १.३.५
८.६९.४ अभि प्र गोपतिं गिरा
द्र. गौरीवितं साम
रात्रिपर्यायः--अभि त्वा वृषभाभि प्र गोपतिमिति ब्राह्मणाच्छंसिनः.। - शां.श्रौ.सू. ९.१३.१ अभि त्वा वृषभा सुत इति स्तोत्रियो ब्राह्मणाच्छंसिनः। अभि प्र गोपतिं गिरेत्यनुरूपः)
| मण्डल ८ | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|